“Giao lưu trực tuyến” với Hobbes, Locke và Rousseau – 3

SGTT.VN - Người dẫn chương tŕnh: Thưa cụ Rousseau, cụ đă nhiều lần tỏ ra sốt ruột, v́ h́nh như cụ không mấy đồng t́nh với cụ Hobbes lẫn cụ Locke. Thế nhưng, tại sao cụ, một trong những người cha tinh thần của đại cách mạng Pháp, lại đặt tên cho tác phẩm nổi tiếng của ḿnh là Khế ước xă hội (1762), một thuật ngữ thuộc bản quyền của hai cụ kia?

Tranh Thần Tự do lănh đạo nhân dân trong cách mạng Pháp 1789 (Eugene Delacroix). Ảnh:

J. J. Rousseau: Tôi sinh sau đẻ muộn so với hai cụ nên bây giờ mới được phát biểu! Nói thật nhé, ngoài nhan đề ấy ra, tôi chả có điểm ǵ chung với hai cụ ấy cả! Tôi dám nói rằng, tuy có vay mượn thuật ngữ, nhưng chính tôi mới là người thật sự hiểu đúng ư nghĩa của “khế ước xă hội”. Động cơ lớn nhất của tôi là bảo vệ tự do của con người. Trong trạng thái tự nhiên, con người là hoàn toàn độc lập và tự do, thế nhưng nh́n đâu cũng thấy con người đang ở trong xiềng xích. V́ thế, vấn đề cơ bản của triết học chính trị là: làm sao t́m ra được một h́nh thức nhà nước vừa bảo vệ con người, đồng thời con người cũng không phải từ bỏ quyền tự do của chính ḿnh?

Hobbes: Không thể có chuyện “lưỡng toàn” như thế được đâu, ông Rousseau ạ!

Rousseau: Thưa cụ, hoàn toàn có thể được! Miễn là phải đáp ứng một số điều kiện mà do thời lượng, à quên, do khuôn khổ bài báo, tôi chỉ đề cập ngắn gọn hai điểm thôi. Thứ nhất, khi kư kết khế ước, mọi người phải tuyệt đối được đối xử b́nh đẳng, không ngoại lệ. Nghĩa là, khác với h́nh dung của cụ Hobbes, không được phép có kẻ cầm quyền đứng bên ngoài khế ước xă hội. Điều khiển nhà nước không phải từ ư chí độc đoán của kẻ cầm quyền mà từ “ư chí phổ biến” của nhân dân. Trong mọi vấn đề chính trị, ư muốn của nhân dân là quyết định, cho nên khế ước xă hội nhất thiết phải dẫn đến nền dân chủ và cộng hoà. Tôi hiểu đó là quyền phúc quyết tối hậu của nhân dân cũng như việc trưng cầu dân ư thường xuyên về mọi quyết định chính trị. Một khi ư chí của nhà nước và ư chí của từng công dân phù hợp với nhau th́ công dân mới được tự do, bởi khi tuân lệnh nhà nước, người công dân kỳ cùng chỉ tuân theo chính ḿnh!

Locke: Nói nghe hay lắm, nhưng ông thừa biết khi trưng cầu ư dân th́ chín người mười ư, chẳng bao giờ đi đến được một ư chí thống nhất. Tại sao thế? V́ lẽ giản dị là lợi ích của mỗi người và của nhiều nhóm người trong xă hội là khác biệt nhau.

Rousseau: Tôi đồng ư với cụ ở điểm ấy. Nhưng đừng quên rằng ư chí phổ biến không đồng nhất với tổng số những ư chí cá biệt. Và từ đó tôi đi đến điều kiện thứ hai. Nếu những khác biệt về ư kiến và lợi ích là do sự khác biệt về các quan hệ sở hữu mà ra, th́ ta phải làm cho sự khác biệt ấy không c̣n nữa. Cho nên, theo tôi, trong khế ước xă hội, con người không chỉ tự từ bỏ những quyền hạn mà c̣n phải từ bỏ cả sở hữu của ḿnh nữa. Từ đó, nhiệm vụ của nhà nước là phải quân phân, nghĩa là, chia đều sản phẩm xă hội. Bấy giờ, chỉ c̣n lợi ích chung là đảm bảo đời sống cộng đồng hoà hợp. Cụ thấy không, như thế là thoả măn được cả hai điều: sự ngự trị của ư chí phổ biến và tự do của cá nhân trong nhà nước.

Hobbes: Mơ mộng hăo huyền thôi, anh bạn trẻ ạ! Lịch sử cho thấy những ư tưởng ấy chẳng bao giờ thành hiện thực được cả! Thứ nhất, về nền dân chủ trực tiếp th́ có thể tương đối dễ thực hiện trong phạm vi nhỏ như thành phố Genève là sinh quán của anh, chứ làm sao thực hiện được ở những quốc gia đông dân? C̣n việc quân phân tài sản là một ư tưởng tốt đẹp, nhưng tôi e không khéo sẽ vấp phải vết xe đổ của… quan liêu bao cấp!

“Chính trị là nghệ thuật của cái có thể” Otto von Bismarck(1815 – 1898, Thủ tướng đế chế Đức)

Rousseau: Đấy chỉ là vấn đề kỹ thuật, thưa cụ Hobbes! Ở những nước đông dân, tôi cũng đă dự kiến h́nh thức dân chủ đại diện. Nhưng, nguyên lư lớn nhất của tôi vẫn là: chủ quyền và quyền phúc quyết, tức việc lập hiến, là thuộc về nhân dân theo nguyên tắc nhất trí, c̣n việc lập pháp có thể theo nguyên tắc đa số. Chủ quyền thống nhất nơi nhân dân – chứ không phải nơi nhà nước – là không thể phân chia, không thể uỷ thác, và do đó, không cần đặt ra vấn đề phân quyền nữa! Chính phủ chỉ đơn thuần thực hiện những ǵ nhân dân đă biểu quyết và bị giám sát thường xuyên, có nhiệm kỳ và có thể được thay thế bất kỳ lúc nào. C̣n, thưa cụ, nếu không có đ̣i hỏi quân phân tài sản của tôi th́ đă không có các cao trào đấu tranh cho sự b́nh đẳng xă hội để dẫn đến sự h́nh thành các loại h́nh nhà nước phúc lợi như ngày nay. Nhà nước mà không lo cho người nghèo, người thất nghiệp, đau ốm th́ lo cho ai? Chính v́ thế, xin lỗi cụ Locke, dưới mắt tôi, nhà nước của cụ chỉ là anh chàng gác đêm, lo canh cửa và giữ của cho bọn nhà giàu!

Locke: Anh Rousseau ạ, tôi thấy ư tưởng của anh về chủ quyền thuộc về nhân dân là rất hay, nhưng cái “ư chí phổ biến” của anh th́ mù mờ, rất dễ bị thần thánh hoá và lợi dụng để lạm quyền đấy. Robespierre chẳng đă nhân danh “ư chí phổ biến” để tiến hành khủng bố trong thời cách mạng Pháp đó sao? Phát triển tư tưởng của anh, việc xoá bỏ sự phân quyền để thay bằng sự phân công như chủ trương của anh Hegel sau này trong quyển Các nguyên lư của triết học pháp quyền (1820 – NXB Tri Thức, 2010) chỉ là một khả năng lư thuyết, tiền giả định một xă hội tự nó đă đa dạng hoá đến cao độ, có tính tự trị rất cao, trong đó quyền của vị nguyên thủ chỉ mang tính tượng trưng như dấu chấm trên chữ i mà thôi. C̣n nhà nước phúc lợi, đến mức nào đó, có thể làm cho nhà nước phá sản như chơi!

Người dẫn chương tŕnh: Xem ra ba cụ khó đi đến chỗ hoàn toàn đồng ư với nhau. Là kẻ hậu sinh, chỉ xin phép tóm tắt theo kiểu… dung hoà như sau: cao kiến của ba cụ thật ra không hoàn toàn loại trừ nhau! Có một nhà nước mạnh để bảo đảm an ninh và hoà b́nh là cần thiết theo ư cụ Hobbes. Nhà nước hiện đại với tính đa dạng, năng động đi liền với nguyên tắc “kiểm tra và cân bằng” cũng đang chứng tỏ sức sống theo h́nh dung của cụ Locke. Sau cùng, một nhà nước phúc lợi dân chủ mang lại sự an sinh và b́nh đẳng xă hội là hoàn toàn phù hợp với nguyện vọng của cụ Rousseau. Cái ǵ cực đoan quá cũng không tốt cho con người, phải không thưa các cụ? Xin cảm ơn sự hiện diện của ba cụ và sự theo dơi của quư vị!

Bùi Văn Nam Sơn