“Gặp Phật giết Phật” hay về một cách đọc Kẻ phản Kitô của Nietzsche

SGTT.VN - “Gặp Phật giết Phật, gặp Tổ giết Tổ” là một lối nói của thiền tông, gây kinh hăi không chỉ cho những tín đồ sơ cơ! Friedrich Nietzsche (1844 – 1900) càng như thế v́ ông có lối nghịch ngôn, nghịch hành dị thường. Công kích ông khá dễ, v́ tác phẩm của ông không thiếu những mâu thuẫn, nghịch lư. Ngộ nhận ông càng dễ hơn khi nhiều chữ ông dùng có vẻ cuồng bạo, khinh rẻ con người: “ư chí quyền lực”, “siêu nhân”, “đánh giá lại mọi giá trị”...

Friedrich Nietzsche (1844 – 1900) Ảnh:

Ông tung hoành bút mực: những ǵ tưởng là cao cả, thiêng liêng đều bị ông đánh đổ hết và hầu như chúng không thể gượng dậy nổi. Rồi đến cả “Thượng đế”, ông cũng không từ! Trong 125 châm ngôn của quyển Khoa học vui tươi, ta t́m thấy câu khét tiếng: “Thượng đế đă chết!” Rồi ông nói thêm: “Thượng đế vẫn chết!” Vào cuối con đường sáng tạo – trước khi ông rơi vào điên loạn trong mười năm cuối đời – là cao điểm với tác phẩm Kẻ phản Kitô viết xong năm 1888, công bố năm 1895, với bản dịch tiếng Việt vừa ra mắt của Hà Vũ Trọng, được Tiến Văn hiệu đính và viết lời giới thiệu (NXB Tri Thức, 2011).

Trên lưỡi dao cạo

“Kẻ phản Kitô” ở đây không phải là tên gọi một nhân vật, một ngôi vị, mà đúng hơn là kẻ phê phán một thứ luân lư đă bị định chế hoá đến xơ cứng, “đă biến giá trị thành cái vô giá trị, biến chân lư thành dối trá, biến sự cương trực thành sự đớn hèn”. Sự sống dồi dào, mạnh khoẻ đă bị làm cho yếu đuối, bạc nhược, v́ thế nền luân lư ấy, “Thượng đế” ấy cũng phải chết theo. Một nghịch lư nhưng không hẳn là nghịch lư: chỉ khi một “Thượng đế” như thế thực sự chết đi th́ rồi mới có thể hồi sinh trong sự vĩ đại đích thực.

Thật là một cuộc mạo hiểm như đi trên lưỡi dao cạo khi muốn dơi theo bước chân của Nietzsche để thử nh́n cuộc đời từ một tầm cao dễ gây choáng váng như thế. “Ở đây không có sự rao giảng, không đ̣i hỏi đức tin (…) Tôi không phải là một con người, tôi là trái ḿn” (Ecce Homo, 1888). Đối với người đọc, Nietzsche chờ đợi: “Bạn phải nên chính trực về phương diện tinh thần tới độ rắn đến mức chịu đựng được sự nghiêm túc và nhiệt t́nh của tôi” (Kẻ phản Kitô, Lời đầu). Đối với kẻ yêu thích ông, sùng bái ông, ông cũng cảnh cáo: “Các người tôn sùng ta, nhưng điều ǵ sẽ xảy ra nếu sự sùng bái ấy sụp đổ một ngày nào đó? Coi chừng, tượng đài sẽ đè chết các người đấy!” (Ecce Homo, lời tựa).

Triết lư với cây búa!

“Chúng ta chưa bao giờ đủ chín muồi, đủ trưởng thành để hiểu câu nói của Nietzsche: “Thượng đế đă chết!” Martin Heidegger (1889 – 1976, đại triết gia Đức)

“Là một trái ḿn”, rồi lại bảo rằng “triết lư với cây búa” (Hoàng hôn của những thần tượng, 1889), Nietzsche cho ta cảm tưởng ông là người dễ bùng nổ và phá phách. Nhưng không, ông sử dụng “cây búa” một cách tinh tế, sắc sảo, không phải để đập phá vô lối mà như một chiếc đũa thẩm âm để gơ vào từng ngẫu tượng, xem nó có thực chất hay rỗng ruột. Ông t́m những lư tưởng giả mạo, những chân lư nửa vời, trút bỏ, làm sạch chúng để thay bằng cái mới. Thay bằng ǵ th́ ông chưa thật rơ, nhưng biết chắc một điều: con đường đến với chân lư đ̣i hỏi phải đập vỡ những ǵ phản chân lư hay nguỵ chân lư. Trước tiên, ông “gơ” vào chủ nghĩa nhị nguyên kiểu Platon, phân đôi “Thượng đế” và “thế gian”, dẫn đến chỗ khinh ghét, thù địch những ǵ là “tự nhiên”, là “trần thế”. Rồi ông quay sang phê phán nền luân lư xơ cứng, giáo điều của Kitô giáo kinh viện, trước khi phê phán cả phiên bản “Phật học châu Âu” dẫn đến chủ nghĩa hư vô, phủ nhận mọi giá trị và chân lư khách quan. Nietzsche nhận ra sự cấp bách của t́nh thế, v́ tất cả những quan niệm ấy sẽ là nguyên nhân dẫn đến sự sa ngă và “suy đồi” của con người. Ông như đă nh́n thấy trước thảm hoạ của hai cuộc thế chiến, “những cuộc chiến tranh như chưa từng có trên mặt đất” (Ecce Homo, chương cuối), khi cuộc chạy đua vũ trang và công nghiệp song hành với sự dối trá, khánh kiệt và bất lực của tư tuởng. Với ông, con đường khắc phục chủ nghĩa yếm thế, chủ nghĩa giáo điều và chủ nghĩa hư vô chính là “ư chí quyền lực” như tên gọi một tác phẩm dở dang của ông vào cuối đời. “Ư chí quyền lực” không phải là sự mê cuồng quyền hành và bạo lực như vẫn thường bị ngộ nhận. Một chi tiết đáng nhớ trong tiểu sử của ông: ngày 3.1.1889 ở Turin, khi thấy người lái xe ngựa đánh đập tàn nhẫn con ngựa, Nietzsche đă ôm chầm lấy cổ ngựa, gào khóc van xin người lái xe dừng tay lại. Ông ngă quỵ và không bao giờ hồi phục được nữa! Vậy, “ư chí quyền lực” đúng nghĩa là sử dụng ư chí dũng mănh để vượt ra khỏi sự “suy đồi”, vươn đến một “nền triết học mới của tương lai” (nhan đề phụ của quyển Bên kia Thiện và Ác, 1886). Tương lai mới mẻ ấy sẽ ra đời khi con người đứng vững trên đôi chân của ḿnh, khi lời răn “ngươi phải” trở thành “tôi muốn”. Con người cần học cách tự bay nhảy chứ không phải trông chờ sự thúc đẩy của “Thượng đế” và “tín điều”. Con người cần tháo bỏ xích xiềng, nhận ra sức mạnh đích thực của ḿnh để luôn vươn tới, luôn “vượt ra khỏi chính ḿnh” theo đúng nghĩa của chữ “siêu nhân”.

“Với lỗ tai tinh tế hơn, nền triết học mới mẻ tuyệt nhiên không phải là phản tín ngưỡng”

(Bên kia Thiện và Ác). “Tôi nói ngược như chưa từng có ai nói ngược như thế. Dù vậy, tôi không phải là một kẻ chỉ biết nói không. Tôi là một sứ giả mang lại tin mừng…” (Ecce Homo). Điều ông mong mỏi là một Thượng đế biết “phiêu bồng nhảy múa” (Zarathustra đă nói như thế, 1883 – 1885, bản tiếng Việt của Trần Xuân Kiêm), khổ vui với con người, nâng con người lên hơn là hạ thấp họ và bắt họ phải quỳ gối.

“Hương nguyện, đức chi tặc giả!”

V́ thế, Nietzsche đặc biệt thù ghét các định chế đạo đức giả: “Đừng phán xét, họ nói, nhưng họ tống xuống hoả ngục mọi thứ chắn đường lối họ. Giao cho Thượng đế phán xét, là chính họ phán xét; vinh danh Thượng đế, là họ vinh danh chính họ” (Kẻ phản Kitô). Không khác ǵ Khổng Tử vốn ôn tồn, lễ nhượng, đă nổi cơn thịnh nộ, mắng nhiếc lũ nho hương nguyện là bọn giặc của đạo đức. Bởi chúng chuyên nghề “nhân danh”. Bởi chúng là những kẻ phá hoại đạo đức và lư tưởng một cách tàn tệ hơn ai hết. Trước cổng thiên đàng và cửa thánh hiền, không có chỗ cho bọn giả h́nh, không có chỗ cho bọn “đức tặc”.

Bùi Văn Nam Sơn