Kỹ thuật và nghệ thuật, phương tiện và mục đích

SGTT.VN - “Pḥng kỹ thuật” (điện đóm, âm thanh…) bị trục trặc có thể làm hỏng một hội nghị, nhưng nếu nó vận hành trơn tru, hội nghị vẫn chưa chắc đă thành công tốt đẹp. Kỹ thuật cá nhân xuất sắc của cầu thủ không bảo đảm đội bóng giành chiến thắng. Điều ấy cho thấy: kỹ thuật là lĩnh vực của phương tiện, chứ không phải của mục đích. Và cũng chính điều ấy làm cho kỹ thuật khác với nghệ thuật!

Kỹ thuật và quy tắc

Hai ví dụ trên đây xác nhận rằng: một hoạt động càng cách xa mục đích được theo đuổi bao nhiêu, càng thuộc về lĩnh vực phương tiện bấy nhiêu. V́ thế, khác với nghệ thuật vốn lấy chính ḿnh làm mục đích, kỹ thuật, dưới mắt Max Weber, gắn liền với kinh tế, bởi kinh tế cũng đi t́m giải pháp tối ưu cho những mục đích nhất định. Câu hỏi về mục đích – và cùng với nó, câu hỏi về độ tin cậy, tính hoàn chỉnh và chi phí phải chăng – luôn là những câu hỏi quan trọng đối với kỹ thuật.

Tất nhiên, ta không nên hiểu quá hẹp những nhiệm vụ của kỹ thuật. Một nhạc công có thể phát triển một “ngón nghề” dành riêng cho một bài nhạc hay một đoạn nhạc, người kỹ sư t́m ṭi một loại máy móc mới cho một mục đích sử dụng nào đó. Nhưng mục tiêu của một kỹ thuật có khi chỉ nhằm thử nghiệm hay cải tiến những chức năng và thao tác nói chung mà việc sử dụng cụ thể chưa được biết rơ vào thời điểm khám phá. Kỹ thuật chỉ tạo ra tiềm năng cho những mục đích chưa xác định. Tuy vậy, tính cách phương tiện vẫn là cốt lơi chung khi nói đến kỹ thuật, dù hiểu theo nghĩa hẹp như là toàn bộ máy móc, thiết bị, hay cả theo nghĩa rộng của từ “technique” trong tiếng Anh chỉ mọi phương pháp và tay nghề nào có thể dạy và học được (từ kỹ thuật xếp… tàu bay giấy cho đến kỹ thuật quản trị xí nghiệp và nhân sự).

Ư nghĩa cốt lơi của kỹ thuật như là phương tiện bắt nguồn từ cách hiểu từ “téchne” thời Hy Lạp cổ đại, tiền thân của từ “kỹ thuật” ngày nay. Về phạm vi, nó bao hàm không chỉ tài nghệ để đạt được những mục đích nhất định mà cả người làm chủ và có năng lực thực hành tài nghệ ấy. Theo Platon, người thầy thuốc là một technikós, v́ phải làm chủ những tài nghệ nhất định, và môn thiên văn học cũng là một téchne, v́ biết vận dụng những phương pháp chuyên biệt. Khi phân tích khái niệm téchne, Platon quan tâm chủ yếu đến việc: năng lực của một téchnikos không chỉ dựa trên một số những kinh nghiệm ngẫu nhiên hay những tài khéo nhuần nhuyễn theo thói quen, trái lại, vẫn phải bao hàm một lógos, tức một quy tắc được tuân thủ một cách có ư thức, một sự làm chủ về tinh thần đối với phương pháp được áp dụng.

Quan hệ chặt chẽ giữa “kỹ thuật” và “quy tắc” trong quan niệm của Platon vẫn c̣n giá trị đối với khái niệm kỹ thuật hiện đại.

Thật thế, kỹ thuật, theo nghĩa là phương pháp và kỹ năng, không ǵ khác hơn là những quy tắc, theo công thức: hăy làm điều A, nếu muốn đạt được điều B. “Mệnh lệnh kỹ thuật” (theo cách gọi của Kant) không nhất thiết phải được diễn đạt rành mạch bằng lời nói hay chữ viết, trái lại, cũng có thể bằng cách làm mẫu và bắt chước, hay bằng cách “tâm truyền” như trong các phương pháp tu luyện. Tóm lại, hành động kỹ thuật – thêm một điểm khác biệt nữa với hành vi ít nhiều tự phát và sáng tạo của người nghệ sĩ – hoàn toàn được hướng dẫn và quyết định bởi những quy tắc. Hành động ấy được đánh giá đúng sai căn cứ vào quy tắc và hay dở căn cứ vào mục đích nhắm tới.

Kỹ thuật và tác tạo

Aristoteles, môn đệ của Platon, tiếp tục phát triển khái niệm kỹ thuật. Với ông, kỹ thuật không chỉ là kỹ năng thực hành mà c̣n mang đậm nội dung tinh thần, rất gần gũi với tư duy khoa học. Làm chủ kỹ thuật là biết làm và biết tại sao ḿnh làm như thế, bởi bên cạnh kỹ năng, kỹ thuật cũng đ̣i hỏi tư duy suy lư để tự giác vận dụng các quy tắc. Nhưng, khác với Platon, Aristoteles gắn kỹ thuật chặt chẽ hơn với việc tạo tác và h́nh thành những sản phẩm thuộc cả hai loại: có mục đích ở bên ngoài bản thân chúng (như công cụ) hoặc có mục đích ngay nơi bản thân chúng (vật dụng hay tác phẩm nghệ thuật). Kỹ thuật, theo cách nh́n trong tác phẩm Đạo đức học Nichomachus, là cung cách hành động để tác tạo, “làm ra” những đối tượng mới mẻ dựa trên năng lực hoạt động lư tính của con người.

Không đợi đến ngày nay khi từng núi chất thải độc hại ngày càng trở thành vấn đề trung tâm của kỹ thuật hiện đại, mà ngay từ đầu, kỹ thuật đă mang theo ḿnh những tính năng và giá trị đầy tính hàm hồ, nước đôi: lợi và hại, cơ hội và rủi ro, hy vọng và thảm hoạ.

Mở rộng và nhấn mạnh chức năng tác tạo của kỹ thuật, Aristoteles muốn làm rơ sự tương phản rơ rệt giữa hành động của con người với sự sinh diệt của giới tự nhiên. Con người, thông qua téchne, hướng đến sự tác tạo, trong khi sức mạnh bảo tồn và huỷ diệt được dành cho giới tự nhiên! Từ viễn tượng của con người ngày nay, việc nhấn mạnh mặt kiến tạo tích cực của kỹ thuật e rằng cũng phiến diện không khác ǵ chỉ thấy tiến tŕnh sinh trưởng khi nghĩ đến từ “tự nhiên” mà quên đi tiến tŕnh suy tàn và huỷ diệt vốn cũng là đặc điểm của ṿng tuần hoàn tự nhiên! Không đợi đến ngày nay khi từng núi chất thải độc hại ngày càng trở thành vấn đề trung tâm của kỹ thuật hiện đại, mà ngay từ đầu, kỹ thuật đă mang theo ḿnh những tính năng và giá trị đầy tính hàm hồ, nước đôi: lợi và hại, cơ hội và rủi ro, hy vọng và thảm hoạ. Mũi tên, ngọn giáo trong tay người tiền sử, quỷ kế trong chiến tranh, tức cả hai loại h́nh kỹ thuật vật chất và tinh thần, tự chúng đă mang mục đích huỷ diệt.

Thế giới nhân tạo

Khái niệm kỹ thuật hiện đại ngày càng phức tạp và khó xác định ranh giới. Những đối tượng và sản phẩm của kỹ thuật chế biến, chế tạo và chuyên chở không nhất thiết phải là vật chất hữu h́nh. Chúng có thể ở dạng năng lượng (như điện) hoặc thông tin (như số liệu, chương tŕnh). Theo nghĩa chặt chẽ, những sản phẩm là thuộc về lĩnh vực kỹ thuật, trong chừng mực bản thân chúng là công cụ, máy móc, thiết bị. Nhưng, ngày nay không phải mọi sản phẩm kỹ thuật đều mang tính tái đầu tư (để tiếp tục tạo ra sản phẩm và dịch vụ). Số không nhỏ trong chúng đă mang tính tiêu dùng trực tiếp trong gia đ́nh hơn là trong nhà máy, xí nghiệp hay văn pḥng. Chiếc đồng hồ đeo tay – một thời là biểu trưng của kỹ thuật – hay chiếc điện thoại di động hiện nay là sản phẩm kỹ thuật hay nghệ thuật? Quyển sách trên giá, lọ hoa trên bàn là sản phẩm, nhưng không c̣n là bộ phận của kỹ thuật nữa. May thay, kỹ thuật không phải là tất cả những ǵ con người có thể làm ra, không phải là toàn bộ “nền văn minh vật chất” như nhà xă hội học W. F. Ogburn dự đoán. Kỹ thuật là bộ phận cấu thành, nhưng không phải là toàn bộ “thế giới nhân tạo”. Con người luôn biết giữ cho ḿnh một không gian “nhân đạo” để hít thở và sống c̣n!

(c̣n tiếp)

Bùi Văn Nam Sơn