Con cóc trong hang…

SGTT.VN - Mượn h́nh ảnh con cóc và cái hang, ta chỉ muốn nhớ lại thân phận tù túng và tầm nh́n thiển cận của mỗi người chúng ta như những tù nhân bị trói chặt, mắt chỉ được nh́n về một hướng trong dụ ngôn Hang động nổi tiếng của Platon (Platon và việc thực hiện ư tưởng – SGTT 30.6.2010). Francis Bacon dựa vào ẩn dụ này để bàn tiếp về nguồn gốc thứ hai gây nên những sai lầm của ta: ngẫu tượng Cái hang.

Từ trong hang tối

Bên cạnh việc quá tin vào giác quan như thói quen thuộc bản tính chung của loài người (ngẫu tượng Bộ lạc), ngẫu tượng Cái hang nói lên các đặc điểm và các chiến lược tư duy tiêu biểu của mỗi cá nhân. Chúng sẽ dẫn dắt ta đến chỗ phạm sai lầm do những nguyên nhân chủ quan. “Mỗi người chúng ta đều có một cái hang hay một sào huyệt của riêng ḿnh” và tất nhiên, chỉ có thể nh́n sự vật từ tầm nh́n của… con ếch ngồi đáy giếng. Chính cấu trúc thể xác và tinh thần của ta – chịu ảnh hưởng của nguồn gốc xuất thân, của nền văn hoá, giáo dục và kinh nghiệm bản thân – sẽ “khúc xạ và xuyên tạc ánh sáng tự nhiên”. Tầm nh́n hạn hẹp ấy là bộ lọc cho tất cả những ǵ ta thấy, nghe, đọc hay trao đổi với người khác… Bacon nêu ra mấy biểu hiện chính yếu:

– Ta thích nhấn mạnh và đề cao quá mức những cách nh́n hay cách nghĩ nào trùng hợp với tri kiến thiển cận của ḿnh. Ta đánh giá những tri thức của cá nhân ḿnh cao hơn tri thức của người khác, từ đó, bám chặt vào những lư thuyết và hệ tư tưởng do chính ḿnh tạo ra hay được ḿnh xác tín. Tuỳ theo cấu tạo tinh thần của mỗi người, hoặc ta ưa t́m ṭi và nhấn mạnh những điểm dị biệt trong sự vật hoặc chỉ thích tập trung vào những chỗ giống nhau. Cả hai thái độ thường dẫn đến sự cực đoan trong mọi việc phán đoán và đánh giá.

– Một mặt, ta dễ đánh mất ḿnh trong những chi tiết, thấy cây không thấy rừng. Thái cực ngược lại là thấy rừng không thấy cây. Có người cực kỳ yêu chuộng và sùng bái những ǵ cổ xưa, truyền thống; có người lại chỉ ham thích cái mới, cái thời thượng. Ít có ai thực sự đạt được một sự cân bằng giữa hai cách tiếp cận khác nhau ấy. Hậu quả là những ǵ đă có cơ sở vững chắc sở dĩ bị từ khước chỉ v́ chúng cũ và không mới: “ta đổ xô đi phát minh cái bánh xe!”. Ngược lại, cái mới thường bị nghi kỵ và phản bác chỉ v́ nó… mới và không tương thích với lối nh́n cổ truyền và định kiến đă bám rễ quá sâu. Thật khó đi t́m cho được những ǵ có giá trị lâu bền, thay v́ bám vào những quan niệm nhất thời!

– Chúng ta gắn bó với một ngành nghề, một học thuyết, một tín ngưỡng v́ ta quá say mê vị tổ sư, nhà sáng lập và những thành tựu trong quá khứ của nó, cũng như v́ ta đă dành gần trọn đời để theo đuổi, chịu bao gian khổ và đă quá quen thuộc với nó. Mang tâm trạng này đi vào các lĩnh vực có tính khái quát cao như triết học hay khoa học, người ta dễ bóp méo sự thật, g̣ ép thực tại cho phù hợp với sơ đồ tư duy của ḿnh. Bacon nh́n thấy điều ấy đă xảy ra ngay cả với những nhà đại tư tưởng như Aristoteles: triết học tự nhiên của ông chỉ là… con sen cho logic học của ông. Ta nhớ đến nhận định khét tiếng của Hegel, một đại triết gia khác: nếu sự kiện không đúng với lư thuyết, th́ đó là… lỗi của sự kiện!

Nếu sự thật hay ánh sáng chỉ có thể có ở bên ngoài cái hang – như cách nh́n của Platon – th́ không lạ ǵ khi c̣n ở trong hang, ta ắt sẽ xem chúng là những ǵ vô nghĩa, hoặc nếu có bàn về chúng, ta chỉ bàn về những ǵ vô nghĩa. Từ mấy thế kỷ trước, cách đặt vấn đề của Bacon vô h́nh trung đă dự đoán được cao trào phê phán siêu h́nh học – được gọi là “tư duy hậu – siêu h́nh học” – từ cuối thế kỷ 19 và trong thế kỷ 20!

Con cóc ngồi đó…

Sự thật là cô dâu không trang điểm! Francis Bacon

Một trở lực khác trên con đường đi t́m chân lư từ cái hang bé nhỏ của ḿnh là quen nhầm tưởng ước mơ của ḿnh là thực tại. Con tôi, món hàng của tôi, thành phố của tôi, đất nước tôi, nền văn hoá của tôi là… nhất! Xu hướng tự măn đầy huyễn hoặc và đơn giản hoá này không hẳn do lười biếng. Ngay những người chăm chỉ, cần cù nhất cũng rất sợ nh́n vào sự thật, khi nó đe doạ làm sụp đổ ảo tưởng của ḿnh. Yêu ảo tưởng nhưng luẩn quẩn, bất lực là cố tật của… con cóc trong hang: “con cóc nhảy ra, con cóc ngồi đó, con cóc nhảy đi…”

Nguy hiểm hơn cả, theo Bacon, là quá xem trọng kinh nghiệm bản thân. Một mặt, kinh nghiệm bản thân là quan trọng, v́ không có ǵ thay thế được nó cả. Nhưng mặt khác, nó trở nên nguy hại khi ta dùng nó để tự bịt mắt ḿnh và phê phán tất cả những ǵ bản thân ḿnh chưa nếm trải. Kinh nghiệm bản thân là con dao hai lưỡi. Nó vừa giúp ta không ngây thơ trở thành nạn nhân của những huyền thoại, nhưng cũng cản trở không cho ta kịp thời nhận ra những chân trời mới, những giải pháp mới. Biết bao những “tṛ lập dị thời thượng” vốn bị chế nhạo hay khinh miệt lúc ban đầu rút cục đă trở thành những đôi hài bảy dặm mang lại những tiến bộ vượt bực trong nhiều lĩnh vực khác nhau.

Đi kèm với lợi quyền, kinh nghiệm bản thân hẹp ḥi càng nguy hiểm và là lực cản ngoan cố nhất đối với sự tiến bộ. Bởi v́, trong trường hợp đó, dù mang chiếc kính màu hồng hay màu đen, kết quả vẫn là một: lấy thiên kiến chủ quan thay cho sự đánh giá khách quan, thủ tiêu mọi sự phê phán, đối thoại.

“Tư duy phản biện”

Các nhận xét thẳng thắn của Bacon là một bộ phận trong di sản quư báu góp phần h́nh thành môn học đang rất phổ biến đầu thế kỷ 21: môn tư duy phản biện (critical thinking). Nguyên tắc và mục đích của môn học này đă được Bacon nêu rơ: “Ta không được phép thu hẹp vũ trụ cho vừa vặn với ranh giới của năng lực h́nh dung của ta, như cách làm quen thuộc trước nay. Trái lại, ta phải mở rộng biên cương của tri thức để đủ sức nắm bắt được chân tướng của vũ trụ”.

Bùi Văn Nam Sơn - Minh hoạ: Hồng Nguyên