Trong trí nhớ của ông, tiểu thuyết gia Nguyễn Thanh Việt lúc nào cũng không quên được thân phận tị nạn. Năm 1975 lúc ông bốn tuổi, gia đ́nh ông gia nhập đoàn người miền Nam trốn chạy cộng sản. Kư ức ban đầu ông c̣n nhớ được khởi sự tại trại định cư ở Pennsylvania nơi gia đ́nh ông đặt chân đến rồi bị chia cách tạm thời. Trường thiên tự sự của họ Nguyễn trên đất Mỹ đă định h́nh hành tŕnh nhà văn – kể từ thời thơ ấu cô đơn thắc mắc t́m hiểu về những nỗi kinh hoàng mà thân quyến ông phải trải qua. Tiểu thuyết đầu tay của ông - CẢM T̀NH VIÊN (THE SYMPATHIZER) , lời tự thú đậm chất khôi hài đen của tay điệp viên Bắc Việt trốn qua nước Mỹ - đă thắng giải Pulitzer 2016 cho thể loại văn hư cấu. Tác phẩm phi-hư cấu tiếp theo, Nothing Ever Dies: Vietnam and the memory of war( Không có ǵ thật sự chết đi: VN và kư ức chiến tranh) được vào chung kết giải National Book Award 2016. Cuốn sách vừa ra mắt tháng Hai -2017 là tập truyện ngắn THE REFUGEES (DÂN TỊ NẠN) ông viết rải rác trong ṿng hai mươi năm phấn đấu để có được danh hiệu “nhà văn”.

 

MOTHER JONES: Ông c̣n nhớ ǵ về quảng đời ông sống ở VN ?

NTV: Chỉ c̣n vài chớp lóe. Tôi nghĩ rằng kư ức tự sự bắt đầu khi tôi lên chiếc tàu tị nạn.

MJ: Xin ông nói về cơn hoạn nạn của gia đ́nh ông.

NTV: Tháng 3-1975, mẹ tôi, tôi và anh trai đang sống ở quê nhà trên vùng cao nguyên miền Trung. Bố tôi lúc ấy làm ăn dưới Saigon khi bộ đội Bắc Việt bắt đầu  cuộc xâm  lăng cuối cùng. Thị xă chúng tôi bị chiếm đóng đầu tiên , mẹ tôi quyết định trốn chạy với hai anh em tôi bỏ gia sản lại cho chị nuôi tôi trông nom hi vọng có ngày hồi cư. Chúng tôi lội bộ mấy trăm cây số, leo kịp tàu về Saigon và t́m thấy bố tôi. Một tháng sau, quân cộng sản cũng vào đây và chúng tôi sau cùng leo lên một chiếc tàu đưa ra đảo Guam,  tôi nhớ là như thế. Từ đó chúng tôi bay qua Fort Indiantown Gap, tiểu bang Pennsylvania.

MJ: Kư ức ông bắt đầu từ nơi ấy ?

NTV: Đó là các hoài niệm ban đầu mà tôi c̣n nhớ. Để rời trại tị nạn, tôi cần người bảo lảnh, nhưng đâu có ai muốn bảo lănh một gia đ́nh bốn mạng. Bố mẹ tôi đi theo một người sponsor, anh tôi khi ấy 10 tuổi theo một người khác . Tôi th́ được gửi cho một gia đ́nh khác. Tôi rất bực tức và rối trí lúc đó, cho nên kư ức đầu tiên của tôi gắn liền với giai đoạn ấy. 

MJ: Nhưng gia đ́nh đă đoàn tụ lại sau đó ?

NTV: Có lẽ vài tháng sau; nhưng vài tháng đối với đứa trẻ bốn tuổi là một thời gian rất dài. Chúng tôi sống ở Harrisburg từ 1975 đến 1978. Khi có người bạn cho bố mẹ tôi biết là San Jose có nhiều cơ hội tốt hơn, họ thu xếp ra đi và mở tiệm tạp hóa Việt h́nh như là thứ hai bên đó.

MJ: Xin nói về chặng đời ấy của ông.

NTV: Bố mẹ tôi đă sống một cuộc đời di dân tiêu biểu – nói tị nạn th́ đúng hơn . Một lối sống tiểu thương khổ nhọc; có lần bị cướp vào tiệm nổ súng. Tôi thấy họ sống khá cô độc. Họ làm việc suốt ngày trong khi anh tôi học đại học cho nên tôi thành đứa con một lúc 10-11 tuổi. Tôi t́m được nơi trú náu kỳ diệu trong thư viện. Sách mở một thế giới khác cho tôi trốn vào. Tôi đọc nhiều về cuộc chiến VN. Từ đó tôi bắt đầu bị cuốn hút vào những sự việc đă xảy đến cho gia đ́nh ḿnh.

MJ: Ông có bàn luận chuyện đó với cha mẹ ông ?

NTV: Họ chỉ nói đại khái rằng: “Không phải sống ở VN là may cho con rồi!” Tôi rất thắc mắc về những điều họ không muốn bàn tới. Ví dụ, cả nhà chỉ có một tấm ảnh duy nhất của người con gái nuôi - một khoảng trống to tát . Nhưng khó mà hỏi bố mẹ tôi cho ra lẽ. Tiếng Việt tôi nói không rành lắm. Có nhiều việc tôi không biết hỏi như thế nào.

MJ: Tôi thấy là ông chịu khó phân biệt “di dân” so với “tị nạn”.

NTV: Di dân, cho dù họ là mối nghi vấn đối với một số người, là một phần không thể thiếu trong giả thuyết về Giấc mộng Hoa Kỳ (the American Dream). Một số đông dân Mỹ am hiểu t́nh cảnh di dân. Người tị nạn là những kẻ bị chiến tranh, thiên tai hoặc đại họa chính trị bứng khỏi quê nhà nên họ có tính đe dọa nhiều hơn v́ họ nhắc cho ta nhớ rằng mọi tiện nghi ta vẫn cho là hiển nhiên có thể tan hoang trong chớp mắt.

MJ: Ông trở về VN lần đầu là khi nào?

NTV: 2003 th́ phải. Tôi quay về năm hay sáu lần. Những chuyến đi bổ ích nhưng cũng khó khăn v́ tôi vừa là người Việt vừa không là người Việt. Ngoài Bắc, thiên hạ rất thích chí: “Đón mừng người trở về quê nhà!” Trong những hoàn cảnh khác, anh phải trả theo giá Việt kiều. Người thân gặp anh th́ mừng rỡ nhưng cũng căng v́ anh đă bỏ đất nước ra đi và nay chắc anh là một Mỹ kiều giàu có. Thường th́ họ hàng anh không khá giả cho lắm. Các điều tị hiềm và mong đợi về mặt t́nh cảm rắc rối vô cùng.

MJ: Có phải thời niên thiếu ông bị chấn thương tâm lư khi xem phim Apocalypse Now?

NTV: Apocalypse now đă để dấu ấn sâu trong tôi. Trải qua năm tháng, giữa tôi với phim này h́nh thành mối quan hệ hàm hồ . Tôi tôn trọng nó như một tác phẩm nghệ thuật mà Cảm T́nh Viên phần nào là sự đáp ứng. Nhưng phim này là hiện thân của cách nh́n tiêu biểu Hollywood đối với các sắc dân không là da trắng,  không phải người Mỹ. Họ bị giản đơn hóa thành các vai dư thừa extras hoặc, khá hơn, như vai phụ diễn sidekicks trong các tự sự mà da trắng, nhất là vai nam chiếm thế trung tâm. Đặc biệt với dân Việt trong phim, điều này có nghĩa là họ xuất hiện để bị giết hại hay được cứu mạng - hoặc giúp vui thân xác. Như thế là rất có vấn đề nếu bạn là người Việt.

MJ: Ông có nói khi trước tác Cảm T́nh Viên là ông nhất quyết không ch́u theo công chúng Mỹ da trắng.

NTV: Nếu bạn được xem như một nhà văn thiểu số, điều cám dỗ bạn là viết cho đa số đọc. Đó là con đường dễ nhất để được xuất bản, và điều này sẽ làm méo lệch các câu chuyện. Tôi từ chối không làm việc ấy.

MJ: Có ai muốn dựng thành phim?

NTV: Theo tôi , kết cục tốt nhất là được nhóm Coppolas mua lại rồi đạo diễn loạn xị tiểu thuyết tôi nhưng cũng trả cho tôi thật nhiều tiền. Chuyện này mà xảy ra th́ hay quá! Thực tế là chúng tôi đang điều đ́nh một khả năng hợp tác với truyền h́nh. Làm phim th́ khó xử lắm v́ ta phải cắt bỏ phân nửa cuốn truyện.  

MJ: Tập truyện mới của ông khởi sự với “Black-Eyed Women/ Bọn đàn bà mắt đen” trong đó người phụ nữ viết mướn được hồn ma của người anh thăm viếng. Tại sao ông bắt đầu với truyện này?

NTV: Đó là một trong mấy truyện hay nhất. Nó cũng dẫn nhập cho đôi ba đề tài lớn: Một là cái ư về ma quỉ ám. Truyện này thực chất là một truyện ma quái, nhưng những ai từng trải qua các lịch sử chấn thương đều bị ám và lũ hồn ma tượng trưng điều này. Viết truyện này là một quá tŕnh kinh khiếp. Phải mất 17 năm với khoảng 50 bản nháp!

MJ: Tại sao rối rắm đến thế?

NTV: Tôi là loại nhà văn lúc nào cũng muốn nói nhiều hơn, và tôi đă cố thử vùi ép ḿnh vào khuôn khổ các truyện ngắn. Black-Eyed Women tiêu biểu cho sự vật lộn của tôi.

MJ: Từ khi nào ông biết là ḿnh muốn sống bằng ng̣i bút?

NTV: Bao giờ tôi cũng thấy như thế. Ở đại học, tôi đă nuôi h́nh ảnh vĩ đại buồn cưởi về ḿnh trong quá tŕnh thành văn sĩ, nhưng tôi không nghĩ ḿnh có đủ kỷ luật hay kiên nhẫn - hoặc khả năng và tính khiêm tốn. Phải mất 20 năm để đạt được những điều này. Trước khi viết Cảm T́nh Viên , tôi không bao giờ gọi ḿnh là nhà văn bởi như vậy th́ huênh hoang quá – nhà văn là một cách xưng tụng do người khác nói ra, như một danh hiệu.  Khi kết thúc Cảm T́nh Viên tôi cảm thấy là ḿnh đă trả xong món nợ.

MJ: Trong lời tri ân cho tập The Refugees, ông cho biết là con ông nay gần bằng tuổi cha khi ông trở thành người tị nạn.

NTV: Ba năm đầu đời quan sát đứa con – nó dễ thương và ngây thơ và các thứ - tôi tự hỏi thuở ấu thơ tôi có như thế chăng. Nó giúp tôi cảm thông chính ḿnh nhiều hơn. Tôi hy vọng con tôi sẽ không phải nếm trải các thứ kinh nghiệm sẽ biến nó thành văn sĩ.

 

Bản dịch Việt văn do CHÂN PHƯƠNG