Nhà thơ TÔ THÙY YÊN được đại học YALE mời đọc thơ để tưởng niệm ngày Sài G̣n Thất Thủ (The Fall of Sài G̣n) vào chiều 26 - 4 - 2017 cùng với hai thi sĩ ĐINH LINH và PHAN NHIÊN HẠO. Tôi được vinh dự lên nói đôi lời giới thiệu TÔ THÙY YÊN bằng Anh ngữ truớc thính giả, phần lớn là sinh viên đại học ; rồi sau đó tôi cũng đă đọc lời giới thiệu qua tiếng Việt tại trung tâm VIỆT-AIDS ở Boston khi thi sĩ TÔ THÙY YÊN nói chuyện và đọc thơ với đồng bào tại đây đêm 28 - 4 - 2017. Dưới đây là bài phát biểu của tôi dịch sang Việt ngữ với đôi chỗ hiệu đính. CHÂN PHƯƠNG
ĐÔI LỜI VỀ NHÀ THƠ TÔ THÙY YÊN
Kính chào thính giả và các bạn tham dự đêm đọc thơ,
Có lẽ những độc giả quan tâm đến văn học tiếng Việt hôm nay ít nhiều đă đọc qua Tô Thùy Yên. Tôi chỉ xin nhắc lại vài con số để phác hoạ chân dung lịch sử của nhà thơ. Sinh năm 1938, khi cuộc chiến VN lên cao điểm năm 1968, Tô Thùy Yên được 30 tuổi. Sau 1975, qua nhiều trại tù cải tạo cho đến khi được tha năm 1988, nhà thơ đă 50. Năm năm sau, ông theo chương tŕnh H.O. qua Mỹ với gia đ́nh và sống cuộc đời di dân cho đến hôm nay. Những năm tháng và biến cố ấy là những cột mốc giúp chúng ta đi sâu vào thế giới thi ca của ông .
Tôi xin kể một giai thoại cá nhân. Mùa xuân 1986, tôi hân hạnh được hội kiến Thanh Tâm Tuyền trong một quán cà phê ở Đa kao, Sài g̣n. Lúc ấy tôi là một nhà thơ chui, c̣n Thanh Tâm Tuyền là thi sĩ đầu đàn vừa là một trong những vị khai sáng văn học hiện đại ở Việt Nam.(Ông là một thành viên của nhóm Sáng Tạo sáng tác và cỗ xúy thơ văn tiền phong avant-garde.) Lúc ấy, ông vừa được trả tự do sau nhiều năm học tập cải tạo trong khi Tô Thùy Yên th́ c̣n bị tù giam ngoài Bắc. Cũng khá trớ trêu, phần lớn các tên tuổi Sáng Tạo đều trải qua các trại tù cải tạo; vài người nhanh chân trốn thoát th́ lưu lạc xứ người như Mai Thảo...Trong cuộc nói chuyện và đôi lần gặp mặt sau đó, Thanh Tâm Tuyền đă nhắc đến Tô Thùy Yên với nhiều cảm t́nh và quí mến - đặc biệt đối với sự tu luyện về ngôn từ và nghệ thuật của nhà thơ chúng ta. Tôi được biết biệt hiệu "Ông Tiên" do chính Thanh Tâm Tuyền nói ra. (Tên thật của thi sĩ Tô Thùy Yên là Đinh Thành Tiên).
Năm 18 tuổi, nhà thơ sáng tác bài Cánh Đồng Con Ngựa Chuyến Tàu –
Tàu chạy mau tàu chạy rất mau
Ngựa rượt tàu rượt tàu rượt tàu...
Tàu chạy mau càng mau càng mau
Ngựa ngă lăn ḿnh mượt như cỏ
Chấm giữa nền nhung một vết nâu
Bài thơ bộc lộ tài năng trẻ tuổi - một Rimbaud của Sài g̣n - với nỗi ám ảnh rất Nietzsche luôn luôn vươn lên đỉnh cao bất chấp mọi gian truân.Theo tôi, h́nh tượng con ngựa chạy đua với chiếc tàu chính là thi nhân đuổi theo Sáng Tạo và Vinh Quang, hoặc Lịch Sử và Định Mệnh. Nhưng bài thơ đồng thời cũng mang một linh cảm - hai mươi lăm năm sau , không phải thần mă Pegasus rượt đuổi Sáng Tạo mà là người lính bại trận giữa các đồng hành tù tội trên chuyến tàu phóng về các trại lao cải tăm tối. Tôi xin đọc lại vài đoạn trong bài Tàu Đêm –
Tàu đi. Lúc đó, đêm vừa mỏi.
Lúc đó, sao trời đă ngủ mê.
Tàu rú. Sao ơi, hay thức dậy
Long lanh muôn mắt tiễn tàu đi. ...
Toa nêm lúc nhúc hồn oan khóc
Đèn băo mờ soi chẳng rơ ai
Ta gọi rụng rời ta thất lạc
Ta c̣n chẳng đủ nữa ta đây. ...
Tàu đi như một cơn điên đảo
Sắt thép kinh hoàng va đập nhau
Ta tưởng chừng nghe thời đại động
Xô đi ầm ĩ một cơn đau.
Ngồi đây giữa những phân cùng bụi
Trong chuyển đời xung xát bạo tàn
Ta trở thành than, thành súc vật.
Tiếng người e cũng đă quên ngang.
Ta nghe rêm nhói thân tàn rạc
Cac thỏi xương ĺa đụng chỏi nhau
Nghe cả hồn ta bị cán nghiến
Trên đường lịch sử sắt tuôn mau. ...
Tàu đi khoan xoáy sâu đêm thép
Tiếng nghiến ghê người, thác lửa sa.
Lịch sử dường như rất vội vă
Tàu không đỗ lại các ga qua. ...
Trên chuyến tàu lịch sử âm u, không chỉ nhà thơ-chứng nhân cùng những kẻ bất đồng chính kiến hay các tù nhân lương tâm , mà cả một dân tộc đọa đày lầm than cũng bị chở mang về một nhà tù vô h́nh - về trại Gulag của chế độ toàn trị Việt Nam.
Tụ lại bên nhau trong đêm đọc thơ này để tưởng niệm ngày SÀI G̉N THẤT THỦ, làm sao chúng ta quên được những ǵ đă xảy ra sau đó! Hơn bốn thập niên đă trôi qua; sau bao nhiêu tan nát và tai ương, gia đ́nh chia ly, thảm kịch thuyền nhân, lao động cải tạo, xă hội ngột ngạt bế tắc...hôm nay cho dù mức sống vật chất được nâng cao hơn nhưng cái giá phải trả cho phát triển kinh tế là khủng hoảng môi trường như vụ Formosa, là oan ức nông dân như vụ Đồng Tâm...Việt Nam bây giờ vẫn là một quốc gia bị chiếm đóng, hố ngăn cách giữa chế độ cầm quyền và nhân dân càng ngày càng sâu rộng.
Trong khi nhà nước toàn trị kiểm duyệt tin tức , những oan khiên thống khổ của dân lành được phổ biến trên các mạng xă hội nơi mà ư thức chính trị của công dân Việt càng ngày càng lan rộng. Đă đến lượt các nhà trí thức và văn nghệ sĩ của thế hệ hôm nay lên tiếng, tiếp tục sứ mệnh chứng nhân của những ng̣i bút bất khuất.
Dù Sài g̣n bị thất thủ, nhưng thơ văn Sài g̣n không thất thủ. Trước khi chấm dứt, cho phép tôi trích dẫn nhà thơ Ba lan Zbigniew Herbert:
Nếu Đô Thành thất thủ nhưng có một người trốn thoát
Người ấy sẽ mang Đô Thành theo ḿnh
Trên các nẻo đường lưu vong
Đô Thành chính là con người ấy!
HONNEUR AU POÈTE! Xin nhường lời cho nhà thơ Tô Thùy Yên .
YALE University, New Haven, April 26, 2017 & VIET-AIDS Center, Boston, April 28, 2017
