TIẾC NHỚ DIỄM CHÂU
Việt Nam, mi đă sinh ra ta và cho ta những ḷng rănh đầy bóng tối
…
VN, từ ngày mở mắt cho ta, mi đă cho ta cuộc đời hầm hố
Mi đă cho ta từng hạt thóc củ khoai ḅn rút từ đất cằn
…
VN, mi đă cho ta một người cha cháu chắt của lũ người bị phân sáp
Và một người mẹ chết trong cô đơn nghèo túng giữa sự bất lực của đàn con
(VN, Tổ quốc và em)
DC đă từng viết những câu tự sự như thế về cuộc đời ông. “Thất lạc quê hương từ tuổi thơ” (Khi Kha luân bố t́m đường…) ông tiêu biểu cho một thế hệ bi tráng trưởng thành giữa hận thù và bạo lực của cuộc chiến tương tàn, mang trong tim óc các mâu thuẫn của một thời đại vùi dập cả dân tộc và nhân tính của những kẻ sống sót. Là dân Công giáo di cư không bao giờ quên đất tổ, là anh thanh niên du học Hoa Kỳ trở về thành trí thức chống Mỹ, là một Ki tô hữu ôm ấp hoài băo công bằng xă hội nhưng phải làm bạn đường bất đắc dĩ với chế độ cộng sản, là một tấm ḷng thủy chung với đất nước đồng bào lại phải sống lưu vong cho đến ngày nhắm mắt nơi xứ lạ, DC đă sống một kiếp người nhiều bất măn và thống hận;. con đường dài bất hạnh (Hy vọng), vực sâu của vực sâu trong thung lũng nước mắt (Tử vực sâu của vực sâu), cuộc sống không hơn ǵ cái chết như ông đă có lẩn thốt lên trong thơ ḿnh:
…
trong và ngoài vực thẳm
cuộc sống vẫn tiếp tục, cố nhiên
cuộc sống không hơn ǵ cái chết trả góp
(Niềm bí ẩn)
Tôi quen và thân với DC vào những năm 79-80. Lúc ấy chiến tranh lan tràn từ biên giới phía Bắc đến Cămpuchia, những làn sóng người bắt đầu rời VN trong hỗn loạn, công khai như Hoa kiều hoặc bí mật như dân boatpeople ; chưa kể các biến động ở Đông Âu và Liên Xô (công đoàn Đoàn Kết, vụ án Sakharov…). Từ Âu đến Á hệ thống cộng sản toàn cầu không c̣n che đậy được các tín hiệu khủng hoảng ; trong nước bộ mặt thật của chuyên chế công an càng ngày càng phơi bày lồ lộ. Chúng tôi, những kẻ v́ t́nh tự hay tâm huyết đă chọn ở lại sau tháng 4-1975, dần dà cảm nghiệm ra các mức độ khó lường của sự lưu đày tại chỗ. Tương tự thời kỳ Nhân Văn Giai Phẩm ngoài Bắc lịch sử h́nh như lặp lại ở Sài g̣n, lần này âm thầm và phức tạp hơn. Vừa chứng kiến vừa chia sẻ số phận của một thành phố bị bôi xóa tuổi tên, những con người c̣n giữ được nhân tính và óc tim độc lập kín đáo t́m đến với nhau. Mạng lưới trí thức văn nghệ underground h́nh thành và lan rộng với các quan hệ bằng hữu nối dài khắp nước. Bên ly cà phê đắng và chén rượu nhạt, chúng tôi chuyền tay nhau những trang thơ văn quốc tế hoặc quốc cấm. Bên dưới tháng ngày câm nín tự do tư tưởng và sáng tạo lại được nung nấu để chống trả tuyệt vọng và sa đọa. Nhiều sáng tác bỏ túi, truyện ngắn hoặc thi phẩm, được bí mật thai nghén như mấy ḍng chữ nghẹn ngào đầy phẩn uất sau đây của DC:
VN, những ngày ở thành phố HCM ta là một con chó
ta chạy trên những đường rày cong queo bên những toa tàu đổ
ta làm kế hoạch lớn cho mi bằng cách lượm nước mắt khô
và gói ghém những nỗi niềm thương nhớ
…
VN, hơn một trăm tên đồ tể của mi ngồi căi lộn với nhau về chế độ bao cấp
trong lúc người ta yêu bỏ xác ngoài biển khơi
… VN, ta không c̣n ai để thở than những buổi tối buồn
VN, những ngày cúp điện những đêm xét hộ khẩu mi ở đâu?
…
VN, mỗi ngày mi nướng bao nhiêu mạng người?
VN, mi làm cách mạng sao dám nói dối?
VN, mồ cha những thằng công an khu vực của mi
VN, mỗi ngày mi tra tấn bao nhiêu người vô tội ở Phan Đăng Lưu, Đại Lợi?
VN, chừng nào mi mở khách sạn Hilton để bỏ tù thế giới?
…
VN, mi đă cướp của ta 8 năm trời đẹp nhất
mi đă cắm vào sọ ta cái chùa Một cột của mi với bọn lănh đạo ngồi trên
…
VN, ta thù ghét mi khi mi thả lũ con rừng rú xuống đồng bằng
Ta thù ghét mi khi mi xua đuổi những nạn nhân hiền ḥa ra biển
(VN, Tổ quốc & Em)
Các đoạn trích trên đây làm sống lại sự bưng bít ngột ngạt của chuồng thú toàn trị mà những ai không có cơ hội sống ở VN trong ṿng chục năm sau 1975 khó thể h́nh dung. Theo lời một thi sĩ chứng nhân khác, đó là “ thời gian đơn điệu, lê thê, ù ĺ,…thách đố biến hóa, lập lờ giữa sống và chết.” (Cung Trầm Tưởng, Ainsi parlait le Poète). Bị dồn đến chân tường của nhẫn nhục, con người phải t́m cách đào thoát nếu không muốn tự sát v́ cuồng trí hay v́ liều mạng trong cơn nộ khí. Save your soul! Sauve qui peut!
Phép lạ đă đến với DC và gia đ́nh. Một buổi chiều tháng 7-1983 họ lên chiếc phi cơ Air France chính thức bay sang Pháp. Lúc ấy đi hay ở không c̣n là chọn lựa, lưu vong là giải pháp duy nhất bất kể giằng xé hoặc phân thân. Kẻ ly hương dĩ nhiên phải chấp nhận đủ loại mất mát cụ thể và ra đi với hành trang là mớ dự phóng hăo huyền kèm theo chút hi vọng mơ hồ về một ngày mai tốt đẹp hơn. Đă từng du học và có kinh nghiệm sống ở nước ngoài vào tuổi thanh niên, ông không ảo tưởng nhiều về phương Tây của tự do cạnh tranh và bóc lột. Thấp thoáng trước mắt là cuộc mưu sinh vất vả nơi quê người ở cái tuổi cận kề ngũ thập. Lúc chia tay bài thơ DC tặng riêng tôi nói lên mối ưu tư và linh cảm ấy;
…
anh sẽ nh́n xuống từ trên máy bay
sài g̣n trong cơn mưa dầu nắng lửa
những mái nhà chật chội những cơi ḷng tan vữa
paris trong tầm tay!
anh sẽ nhắm mắt để tận hưởng một chút say
cái ghế êm thoải mái cái cảm giác thoát chết
chiếc nón cối xa dần ảo tưởng cuối cùng đă hết
paris trong tầm tay!
rồi anh sẽ chệnh choạng bước thêm vài bước
để nôn tháo ra những ư nghĩ chua cay
và khi trở lại ghế ngồi anh sẽ khóc
paris trong tầm tay!
( Paris trong tầm tay )
Nhưng ông không có duyên với Paris. Sang Pháp ông định cư với gia đ́nh ở Strasbourg miền đông bắc cách thủ đô ánh sáng gần 400 cây số.. Tại đây bắt đầu cuộc đời di dân đúng nghĩa; hai vợ chồng vừa kiếm sống vừa nuôi con ăn học. Thời buổi ấy kinh tế nước Pháp không khả quan, công ăn việc làm khó kiếm, nhất là với hạng người mới nhập cư tuổi quá trung niên. Xứ người không phải là một tuần trăng mật cho kẻ nhàn du! Như nhiều bạn bè đồng cảnh ngộ khác ông học được kinh nghiệm thấm thía: Mưu sinh là một chữ đen tối (Hy vọng). Tại Lộ trấn (tên ông gọi Strasbourg) ông hiểu ra cái giá phải trả cho tự do;
đây là nơi định mệnh
đă lựa cho tôi làm chốn tạm dừng chân
trong cuộc mưu sinh cưỡng bách
…
đây là nơi mỗi ngày tôi lui tới
vẽ vạch cắt dán những h́nh ảnh dàn dựng những trang chữ
để làm đẹp cho sự giả dối của người tứ xứ
…
đổi lấy miếng cơm miếng bánh
cùng cực của lưu đầy
…
( Đây là ḍng Yên hà )
Dù sao Lộ trấn cũng là một trung tâm văn hóa hàng đầu của Âu châu nằm ngay biên giới Pháp-Đức, thành phố của ông tổ ngành in ấn Gutenberg và nơi Goethe từng trọ học với mối t́nh thời trai tráng. Ở đây không thiếu điều kiện thông tin, sách báo…cho những dự án văn hóa văn nghệ nếu bạn là người rảnh rỗi. Mà món này th́ DC rất dư dả vào khoảng cuối tuần trống vắng không bạn hữu hoặc trong những chuỗi ngày nhàn cư không t́m được việc làm! Phải nói thật rằng nhà thơ kiêm dịch giả của chúng ta đến với cây bút và trang giấy không như một chàng tài tử phong lưu mà như cái lẽ sống c̣n của kẻ đang bị số mệnh tước đoạt dần mọi thứ thiết yếu : quê hương, bằng hữu, người yêu, kể cả hi vọng …Nhưng với mối lo sinh kế canh cánh cùng bao phiền muộn khó giải khuây trang giấy của nhà thơ lưu vong lắm lúc chỉ phản chiếu nỗi chết ṃn:
…
mỗi ngày anh trút hơi thở lên trang giấy
hơi thở đóng băng
mỗi ngày anh nắn nót từng gịng chữ
gịng chữ hóa đá
anh đằm ḿnh trong bụm cỏ
gặm nhấm ngày qua như một cọng rác
anh lau mặt bằng t́nh thương ṃn mỏi
gạt những sợi tóc bạc dần…
( Mỗi ngày )
Rải rác khắp các bài thơ DC kể từ khi rời đất nước là nỗi đau nhức lặng câm của kẻ lưu vong; những mũi gai của hiện thực đời tôi, những mũi gai đă lặn vào bên trong ( Cái chết đă ổn định ). Kinh nghiệm mưu sinh cơ cực nơi xứ người giúp ông cảm thông sâu xa thân phận các đồng bào đi lao động ở nước ngoài vừa làm lao tù của tư bản toàn cầu vừa làm con tin của hệ thống mafia bản địa, những nạn nhân của sự nguyền rũa lịch sử từ thuở xung đột Đông-Tây trong Chiến tranh Lạnh đến thời mâu thuẫn Bắc-Nam của bóc lột toàn cầu hóa. Sự từng trải và suy tư già dặn cho phép nhà thơ thống nhất khái quát và cụ thể vào từng câu thơ mang tính mệnh đề như sau:
Tôi nói về kinh nghiệm một thiểu số tuyệt đối
thiểu số của một người
bị nghiền nát giữa hai thế giới…
( Cái chết đă ổn định )
Nhiều lúc đuối sức hay yếu ḷng ông muốn xuôi tay bỏ mặc không c̣n thiết đến sự sống (trong vài bức thư riêng DC đă tâm sự với tôi điều này). Sự chán nản hiện sinh ấy chúng ta có thể thông cảm và tôn trọng. Nhưng điều khó hiểu đến mức gần như nghịch lư ở ông vẫn là khả năng chủ động cao độ trước trang giấy trong những ngày giờ đen tối nhất. Bỏ sang bên những thảm huống riêng tư, bậc thầy của nghệ thuật ngôn từ này không bao giờ chùn bút trong lao động chữ nghĩa hoặc trong sáng tác. Dù mang bóng dáng một Từ Thức thời đại lạc loài giữa chợ trong miệng lẩm bẩm mấy câu thơ hoài cảm DC trái lại rất tĩnh táo nơi bàn viết. Công việc dịch thơ mà ông gọi là niềm vui mỗi ngày thực chất là sự lao tâm miệt mài và tự giác kéo dài gần nửa thế kỷ. Ở Pháp nó giúp ông quên đi tuổi tác, bệnh tật và cô đơn đă đành. Nhưng dịch thuật c̣n là sự chọn lựa thông minh của một ng̣i bút chuyên nghiệp trong cuộc sống tha hương, ngày ngày vừa ôn luyện tiếng mẹ vừa trau dồi ngoại ngữ. Nó có khả năng nâng dịch giả lên hàng siêu công dân giữa các nền văn hóa dị biệt và phức tạp của trái đất hôm nay, biến ông thành sứ giả hiếm quí của dân tộc ḿnh trong thời buổi giao lưu đa chiều trong ngôi làng toàn cầu thu nhỏ.
Không ít người đă bày tỏ ḷng thán phục hoặc ngưỡng mộ đối với DC, trầm trồ trước sự nghiệp dịch thuật đồ sộ có một không hai : hàng trăm tác giả, hàng ngh́n bài thơ dịch, chưa kể văn xuôi. ( Có dịp tôi sẽ công bố thêm các dịch phẩm chưa phổ biến được DC gửi gắm ). Ông đúng là con ong có sức chuyển tải vô địch (ư tượng rất đạt của Hoàng Ngọc Tuấn), bền bỉ bay t́m mật nhụy khắp mọi miền hoa thơm cỏ lạ của thi ca thế giới làm quà cho người đọc VN. Nhưng hiếm có ai t́m hiểu sâu hơn về động cơ ẩn tàng đằng sau sự nghiệp ấy. Đừng quên rằng bên cạnh việc dịch thơ ông c̣n biên tập và xuất bản thơ; quan trọng hơn ông c̣n sáng tác thơ liên tục kể từ mấy bài vần điệu đầu tay trong tập Hạnh Hoa. Sự đam mê miệt mài với những con chữ, niềm khao khát sáng tạo bất chấp mọi hoàn cảnh tiêu cực, óc mạo hiểm phiêu lưu vưọt xa các lằn ranh của thị hiếu thời thượng… --- tất cả đ̣i hỏi một lời giải thích căn nguyên.
Theo tôi đó là nỗi ám ảnh không đáp số về yếu tính của thi ca, vừa là ân sủng vừa là nguyền rủa đă bám gót các nhà thơ chân chính kể từ phong trào lăng mạn Sturm und Drang; đó cũng là tham vọng cướp lửa trời của Rimbaud và các nhà siêu thực. Chắc chắn DC là một trong số vài thi sĩ VN hiếm hoi đă đẩy đến cùng sự truy vấn vừa thẩm mỹ vừa siêu h́nh này. Vào cuối đời ông thường nhắc đến Hoelderlin, Borges và Celan trong số các thi hào ông đă tuyển dịch. Sự thương mến và sùng kính này có lư do của nó; ba nhân vật trên đă si mê Nàng Thơ đến độ mù ḷa, loạn trí, hay tự sát! Dù ông sáng tác không nhiều (trên dưới không quá một trăm bài thơ thường là ngắn), từng chữ từng câu từng đoạn đều thể hiện sự t́m ṭi, thử nghiệm ngôn từ và ư tượng không mệt mỏi, và những bài thơ thành công của ông đánh dấu từng chặng đáng kể trong cuộc khai phá riêng các bờ cơi lạ kỳ của thi ca. Nét biệt lệ khác tạo nên bản sắc của một nhà thơ ngoại hạng là sự không bằng ḷng và không dừng lại với thành tựu của hôm qua. Khác xa bọn ráp chữ nối câu dễ dăi và ồn ào nơi chợ sách, DC không bao giờ tự măn với tác phẩm hoặc tự hào về tiếng tăm của ḿnh. Như ông từng viết ngắn gọn trong lời mở đầu cho thi tập Thơ Diễm Châu (ấn bản 1993, có sửa chữa) :…Tất cả đă được viết với một ư thức rơ rệt: đây chỉ là một khởi đầu. Tôi không ân hận ǵ về điều này. Đối với riêng tôi, thơ phải thế: luôn luôn ở t́nh trạng khởi đầu..
Điều cốt yếu sau cùng chúng ta nên nhắc nhau để tránh một ngộ nhận nghiêm trọng : DC chưa bao giờ là một nghệ sĩ duy mỹ t́m đến thơ văn để tránh né những vấn đề và phiền trược của cơi thế. Ông không đầu hàng lịch sử dù đă rời xa đất nước và mất hầu hết các điểm tựa trong cộng đồng dân tộc. Ở chốn tha hương ông không từ bỏ trách nhiệm của người trí thức. Adorno từng nói: Giấy bút là trú quán cho người nào đánh mất quê hương. Nơi căn pḥng nhỏ tại khu chung cư số 14 rue Tacite ở Lộ trấn, DC đă mượn bàn viết với máy chữ để dựng lại mái nhà thơ và mở mặt trận văn hóa cuối cùng của đời ḿnh. Cả đời gắn bó với sinh mệnh đất nước làm sao ông quên được thứ quyền lực ma quỉ vẫn phủ trùm trên đời sống tinh thần và tâm linh của cả dân tộc ? Thông điệp gián tiếp của hàng ngh́n bài thơ ông dịch, sáng tác, hoặc xuất bản gửi cho các cộng đồng người Việt khắp nơi qua sách báo với internet là ǵ nếu không phải là sự tuyên chiến trường kỳ với các bộ máy kiểm duyệt và công an văn hóa vẫn hàng ngày can thiệp hay xâm phạm tự do tư tưởng và thông tin trong nước? Hăy cùng lắng nghe những lời sau đây để mặc niệm người chiến sĩ văn hóa vừa vĩnh biệt chúng ta:
Trong hành tŕnh ngắn ngủi của chúng ta trên trái đất, một quê hương vẫn thường được áp đặt lên mỗi người chúng ta; quê hương ấy chỉ có ư nghĩa đối với chúng ta khi chúng ta tự ư biến đổi t́nh trạng trên thành một t́nh yêu vô hạn hoặc vô điều kiện. Có lẽ thơ là một quê hương hay kẻ báo hiệu một quê hương mà chúng ta thực sự có quyền chọn lựa, cái quyền bất khả nhượng cao quư mà thiếu nó, chúng ta chỉ c̣n là người…
(DC đề tựa thi tuyển Ở Phía Nam của Tâm Hồn Tôi)
Từ 1945, trong suốt sáu mươi năm của bi kịch lịch sử và văn hoá ở VN, nhiều nhà thơ nhà văn đă cảm nhận được vấn đề này, đặc biệt là nhóm Sáng Tạo hoặc phong trào Nhân Văn Giai Phẩm. Nhưng chưa có ng̣i bút nào khắc họa được một cách minh bạch và cô đọng như thế CHỦ QUYỀN của THI NHÂN, cái quyền tự quyết bất khả nhượng của trí tưởng tượng và óc sáng tạo.
Vào kỷ nguyên của văn minh liên lục địa với các lối sống đa văn hóa chủ quyền nói trên là ch́a khóa thần để mở rộng cánh cửa của ḷng khoan dung và sự thông cảm đại đồng, giải phóng từng cá nhân khỏi các thứ chủ nghĩa dân tộc kỳ thị hẹp ḥi và các tín ngưỡng với tập quán bộ lạc không ngừng được tân trang khắp nơi trên trái đất hôm nay. Bằng nhận thức và thái độ, bằng lao động nghệ thuật và hoạt động văn hóa, DC xứng đáng là một gương mặt tiên phong vừa là một nhân cách lớn của văn học VN đương đại. Một bậc đàn anh, người thày, người bạn vừa nằm xuống. Dù không c̣n kịp nữa tôi vẫn muốn nói thầm với DC: Định mệnh ngang trái không chiến thắng được ông mà trái lại!
Cambridge 1-5/7-2007
CHÂN PHƯƠNG
P.S. Bạn đọc có thể lên mạng internet để tham khảo các bài thơ được trích dẫn trong bài viết này, đặc biệt là amvc.free.fr và tienve.org .
PHỤ ĐÍNH
Bài viết ngắn sau đây là lời mở đầu cho THƠ DIỄM CHÂU, một tập hợp gồm ba thi phẩm Người làm vườn và bông hoa, Đốm hương, Niềm vui mỗi ngày (thơ dịch). Có thể xem đây là bản tuyên ngôn nhỏ gói ghém cảm nghiệm và trầm tư của một người cả đời sống chết với thơ văn.
Có người bước vào thơ như ta bước lên một chuyến xe- chuyến xe đưa ta trở lại những chốn thân yêu nhưng không dừng lại ở đó..
Nh́n lại đoạn đường đă qua, tôi c̣n như thấy những hàng dừa xơa tóc bên song gội nắng, một phiến áo lam cuốn hút mọi trăng sao, đôi ống tay áo lụa chấp chới ở cuối một con đường ṿng. Ôi cơn mưa nghiêng đă xóa nḥa mọi vết hôn!
Và tôi c̣n thấy nữa những người bạn hăm hở trong lẽ đấu tranh, quỵ ngă trong tàn bại, nhưng lúc nào cũng thơ ngây trong trắng và, ngay cả lúc ngă, vẫn c̣n rực cháy như những cụm than hồng rơi rớt trong đêm sài g̣n.
Tôi là một người làm thơ không chuyên, chỉ biết viết khi ḷng ḿnh xúc động, yêu thơ tha thiết dù chưa bao giờ dám nghĩ tới chuyện ở lại vĩnh viễn với nguồn say đắm. Nhưng biết đâu Thơ, như một nguồn đắm say vĩnh viễn, Thơ vẫn đợi chờ tôi ở cuối cuộc hành tŕnh..
Đă một phần tư thế kỷ trôi qua trên những bài đầu tiên của tập sách này, nhưng đây cũng không phải là những bài thơ đầu tiên trong đời tôi. Tôi đă viết chúng ra trong không khí hối hả, lo toan.. của cuối những năm 60 sang đầu thập niên 70, một số ít trong chiếm đóng và phần c̣n lại trong lưu đầy. Tất cả đă được viết với một ư thức rơ rệt: đây chỉ là một khởi đầu. Tôi không ân hận ǵ về điều này. Đối với riêng tôi, thơ phải thế: luôn luôn ở t́nh trạng khởi đầu.. Và nối tiếp, nếu có thể được.
(lược bỏ đoạn cuối)
DIỄM CHÂU