CHÂN PHƯƠNG

Thơ Việt đi về đâu?

Hơn chục năm trước tôi có viết bài nhận định Ngơ cụt và sinh lộ về thơ Việt Nam trên Hợp Lưu số 13. Ngày 10-3-1996 tôi được dịp góp ư về thơ VN ngoài nước trên đài RFI ở Paris. Mùa hè này tôi lại được hân hạnh nói chuyện với nhà phê b́nh Thụy Khuê về t́nh h́nh thơ VN hôm nay trên Radio RFI ngày 21-8-2004. Trong bài viết sau đây tôi sẽ tŕnh bày một số cảm nghĩ về hiện t́nh thơ VN trong và ngoài nước, tiếp tục sự suy nghiệm lâu nay về một bộ môn văn học đang gây nhiều tranh luận trên các diễn đàn của chúng ta.[1] Bài viết này h́nh thành trong những ngày tháng nền thơ Ba Lan và thơ thế giới thọ tang nhà thơ Czeslaw Milosz, người từng nói: ‘‘Các nhà thơ không làm chứng cho Thi Ca mà chính Thi Ca làm chứng cho chúng ta”. Tôi không có bó hoa trắng đặt bên mộ thi hào, xin được thế bằng những ḍng chữ này với ḷng thương tiếc khôn nguôi.

1

Hậu Đổi Mới là thời hoàng kim của tự kiểm duyệt Phạm Thị Hoài

1975-2005, ba chục năm qua là thời kỳ quá độ chóng mặt không chỉ về mặt chính trị-kinh tế mà cả về tinh thần lẫn văn hóa của người Việt. Quang cảnh sôi nổi lắm lúc ồn ào trong sinh hoạt văn nghệ những năm mở đầu thiên niên mới này hoàn toàn đối nghịch với thời kỳ ngột ngạt sau ngày thống nhất khi cả nước thiếu đói (hiểu cả nghĩa đen và nghĩa bóng); chuỗi năm tháng ảm đạm kéo dài trong khi các đầu óc độc lập và tâm hồn phản kháng phải mai phục hoặc t́m lối thoát của thuyền nhân.

Dù cao trào Đổi Mới từ 1986[2] đă lắng vào tiềm thức tập thể và chính những người chủ trương cởi trói văn nghệ như Trần Độ đă bị ‘trói lại’ cho đến chết, t́nh trạng lập lờ của chính sách văn nghệ khi bộ máy chỉ đạo của Đảng không c̣n hữu hiệu đă mở ra “một sân chơi rộng nhất mà văn giới VN có được so với mọi giai đoạn văn học trước đó”[3]. Rơ ràng đời sống văn học tại VN những năm này “đă được b́nh thường hóa tới mức thế hệ viết trẻ trưởng thành sau Đổi Mới không thể h́nh dung nổi áp lực của sợ hăi đă từng tháp tùng tất cả các thế hệ đồng nghiệp trước ḿnh.”[4]

T́nh h́nh nói trên cho phép giới trẻ cựa quậy, đặc biệt “những thi sĩ được cấu tạo từ những tế bào bất măn…”[5], những cây bút “khác lạ” đang bằng t́m ṭi thể nghiệm kích thích “thơ VN phải đổi mới, phải khác”[6]. Có thể nhận thấy cái phần tự phát trong sự chuyển động thị hiếu của xă hội. Sự bùng nỗ bản năng sinh học cộng khát vọng thăng hoa đưa đến tích tụ năng lượng sáng tạo, nhất là ở tuổi thanh thiếu niên c̣n nhiều thời giờ nhàn rỗi. Hiển nhiên là giải trí đại chúng như thể thao, thời trang, vũ trường, karaoké không thể đáp ứng nhu cầu cao cấp của các thành phần có khả năng tiếp xúc với văn hóa thế giới. Mặt khác, giải pháp kinh tế của sách báo được kỹ thuật photocopy trợ lực giải thích v́ sao “bấy lâu nay trong đời sống tinh thần của dân chúng, thơ đă trở thành một thứ ‘ma túy’ sang trọng, dễ kiếm, và vừa với túi tiền”[7].

Khi cơ chế toàn trị đă lung lay, nhà nước dù muốn hay không đôi lúc vẫn cần đến sách lược mở b́nh hơi quen thuộc cho phép một xă hội đang trẻ hóa và đô thị hóa nhanh về dân số được hít thở vẫy vùng, dưới phương châm bất thành văn “làm ǵ th́ làm, miễn đừng làm chính trị”. Dù lực bất ṭng tâm, dù đă ‘phẫu thuật thẩm mỹ’ đôi lần, chính sách văn nghệ của chế độ vẫn t́m cách, dù có tinh tế hơn xưa, ngăn chặn tự do tư tưởng và sáng tác. Ấy là chưa kể quán tính của một xă hội đă quen sống thiếu các tự do căn bản. Với óc quan sát sắc bén Phạm Thị Hoài gần đây đă nhận xét: Như đă nói, phần lớn các biển cấm đă bị gỡ xuống, mỗi người viết trước hết hăy nướng tài trí và năng lượng vào việc tự hướng đạo thay v́ được lănh đạo, tự lập bản đồ các vùng an toàn cho ḿnh, …tự điều chỉnh áp lực có thể chịu được của tự do: Hậu Đổi Mới là thời hoàng kim của tự kiểm duyệt. …Phạm vi kiểm duyệt của chúng ta trải ra vô tận. Chúng ta canh gác ḿnh, canh chừng nhau và canh chừng cho nhau…[8]

Từ đó sinh ra t́nh trạng băng thạch mà người quan tâm đến thơ văn hôm nay chỉ thấy được phần nổi, lâu lâu đọc được một chùm thơ hoặc tập nhật kư vừa phát hiện dưới nhiều lớp tro bụi tang thương. Ở VN hiện nay c̣n bao nhiêu tác phẩm vẫn nằm trong bóng tối?[9] Tại Sài G̣n hay Hà Nội không có bao nhiêu ng̣i bút c̣n ảo tưởng về t́nh trạng nghịch lư vừa mô tả. Trẻ và nhiều cảm xúc như Cát Vy, th́ thống thiết: “…Chúng tôi như lũ lươn bị nhốt trong ống, con quằn quại t́m lối thoát, con nằm im chịu dày xéo. Người bên ngoài nh́n vào thấy thương thay, nhưng ai dám đập bể cái ống để chúng tôi được chui ra ngoài?”[10] Dày kinh nghiệm ‘nằm vùng’ như Nguyễn Quốc Chánh th́ ít lời: “Thật ngô nghê khi vừa muốn tự do vừa muốn cơ chế chuyên chính cho phép.” [11]

2

Cùng với văn học trong nước, văn học hải ngoại làm nên diện mạo của văn học Việt Nam ngày nay

Nguyên Ngọc

Nhưng Nguyễn Quốc Chánh đă có cách của ḿnh: “chỉ với cái văn minh vi tính, thơ tôi có thể được đọc một cách sạch sẽ mà không phải khom xuống để chui qua sự khám xét nào.”[12] Rơ ràng internet với e-mail đă mở ra một thời đại khác. Nhờ vào ‘phương tiện thiện xảo’, tự do thông tin được bảo vệ cùng lúc với sự khẳng định về ư thức tự do cá nhân, và những tên tuổi bị ngăn chặn, cấm đoán trước đây có thể công khai ra mắt độc giả khắp trái đất. Trường hợp Phan Đan chẳng hạn, một thi tài quen thuộc từ hơn hai mươi năm qua trong giới underground VN, đă nhờ website Tiền Vệ bên Úc để phổ biến các bài thơ đặc sắc của anh. Chắc chắn trong tương lai h́nh thức phát hành này sẽ giải phóng nhiều ng̣i bút trong nước mà không cần mua giấy phép hoặc thỏa hiệp với một bộ máy chuyên chế về chiều. Khi vô số vệ tinh truyền thông ngày đêm chu tuần khắp bầu trời và giá thành các loại máy vi tính ngày càng thấp, ngăn chặn tiến bộ kỹ thuật bằng Công An ‘Nhân Dân’ hay tường lửa đều vô hiệu và lố bịch như nhau. Dù muốn hay không Hậu Đổi Mới bắt buộc phải làm bạn đường với Hậu-Internet và Hậu-Samizdat. Đă qua rồi thời những bản thảo chép tay hay đánh máy vùi giấu lâu năm như loại rượu hạ thổ![13] T́nh trạng băng thạch như đă nói chắc khó kéo dài khi văn giới già trẻ trước sau lần lượt đột phá ṿng vây. Tác động chóng vánh của trước tác và dịch thuật từ hải ngoại qua không gian liên mạng cũng không cho phép giới chỉ đạo văn nghệ nội địa tiếp tục nhắm mắt trước lạc hậu và tŕ trệ. Cộng thêm vào ao tù sau lưng sẽ là vấn đề nổi cộm của các chân trời phía trước.

Có đồng minh là internet, “sân chơi rộng nhất” nói theo kiểu Phạm Thị Hoài mở ra đến gần như vô hạn. Sự thông thương với thế giới nhờ du lịch tham quan, học bổng nghiên cứu, hội thảo quốc tế đă mở rộng nhản quan và kiến văn của giới cầm bút trong nước. Hiển nhiên ngoài những tác động tích cực, các sự kiện trên cũng đồng thời đặt lại câu hỏi căn bản: mối liên hệ giữa địa lư quốc gia và tính dân tộc của văn chương phải được quan niệm lại như thế nào? Những người có tầm nh́n rộng như học giả Nguyễn Huệ Chi, hoặc nhà văn Nguyên Ngọc đă phát biểu chân t́nh và xác đáng: “Chưa bao giờ trong lịch sử chúng ta lại có hơn hai triệu người ở nước ngoài như hiện nay… Những người VN ở nước ngoài trong mấy chục năm qua đă hoàn thành một khối lượng văn học không thể phủ nhận được. Đó là một bộ phận của văn học VN hiện đại, chẳng có ǵ phải bàn căi. Cùng với văn học trong nước, văn học hải ngoại làm nên diện mạo của văn học VN ngày nay… Theo tôi, bộ phận văn học này phản ánh số phận của một thành phần quan trọng trong dân tộc mà những người viết trong nước khó có khả năng tiếp cận, hiểu và viết được. Thiếu nó, th́ văn học chúng ta sẽ khuyết đi một mảng rất lớn và rất quan trọng của khuôn mặt con người Việt trong thời sóng gió hung bạo của lịch sử dân tộc như chúng ta đă, và đang, trải qua. Văn học VN do vậy sẽ què quặt.”[14]

Có một điều cần lưu ư mà Nguyên Ngọc có thể chưa tiện nói ra: Trừ một vài nhà văn nhà thơ như Túy Hồng, Thanh Nam, Vơ Phiến, Nguyên Sa, Cao Tần… di tản trước ngày 30-4-1975, đại đa số người viết lần lượt trốn bỏ chế độ đều có kinh nghiệm máu thịt với toàn trị Cộng Sản, và lúc xuống thuyền đă âm thầm mang theo bản thảo hay dự án trước tác trong đầu. Sau Đổi Mới mở cửa, giới cầm bút lưu vong hầu hết đă trở về thăm quê hương, tiếp tục cuộc chứng nghiệm tập thể về một thời kỳ sử biến đầy bi hài và c̣n tiếp diễn. Nghĩa là ngoài kinh nghiệm di dân họ không xa lạ ǵ với thực trạng VN sau thống nhất, trái lại họ c̣n luyện thêm óc phê phán nhờ có thể so sánh trong, ngoài. Sự sinh động phong phú trong sáng tác hải ngoại có thể cung cấp chất liệu cho cả chục luận án văn học tương lai hầu phê phán và bổ túc cho một số quan niệm mơ hồ và sơ sài về lĩnh vực này. Các tác giả trong nước không thể cưỡi ngựa xem hoa rồi viết bừa vài trang đăng báo![15] Sau nhiều đợt sóng di dân nền thơ hải ngoại qui tụ nhiều thế hệ, từ các tên tuổi của Sáng Tạo (Thanh Tâm Tuyền, Tô Thùy Yên, Nguyên Sa, Mai Thảo…), Tŕnh Bầy (Diễm Châu, Hoàng Ngọc Biên, Nguyễn Đăng Thường…), đến đám Hậu Chiến chúng tôi (Ngu Yên, Phạm Việt Cường, Khế Iêm, Đỗ Kh., Thường Quán, Nguyễn Hoàng Nam, Nguyễn Thị Thanh B́nh, Trân Sa, Lê Bi, Lê Thị Huệ…), về sau được bổ xung thêm với sinh lực mới của Thận Nhiên, Đỗ Quyên, Phan Nhiên Hạo, Đinh Linh, Lê Thị Thấm Vân, Nguyễn Hoa, Mộng Lan…[16] Nếu các nhà thơ trong nước là chủ lực th́ toán xung kích tiên phong đi thám thính mở mang bờ cơi cho thơ VN hôm nay chính là các gương mặt vừa kể. Bên cạnh các bạn văn có cố gắng làm mới truyện và kư, họ đă mang sinh khí của sáng tạo và thử nghiệm, dịch thuật và lư luận để lột xác thay máu cho ḍng thơ tiếng mẹ đuối hơi sau nhiều thứ chấn thương. Khoảng cuối thập niên 80 thế hệ xung kích này ra mắt công chúng và gây tác động mạnh trong thẩm mỹ và thị hiếu của người đọc. Từ những trang sáng tác đầu trên Văn hay Văn Học, họ nhanh chóng trở thành ṇng cốt của Hợp Lưu. Số chủ đề về Thơ ca Việt Nam hiện đại mừng Hợp Lưu tṛn hai tuổi tháng 10-1993 do Chân Phương, Đỗ Kh., Phạm Việt Cường biên tập chính thức giới thiệu với độc giả và giới quan tâm đến thơ VN sự h́nh thành của một tập hợp mới trong đó có nhiều thi sĩ tài năng và độc đáo. Có thể nói đây là bước ngoặt quyết định của thơ VN ngoài nước, từ đó người ta không thể làm thơ, đọc thơ như trước: “Mấy năm gần đây những thi tài được hàm dưỡng trong lặng lẽ lần lượt xuất hiện. Đó là những cá tính sáng tạo đă trưởng thành, có ư thức về trách nhiệm của người nghệ sĩ. Xa lạ với tṛ theo đuôi hoặc làm dáng, thế hệ này tự tin và độc lập…. Một đội ngũ đầy sinh lực đă lên tiếng, báo hiệu tiềm năng mới của ḍng thơ Việt hôm nay. …Dù có gặp gỡ quen biết hoặc quan tâm theo dơi sáng tác của nhau, hầu hết đều độc lập khai phá con đường sáng tạo riêng. Chính sự t́m ṭi ấy cộng vào cá tính với nhân cách đă làm nên bản sắc không thể lẫn lộn của từng người…”[17]

Sau đó tạp chí Thơ ra đời với nhóm chủ trương là các khuôn mặt chính của tập hợp nói trên. Ngay từ mấy số đầu tạp chí Thơ đă xóa bỏ lằn ranh trong ngoài, mở rộng ṿng tay đón các bài viết và sáng tác thơ trong nước của Đặng Đ́nh Hưng, Lê Đạt, Dương Tường, Hoàng Hưng, Thanh Thảo, Nguyễn Duy, Nguyễn Đỗ… Kể từ Thơ Mới thời Tiền Chiến chưa bao giờ thơ VN được xum vầy đầm ấm như thế! Không khí hữu nghị văn hóa ấy lan rộng nhanh ra ngoài Quận Cam và Hoa kỳ. Các bạn thơ ở Gia Nă Đại, ở Úc cũng không chịu ngồi yên: Trăm Con ra mắt tại Toronto, rồi Sydney-Melbourne góp sức sinh ra tờ Việt mà số ra mắt cũng là số đặc biệt về Thơ VN. Bây giờ nh́n lại giai đoạn hào hứng đó những người trong cuộc vẫn c̣n kỷ niệm khó quên về một mùa Lễ Hội Thi Ca.

Bằng nhiều ngách các tạp chí vừa kể đă vào trong nước và được nhân lên bằng các bản sao chuyền tay, đồng thời mở rộng không gian cho văn hóa thơ thế giới ùa vào đằng sau từng trang báo văn chương hải ngoại. Không chỉ nâng cao tŕnh độ thưởng thức và thẩm mỹ thơ trong công chúng độc giả, chất lượng của Hợp Lưu và tạp chí Thơ lúc ấy đă tạo ra nhu cầu về thông tin thi ca cho cả nước. Tháng 10-1997 gặp nhau trong mấy ngày hội thảo ở Paris, Lê Đạt đă có vài đề nghị với nhóm nhà thơ hải ngoại chúng tôi trong đó có Diễm Châu, Đỗ Kh., nhằm tăng cường giao lưu cho sinh hoạt thơ ca trong và ngoài nước: “Cần có nhiều cố gắng hơn nữa trong việc dịch thơ, giới thiệu thơ thế giới. Ở hải ngoại có những điều kiện đóng góp đó. …Ưu điểm của ngoài nước là hiện đại nhờ tiếp xúc với thế giới. Ưu điểm của trong nước là hiện đại nhờ tiếp xúc với sống động của ngôn ngữ ngay tại môi trường phát triển của nó. Phải có sự cộng tác chặt chẽ hơn nữa giữa những người làm thơ… Hiện đại hóa thơ Việt là nhiệm vụ của những nhà thơ Việt nói chung, trong và ngoài, nguyên lư bổ xung cần được đề cao.”[18]

Nhà văn Nguyên Ngọc cũng kỳ vọng tương tự ở văn học hải ngoại: “Bộ phận văn học này c̣n có một đóng góp quan trọng khác: nó đem đến cho văn học ta những kinh nghiệm của văn học hiện đại thế giới mà văn học trong nước, do những hạn chế khách quan và chủ quan, khó có được.”[19]

Trong chục năm qua các điều mong ước trên đă dần dần trở thành hiện thực. Riêng về dịch thuật, Diễm Châu và nhóm Tŕnh Bầy đă làm ngạc nhiên người đọc với nỗ lực dịch và giới thiệu các nhà thơ hàng đầu trên thế giới.[20] Sự hợp tác giữa các nhà thơ đă vượt qua ṿng đai quốc gia-nhà nước và thôi thúc tiến tŕnh hiện đại hóa thơ Việt. Các nhân tố mới lạ trong sáng tác, lư luận và dịch thuật liên quan đến thi ca từ hải ngoại đă tác động tích cực vào sinh hoạt văn nghệ trong nước, đặc biệt ở giới làm thơ trẻ đang khao khát cách tân[21]. Nhờ không gian liên mạng và sự năng nỗ của các trạm website sự giao lưu văn hóa trở nên chặt chẽ và chóng vánh bội phần. Nếu không quá lạc quan, ta có thể đồng ư rằng một nền cộng ḥa văn chương đang h́nh thành cho giới cầm bút VN khi họ bước vào thiên niên kỷ mới.

3

Mười năm đeo đuổi “cách tân, thử nghiệm”, như bao bạn đồng hành khác, hôm nay tôi nghe đuối!

 Inrasara

Nền cộng ḥa văn chương ra đời là một Tin Mừng, nếu không có những mặt trái của nó. Trong giai đoạn “khủng hoảng trưởng thành”, gần như đồng nghĩa với “khủng hoảng dậy th́”[22], hiện ra một số vấn đề nghiêm trọng. Trước tiên là chuyện nội lực, gắn liền với vấn đề tiếp nhận văn hóa thế giới. Khi đă hao phí quá nhiều sinh lực cho chiến tranh, bị chế độ toàn trị cấm đoán tự do tinh thần và thông tin trong mấy mươi năm, lại thêm các chấn thương chia cắt đất nước, thù hận, tù đày, c̣n lâu dân tộc VN mới khôi phục và xây dựng được sức sống văn hóa như các nước văn minh khác. Đó là chưa kể sự tụt hậu về giáo dục, tệ trạng đă được báo động nhiều năm qua; “trong nước suốt nhiều chục năm qua… có thể nói là chúng ta gần như không có Đại Học thực sự” như một vị giáo sư học giả lăo thành có nhận xét: đại học VN là “trường phổ thông cấp bốn”[23]. Nếu Internet là chiếc đũa thần có thể xóa bỏ khoảng cách không gian-thời khắc th́ trái lại không có phép thuật nào để rút ngắn khoảng cách văn hóa-tri thức. Sự lúng túng, hụt hẫng của sinh hoạt thơ ca những năm gần đây nói lên cái khó trong tiếp nhận văn hóa. Lượt qua các phát biểu, nhận định về thơ hoặc lư thuyết trong nước chẳng hạn tôi có cảm tưởng về tính mơ hồ, hời hợt, bất cập trong quá tŕnh lĩnh hội. Có người so sánh thơ Ngôn Ngữ (Language Poetry) với tṛ chơi chữ của bà Chúa thơ Nôm![24] Có kẻ khoa ngôn “chủ nghĩa Hậu Hiện Đại cưỡng dâm… chủ nghĩa Hiện Đại” để biện hộ cho các mạo phẩm của phe ḿnh![25] Nhu cầu học hỏi bao giờ cũng đáng trân trọng và khuyến khích, nhất là ở giới trẻ háo hức đón nhận tri thức thời đại. Nhưng không thể hối hả nuốt trọng hay cắt dán vá víu! Nguyên Ngọc nhận xét như sau:

“Gần đây, một số cây bút trẻ dường như đang cố phá vỡ những nếp viết cũ, háo hức đi t́m cách viết mới, khác, ra ngoài truyền thống và cũ ṃn. Về cơ bản, đó là những cố gắng lành mạnh… Tuy nhiên… tôi có cảm giác những t́m ṭi phá vỡ này c̣n thiếu một cái ǵ đó để thành công. Có lẽ phải chăng v́ nó thiếu một nền tảng cơ bản, và như vậy th́ rất dễ rơi vào t́nh trạng “học đ̣i”, bắt chước, lúng túng, chắp vá…”[26]

 Giới làm thơ trong nước cũng đă ư thức điều này, thí dụ Bùi Chí Vinh, Nguyễn Trọng Tạo hay mới đây, thi sĩ Việt-Chàm Inrasara: “Sau hưng phấn lẫn choáng ngợp buổi đầu trước những đa dạng của cái mới lạ, chúng ta lơm bơm bơi giữa rối mù của bao nhiêu ḍng trào lưu. Các tài năng thơ thế hệ mới lộ nguyên h́nh nỗi lúng túng, quờ quạng trong thử nghiệm! …Và kiệt sức sớm xảy đến, nếu chúng ta không tự thức tỉnh và dừng lại.”[27]

Nhà văn Bùi Hoằng Vị cũng mượn câu thơ để bộc bạch sự bế tắc:

Đă lâu lắm anh không làm thơ nữa…

Bây giờ- với trí nhớ tê liệt, óc tưởng tượng bị thương,

Anh không c̣n làm chủ được ng̣i bút của ḿnh.

Đối với anh mọi danh từ đă trở nên cùn ṃn, mọi tính từ chỉ c̣n là

nhạt nhẽo, khả nghi, mọi động từ đều mục nát, cũ kỹ.[28]

Dù có nhiều lợi thế hơn các bạn trong nước, tiếp nhận văn hóa nước người cũng khác xa việc mua sắm áo quần thời trang hoặc nhai fast food! Các thảo luận, bút chiến vài năm nay đă bộc lộ các mặt hạn chế của các ng̣i bút cổ xúy ồn ào cho thơ Tân H́nh Thức hay thuyết hệ Hậu Hiện Đại. Trong phạm vi bài viết này tôi không thể đi sâu vào vấn đề tiếp thu thi pháp New Formalism khá sơ sài, nếu không nói là tùy tiện, của nhóm Tân H́nh Thức[29]; mà chỉ nêu lên vài suy nghĩ cá nhân. Như đă nói, tạp chí Thơ ra đời từ sự kết hợp của các gương mặt mới của thơ VN hải ngoại. Khi Khế Iêm với vài bạn hô hào thành lập Tân H́nh Thức vào năm 2000, sự phân hóa bắt đầu. Làm sao những bộ óc không ngừng t́m ṭi thử nghiệm có thể bằng ḷng chui vào cái khung Tân H́nh Thức, nhất là các thi sĩ am tường ngôn ngữ và thi ca Hoa kỳ như Đinh Linh, Phan Nhiên Hạo..! Những người khác như Phạm Việt Cường, Nguyễn Hoàng Nam, Ngu Yên, Thường Quán… lặng lẽ tiếp tục hành tŕnh sáng tạo riêng. Có lẽ lư do sự chia tay không phải khác biệt cá tính mà chính v́ bất đồng quan điểm về sáng tác và văn hóa thơ. Cũng như thái độ vô chính phủ và phi văn hóa của vài nhà thơ trẻ Sàig̣n (chẳng hạn nhóm Mở Miệng), các lập luận khá cực đoan và đầy sai lầm của nhóm Tân H́nh Thức về thơ hiện đại khiến văn giới phải lên tiếng. Ở Mỹ nhà thơ Phan Nhiên Hạo đă phê phán đúng: “Chúng ta cần làm mới thơ. Nhưng trong nghệ thuật, sự làm mới không thể là một hành động duy ư chí. Có nhiều chọn lựa, và không phải lúc nào các phong trào thời trang cũng là chọn lựa duy nhất cho việc làm mới thơ.”[30]

 Nhà phê b́nhThụy Khuê bên Pháp cũng thẳng thắn góp ư với những ai đang nuôi mộng làm mới văn chương: “Nếu chúng ta chỉ sống trên những tên gọi: siêu thực, tự do, tân h́nh thức, hiện đại, hậu hiện đại, truyền thống, v.v.. mà không t́m hiểu ở dưới những cái tên ấy có những nội dung ǵ, th́ khó có thể có một lên đường đích thực…”[31]

T́nh trạng thơ Việt hôm nay không khác lắm với cảm tưởng của Trần Vũ đối với ‘hội chứng Babylone’ của giới viết văn. Phần lớn nhà thơ, nhất là lứa trẻ, h́nh như cũng đang thất lạc trong các tầng tháp Babel mênh mông của hai ngàn năm tư tưởng và học thuật Tây phương. “Tất cả chỉ biết tầng cuối cùng mang tên Hậu Hiện Đại, đa số không biết ḿnh ở đâu, muốn ǵ. Nhà văn Việt đă khó khăn định vị trí ḿnh trên tháp... Tham quan, nhưng không rơ giá trị thực sự, v́ thiếu kinh nghiệm thế giới. Những người quyết chí, tỉnh táo nhất, biết ḿnh t́m ǵ, nhưng lại không biết ḿnh cần ǵ. Lên thẳng tầng lựa chọn rồi băn khoăn trước mật mă văn hoá. Không biết ḿnh muốn ǵ, t́m ǵ, và cần ǵ ở nhân loại nên thất lạc, đưa đến chốn vắng tư duy trong sáng tác. Chốn vắng tư duy khiến tập trung đổi mới vào h́nh thức và kỹ thuật. Nhưng cũng chính chốn vắng tư duy khiến kỹ thuật và h́nh thức không đủ sức vực dậy văn chương...”[32]

Cú sốc văn hóa khi Tây phương xâm lăng Á Đông từ đó đến ngày nay vẫn là thách đố lớn lao cho giới trí thức bản địa muốn canh tân. Thiếu nội lực và ư thức phê phán, chúng ta sẽ không bao giờ tập đi bằng đôi chân của ḿnh mà phải nhờ kẻ lạ cơng! Và không riêng ǵ VN, Nhật Bản hay Trung Hoa cũng không tránh được tệ trạng lệ thuộc và mất phương hướng như ta. Oe Kenzaburo hoặc Cao Hành Kiện đều than phiền về nạn vay mượn học đ̣i vô ư thức: “Chủ nghĩa hiện thực, chủ nghĩa lăng mạn, chủ nghĩa hiện đại, cho đến hàng loạt chủ nghĩa choàng thêm các định ngữ như ‘tân’ và ‘hậu’, ‘phê phán’ và ‘cách mạng’, …hoành hành trên đầu của văn học, khiến cho văn học hiện đại Trung Quốc vốn yếu mềm bị ép chỉ c̣n thoi thóp. Phê b́nh văn học lại càng như thế, đếm không hết những chủ nghĩa và những định nghĩa phồn tạp, đè lấn văn học đến nỗi thường khi chỉ thấy cờ hiệu, khó thấy tác phẩm…” [33]

 Trái đất đă trở thành cái làng với xu thế toàn cầu hóa, kèm theo sự bội tăng của giao lưu văn hóa. Dù hoàn cảnh lịch sử có lắm khác biệt, VN không thể không học hỏi các trào lưu kinh tế, khoa học hay chính trị, nhân văn của thế giới ngày nay. Làm thế nào để khỏi trở thành bản sao nhạt mờ, hay làm học tṛ thứ hạng của các đế quốc văn hóa, trước là Pháp, là Nga, nay là Anh-Mỹ? Trong buổi nói chuyện trên đài RFI mùa hè qua tôi có cảnh giác về mối nguy của toàn cầu hóa một chiều dưới lá cờ Hoa Kỳ, chủ yếu thể hiện qua ngôn ngữ và văn hóa Anh-Mỹ (từ các tộc người anglo-saxon). Nhà lư luận văn học Jonathan Arac đặt tên cho mối nguy ấy là anglo-globalism[34]. Giới nghiên cứu văn hóa đại chúng Mỹ bổ túc thêm từ Mac-Culture, phỏng theo hiệu bánh Mac Donald!

Nh́n lại các diễn biến trong sinh hoạt sáng tác và lư luận của người Việt từ khi có lớp di dân qua “đất hứa”, rồi thông thương sau cấm vận cộng thêm internet vài năm gần đây, phải chăng chúng ta đang hăng hái cựa quậy dưới cái bóng của anglo-globalism mà chẳng mấy ai hay biết dù đă được trang bị đủ thứ lư thuyết thời trang? Nếu chỉ biết tiếng Anh rồi đọc tạp nham, tiếp thu chắp vá tùy tiện, xong đi phổ biến loại kiến thức đầu Ngô ḿnh Sở ấy trên sách báo hoặc internet th́ sẽ ảnh hưởng một cách tai hại đến lớp người đọc kém ngoại ngữ và đói khát thông tin trong nước! [35] Có lẽ đă đến lúc giới cầm bút VN phải định thần để nhớ lại lời bất hủ của Montaigne: “Tête bien faite vaut mieux que tête bien pleine!” (Cái đầu lành mạnh hơn cái đầu nhiều chữ!)

4

Suy tư bao giờ cũng chỉ là suy tư,

Suy nghiệm khác. Suy nghiệm là xương máu.

Nhà thơ Burns Singer

Thơ Việt đi về đâu? Đây là câu hỏi mà tập thể các nhà thơ và giới làm văn hoá-giáo dục VN phải trả lời, với sự đóng góp của ư thức và bản lĩnh từ mỗi cá nhân. Những trang dông dài trên đây chỉ muốn phác họa quang cảnh và vài xu thế chính mà các nhà văn nhà thơ VN đang chứng kiến và đối diện: Sự h́nh thành nền cộng ḥa văn chương VN trong bối cảnh toàn cầu hóa một chiều, cộng thêm bóng đen của toàn trị-mafia và ṿng kim cô tự kiểm duyệt trên đầu. May mắn được làm một người quan sát từ ngoài nước, tôi không dám ba hoa đề nghị vài phương pháp rèn luyện nhân cách nghệ sĩ cho những bạn thơ trong nước. Chỉ xin đóng góp ở đây vài ư kiến nghề nghiệp.

Nhà lư luận về văn học so sánh Franco Moretti có đúc kết một sơ đồ của quan hệ văn học cho thể loại tiểu thuyết. Ta thử áp dụng sơ đồ ấy cho thi ca: đó là quan hệ tam giác giữa 1/ h́nh thức ngoại nhập (foreign form), 2/ chất liệu bản địa (local material), và 3/ h́nh thức bản địa (local form) [36]. Sơ đồ này rất có ích để soi sáng chẳng hạn sự phát triển của Thơ Mới thời Tiền Chiến đă mượn h́nh thức ngoại nhập của thơ lăng mạn-tượng trưng Pháp để thể hiện chất liệu văn hóa-tâm lư VN đồng thời cải cách thi luật truyền thống; (thí dụ sáng tác của Trương Tữu hoặc Đoàn Phú Tứ). Hiện đại th́ dùng sơ đồ tam giác đó để diễn giải thi phẩm Bến Lạ của Đặng Đ́nh Hưng hay Thơ Vụt Hiện của Hoàng Hưng; cả hai đă dùng h́nh thức thơ văn xuôi để chụp bắt nội tâm và những mảnh đời VN trong một giai đoạn lịch sử xám xịt ngột ngạt.

Góc 1/ của sơ đồ trên chủ yếu là công việc của nghiên cứu văn học các nước, giới thiệu thi pháp, thi luật, các thể thơ thế giới, tóm lại là xây dựng bộ môn thi học so sánh (comparative poetics).

Hai góc tam giác c̣n lại chính là sở trường của các nhà thơ VN: chất liệu và h́nh thức bản địa. Hai yếu tố này trước kia đă làm nên tác phẩm của Nguyễn Trăi, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Bà Huyện Thanh Quan… Mai sau cũng hai yếu tố đó sẽ hàm dưỡng các thi hào VN kế tiếp.

1945-1975-2005, định tâm nh́n lại sáu thập kỷ thi ca VN chúng ta gặt hái được ǵ? Theo tôi, đó là phần chất liệu, dù tôi không phủ nhận những cách tân quan trọng trong thi pháp và thi ngôn[37]. Lịch sử ngoại lệ của đất nước đă trao tặng cho văn chương một kho tàng chất liệu mà dân Việt chia hai như huyền thoại đă tiên tri: nửa theo di dân vượt biển mang đi, nửa ở lại với quê hương nhẫn nhục. Nhưng cốt lơi của chất liệu ấy là một: đó là kinh nghiệm khổ nạn của cả dân tộc cùng chịu cái tang chung, cái tang của Nhân Tính bị guồng máy toàn trị-nhà tù-công an xiềng trói hoặc thủ tiêu. Đó là “nền cộng ḥa xám của oan khiên, xấu số, bất hạnh, lao khổ, đói khát, bệnh tật, chết chóc…”. Đó là “thời gian đơn điệu, lê thê, ù ĺ,… thách đố biến hóa, lập lờ giữa sống và chết.”[38] Và chất liệu đó đă làm nên các bài thơ của Văn Cao, Trần Dần, Phùng Quán, Phùng Cung, Nguyễn Chí Thiện, Đặng Đ́nh Hưng…

 Tôi rất đồng ư với điều Phạm Thị Hoài tâm sự: “Những cái mốc trong hành tŕnh văn học của tôi cho đến nay không do tôi tự cắm, những lựa chọn của tôi không hoàn toàn do tôi tự quyết định. Chúng ít nhiều đều là những can thiệp từ bên ngoài.”[39] Kinh nghiệm này có thể áp dụng cho hầu hết giới sáng tác VN trong giai đoạn lịch sử kể trên. Không có các sự biến 1945-1954 sẽ không có Nhân Văn-Giai Phẩm, kể cả nhóm Sáng Tạo ở miền Nam. Không có 1975 sẽ không có văn chương lưu vong và di dân. Không có Glasnost và Đổi Mới sẽ không có Dương Thu Hương, Nguyễn Huy Thiệp, Bảo Ninh… và nhóm Nhân Văn sẽ bị khóa miệng cho đến chết!

Xưa nay, và đặc biệt từ thời tượng trưng-siêu thực, thi nhân thích t́m cái Khác Lạ. Lúc th́ t́m trong cơi nội tâm, khi th́ phiêu lăng đến chân trời xa t́m hương viễn ngoại (exotique). Với các nhà thơ VN th́ trái ngược – chính các Khác Lạ đi t́m họ. Nó đến với bộ mặt dị thường khó hiểu của Lịch Sử, có lúc mê hoặc thôi miên, lắm khi cuồng nộ hung tàn; đối diện nó lâu ngày sẽ mù ḷa, điên loạn hay hóa đá. Vinh quang của một số thi sĩ VN, như trong nhóm Nhân Văn, là đă không lẫn tránh nó, một thân một ḿnh gánh chịu trách nhiệm của chứng nhân. Cái Khác Lạ mà họ không t́m kiếm hóa ra là định mệnh buộc họ cất lên tiếng nói thay cho người dân đă bị bịt mắt khóa miệng. Tiếng thơ ấy là vàng ṛng tinh luyện từ Hỏa ngục, là tinh hoa của Nhân Tính giành lại từ móng vuốt của cái Ác. Trong trại tập trung vô h́nh không giới hạn của bạo lực và gian trá, họ đă đấu tranh cho “những con người thật”(Văn Cao).

Khi từng gương mặt rực sáng ấy lần lượt ra đi, trong lớp nhà thơ Hậu-Nhân Văn ai sẽ kế thừa ngọn đuốc lửa? Ḍng văn học tự vấn từ Đổi Mới đến nay cho thấy họ đă không phản bội những người đi trước. Tự vấn, theo nhà văn Nguyên Ngọc, “là một sự bức thiết trong t́nh trạng hiện tại”, “cần có một sự tự vấn của toàn xă hội, toàn dân tộc hơn bao giờ hết.”[40] Tự vấn, tiếng Pháp thường gọi examen de soi hay examen de conscience là một thái độ lương tâm và đạo lư, đồng thời cũng là chức năng thường trực của người cầm bút.

 Cuộc chiến dai dẳng hóa thành ung độc dù kết thúc đă lâu, v́ thời hậu chiến không đồng nghĩa với tự do-ḥa b́nh. Sau 1975 đó là tập trung cải tạo, là vượt biên, là đói kém, là thành phần lư lịch, là lưu đày trên quê hương, là nhân tâm ly tán, chưa kể chiến tranh tái phát. Nguyễn Viện nói: “Cuộc chiến tranh VN để lại nhiều hậu quả, trên những số phận khác nhau. Người thắng có vấn đề của người thắng. Người thua có vấn đề của người thua. Có những người không thua không thắng. Cũng có những người không bao giờ giải ngũ...”[41]. Thống nhất bằng quân sự không đưa đến ḥa giải ḥa hợp. Bùi Chí Vinh dùng h́nh tượng con đỉa để ẩn dụ: “Đất nước đứt làm đôi / Như đứt đôi con đỉa / Mỗi con lớn lên không hề ngắm nghía / Phía phần đuôi đau nhức của ḿnh…”[42] Trong khi ư Nhi, Phạm Tiến Duật, Thanh Thảo, NgôTự Lập… trăn trở về thân phận các nữ dân quân, bộ đội đă hao phí cả tuổi xuân cho chiến tranh mà chỉ thu về được khổ đau và nghèo đói, lắm chị buồn chán cạo đầu đi tu th́ Lê Thị Huệ dù sống ở Mỹ đă lâu mà vẫn c̣n cảm nghiệm sự tàn khốc của chiến tranh:

Tôi lớn dậy cùng những lô cốt chắn đường

Tử thủ phố phường ướt những đêm kinh con gái

Máu chảy lai láng trong bản tin chiến trường buổi sáng

……

Chỉ thấy bóng đàn ông bọc sắt đi ngang cửa nhà

Những tên chiến thầu viết trên những biểu ngữ hoa

Hồ Chí Minh Nguyễn Văn Thiệu Kennedy Kissinger

Thay phiên hiếp đấu hai mươi trang sử kư đời tôi

Họ để lại những lô cốt những cái bướu trâu

Mọc u óc khắp tử cung tôi thời hậu chiến

Chúng nổi tự bao giờ làm sao tôi hiểu thấu

Những lô cốt c̣n lại từ một cuộc chiến tranh [43]

“Người con gái VN da vàng” của Trịnh Công Sơn cho đến hôm nay vẫn chưa được sống cho ra người. Như lời Cát Vy: “Chúng tôi chỉ tồn tại sinh vật, chúng tôi chưa được phép sống... Tôi muốn nói về cơn mê được làm Người của ḿnh. Cơn mê được sống bằng bản năng thật, bản năng nguyên thủy, bản năng con người.”[44] Và chỉ mong ước tầm thường như Đỗ Hoàng Diệu: “Làm sao để có tiền nuôi sống ḿnh mà không phải bán ḿnh sang Đài Loan, Trung Quốc, làm sao đến tuổi th́ lấy chồng lấy vợ…”[45] trong khi hàng vạn gái quê VN đói rách phải bán ḿnh để cứu đói gia đ́nh. Đúng là Nguyễn Du khi viết truyện Kiều đă có tài tiên tri, nhưng ông không thể biết cụ thể những thảm cảnh như Nguyễn Quốc Chánh đă khôi hài đen: “Một em trốn khỏi giấc mơ đô thị than: gái ruộng xuất qua Đài Loan giá mỗi em bằng một trứng vịt lộn.”[46] Con gái đàn bà dân thiểu số cũng thảm thương:

 Em bị nhổ khỏi plây

bị văng vào phố

Em giặt giũ trong căn gác lạ

em thợ phụ trong xưởng may lạ

em hoảng hốt trong con hẻm lạ.

Mẹ ơi!

Tay em không có nhẫn

em c̣n đôi mắt buồn

túi em không có tiền

em c̣n bàn chân nắng.[47]

Trong các bài thơ trên người đàn bà không biểu tượng cho ước mơ hạnh phúc, hoặc hương sắc trần gian. Họ hiện h́nh như nạn nhân của quá khứ chiến tranh và hiện tại khốn nạn, như mặt trái của các hứa hẹn bánh vẻ khoác lác! Qua bao nhiêu tang thương họ cắn răng nuôi lớn từng thế hệ cho Lịch Sử bắt đi, để nhận trở lại bất công và nghịch lư:

Ôi Nhân dân, Người ẩn chứa những ǵ

Mà bao năm ṃn gót c̣ng lưng trước công đường của Đảng?

Các đầy tớ của Người mặt mày quan dạng

ngồi dửng dưng trước từng núi đơn từ. [48]

Đọc lớp nhà thơ trẻ hiện nay tôi có cảm giác phần đông họ tránh né sự thật đất nước và phóng ḿnh vào cơi thơ như một thứ ma túy hoặc an thần. Trong cái guồng máy vẫn ngăn chặn các quyền cơ bản của người dân, độc giả có thể thông cảm thái độ duy mỹ chủ quan ấy. Cũng như bên Trung Hoa, thơ VN có xu hướng biến thành tôn giáo trong một môi trường bị phá sản về các giá trị tinh thần, như một cách phản kháng của những tâm hồn chưa mất hết lư tưởng. Tuyển tập mới đây của 26 nhà thơ VN đương đại cho thấy đa số đang đi t́m cái Khác Lạ trong thử nghiệm ngôn từ và ư tượng, mỗi thi sĩ đều có khám phá riêng để góp phần làm mới thơ Việt hôm nay. Bên cạnh nỗ lực cách tân đáng khen ấy điều đáng lưu ư khác, trừ vài bài thơ của Nguyễn Quốc Chánh, Ngô Tự Lập, Inrasara, Phan Nhiên Hạo, Nguyễn Đức Tùng ra, là sự thiếu vắng đối thoại với các thế hệ nhà thơ trước họ về các mặt tư duy nghệ thuật cũng như suy nghiệm về chất liệu như đă phác họa bên trên [49]. Đây không chỉ thuần túy là việc rèn luyện tay nghề, hay học hỏi từ quá khứ để làm giàu thêm vốn văn hóa thơ mà c̣n để chuẩn bị một tư thế thi sĩ-công dân v́ thế kỷ khốc liệt vừa qua đă chứng minh trên khắp thế giới mối liên hệ định mệnh giữa Lịch Sử với Thi Ca, và biết đâu mai đây đất nước và dân tộc VN lại cần “những con người thật” để làm Người Chứng?

CHÂN PHƯƠNG

Paris-Cambridge, Hè Thu 2004