THẾ NÀO
____________
Paul A. Baran là một nhà kinh tế học người Mỹ theo chủ nghĩa Marx. Tiểu luận «The Commitment of the Intellectual» ra đời trên Monthly Rewiew tháng 5 năm 1961. Bản dịch tiếng Pháp, đăng trên tạp chí Partisans tháng 10 năm 1965 dưới tựa đề «Qu’Est-ce qu’un Intellectuel», đă được Trần Sóc Sơn sử dụng để chuyển sang Việt ngữ trên Gió Nội lần đầu vào khoảng cuối thập niên 1960. Trong lần dịch lại này, chúng tôi sử dụng bản gốc tuy nhiều chỗ vẫn dựa trên bản cũ, đồng thời giữ lại tựa đề của bản Pháp văn và đặt thêm một số tiểu tựa cho dễ đọc.
Ở đây, khi lập đường phân thủy giữa «trí thức» với «lao động trí thức», Baran đă đưa ra một sự phân biệt hợp lư và cần thiết. Và mặc dù được khai sinh trong hệ thống tư bản chủ nghĩa, thật ra nó đă vượt thoát khuôn khổ của môi trường này. Phê phán của ông đối với một thành phần xă hội nào đó ở Hoa Kỳ vẫn c̣n nguyên giá trị, nếu đường ranh trên được áp dụng trong một khung cảnh khác, quốc gia chậm tiến hay chủ nghĩa xă hội đương tồn.
_____________
Thế nào là người trí thức? Câu trả lời hiển nhiên nhất có lẽ như sau: đấy là người lao động dùng trí tuệ của ḿnh, và kiếm sống (hoặc trong trường hợp không phải bận tâm v́ sinh kế, thoả măn lợi ích riêng của ḿnh) nhờ bộ óc hơn là bằng bắp thịt. Tuy khá giản tiện và trực tiếp, nh́n chung, định nghĩa này vẫn không thích hợp. Đúng cho bất cứ ai không làm việc tay chân, rơ ràng là nó không ăn khớp với nghĩa thông thường của từ «trí thức». Những thành ngữ như «dài lưng tốn vải» và «trí thức trùm chăn» [1] cho phép ta nghĩ rằng có một khái niệm khác hẳn trong công luận để chỉ hạng người nào đó như một tầng lớp nhỏ hơn bên trong loại người «lao động bằng trí óc».
PHÂN CÔNG XĂ HỘI
Đây không phải là sự tinh tế g̣ bó và vô bổ về từ ngữ. Thật ra, sự tồn tại của hai khái niệm khác nhau đó phản ánh một điều kiện xă hội hiện thực: hiểu rơ điều này, chúng ta sẽ đánh giá trung thực hơn vị trí và chức năng của người trí thức trong xă hội. Tuy rộng, định nghĩa đầu áp dụng chính xác cho một nhóm người khá đông, hợp thành một thành phần quan trọng của xă hội: họ làm việc với óc năo nhiều hơn là bắp thịt, và sinh sống bằng trí tuệ hơn là bàn tay. Hăy gọi họ là người lao động trí thức. Đó là những nhà kinh doanh, y sĩ, quản đốc xí nghiệp, người phổ biến «văn hoá», nhân viên chứng khoán và giáo sư đại học… Tập hợp này, cũng như tập hợp «tất cả người Mỹ» hay «tất cả những người hút ống điếu» không có ǵ là xúc phạm. Sự sinh sôi nẩy nở đều đặn của nhóm lao động trí thức này là một trong những nét nổi bật nhất của tiến hoá lịch sử cho đến nay. Nó phản ánh một khía cạnh chủ yếu của việc phân công xă hội, đă bắt đầu với sự kết tinh của một tập đoàn tu sĩ chuyên nghiệp và đạt đến tột đỉnh với chủ nghĩa tư bản phát triển: sự tách rời hoạt động trí óc khỏi hoạt động tay chân, «dân thầy» khỏi «dân thợ».
Cả nguyên nhân lẫn hậu quả của sự phân cách này đều rất phức tạp, và lư do sâu xa cũng như tác động của nó đều nhiều như nhau. Vừa nhờ ở sự bành trướng liên tục của năng xuất mà có, lại vừa đóng góp mạnh mẽ vào sự bành trướng ấy, cách biệt này cùng lúc trở thành một trong những nét chính của hiện tượng phân tán tiệm tiến nơi mỗi cá nhân, của cái mà Marx gọi là «sự tha hoá của con người đối với chính hắn». Sự tha hoá ấy không chỉ biểu lộ qua sự tê liệt và méo mó mà phân cách này tạo ra cho sự trưởng thành và phát triển của mỗi cá nhân (việc người lao động trí thức «vận động» chút đỉnh trong khi người lao động chân tay thỉnh thoảng tham gia vào hoạt động «văn hoá» chỉ có tác dụng làm cho hiện tượng này trầm trọng hơn, chứ không thuyên giảm), mà c̣n biểu lộ qua sự phân cực triệt để xă hội thành hai phe xung khắc và không c̣n chút liên hệ nào với nhau. Sự phân cực này, thẳng góc với những mâu thuẫn đối kháng giữa các giai cấp xă hội, c̣n gây ra một lớp sương ư thức hệ dày đặc, che lấp những thách thức đích thực mà xă hội phải đối phó, đồng thời tạo ra những vấn đề giả, những đổ vỡ cũng khốc hại chẳng kém ǵ trường hợp các thành kiến về chủng tộc hoặc mê tín tôn giáo. Rơ ràng là tất cả người lao động trí thức đều có một quyền lợi chung: tránh bị dồn đến chỗ phải làm những công việc tay chân cực nhọc nhưng lương kém hơn, và - bởi v́ chính họ lập ra tiêu chuẩn về sự khả kính – ít được trọng vọng. Do quyền lợi này dẫn dắt, họ có khuynh hướng tuyệt đối hoá vị trí xă hội của ḿnh, phóng đại mức khó khăn của công việc và độ phức tạp của loại khả năng cần thiết, thổi phồng sự quan trọng của cái học h́nh thức, của bằng cấp đại học, v. v… Rồi, t́m cách bảo vệ ưu thế của ḿnh, họ chống lại những người lao động tay chân, tự đồng hoá với nhóm lao động trí thức thuộc giai cấp lănh đạo, và đứng về phe ủng hộ cái trật tự xă hội đă tạo ra và che chở địa vị cùng những đặc quyền, đặc lợi của họ.
V́ thế, trong chế độ tư bản, người lao động trí thức là h́nh ảnh điển h́nh của tên đầy tớ trung thành, nhân viên thừa hành, công chức và phát ngôn nhân của hệ thống tư bản chủ nghĩa. Anh ta xem cái trật tự hiện hữu xung quanh là tự nhiên, và chỉ chất vấn hiện t́nh, hiện trạng xă hội trong khuôn khổ giới hạn của những bận tâm trước mắt, nghĩa là chỉ liên quan đến công việc trong tầm tay. Nếu không hài ḷng về phí tổn sản xuất của nhà máy mà anh là sở hữu chủ, giám đốc hay người làm công, anh ta sẽ t́m cách làm nó giảm bớt. Nếu được giao trách nhiệm «bán» một thứ xà bông hoặc một ứng cử viên chính trị mới cho dư luận, anh sẽ làm tṛn nhiệm vụ một cách chu đáo và khoa học. Nếu không thỏa măn với những kiến thức hiện có về cấu trúc nguyên tử, anh sẽ dành hết nghị lực và tài năng siêu phàm để t́m ra phương thức làm tăng thêm hiểu biết về cấu trúc ấy. Người ta có thể nghĩ rằng đó là một kỹ thuật gia. Nhưng điều này dễ gây ngộ nhận. Với tư cách là chủ tịch xí nghiệp, anh có thể lấy nhiều quyết định quan trọng ảnh hưởng đến nền kinh tế quốc gia, đến công ăn việc làm và đời sống của hàng triệu người. Với tư cách là công chức cao cấp trong chính phủ, anh có thể ảnh hưởng lên cả những biến chuyển của t́nh h́nh thế giới. Là giám đốc một viện hay một cơ quan khoa học quan trọng, anh có thể quy hoạch chiều hướng và phương pháp nghiên cứu cho một số lớn các nhà khoa học trong nhiều năm liền. Tất cả những điều trên dĩ nhiên là không phù hợp chút nào với nội dung của từ «kỹ thuật gia». Danh từ này thường được dùng để chỉ loại cá nhân mà công việc là áp dụng chủ trương chứ không phải là soạn thảo chính sách, là chọn lựa những phương tiện thích nghi chứ không phải là quyết định các mục tiêu nhắm đến, là theo dơi việc thực hiện chương tŕnh trong chi tiết chứ không phải là quy hoạch những dự án lớn. Tuy nhiên, danh từ «kỹ thuật gia» nói lên bản chất của tập hợp gọi là «người lao động trí thức» c̣n trung thực hơn cả nghĩa thông thường của từ này.
Tôi lặp lại: đối tượng công tác và suy tư của người lao động trí thức là những việc làm trong tầm tay. Đó là sự hợp lư hoá, chế ngự và vận dụng cái phần thực tại mà anh phải chăm lo trước mắt. Trong nghĩa này, anh ta không khác bao nhiêu hoặc không khác chút nào với người lao động tay chân chuyên cán mỏng những tấm kim khí, ráp máy hay xây tường. Nói bằng thể phủ định, người lao động trí thức, trong tư cách này, không quan tâm tới ư nghĩa, tính chất, vị trí của công việc ḿnh làm trong toàn bộ sinh hoạt xă hội. Nói cách khác nữa, anh ta không nghĩ ǵ tới mối tương quan giữa phần nhân lực trong đó có hoạt động của ḿnh với những phần nhân lực khác, và với toàn bộ quá tŕnh lịch sử. Phương châm «tự nhiên» của anh ta là hăy lo chuyện của ḿnh, và nếu cần mẫn và có tham vọng, cố sao trở thành người hữu hiệu nhất, thành công nhất trong lănh vực này. C̣n về phần những người khác, cũng vậy, họ hăy lo công việc của họ, bất cứ đó là việc ǵ. Quen suy nghĩ với những danh từ như huấn luyện, kinh nghiệm, khả năng, người lao động trí thức cho rằng lo nghĩ đến những vấn đề có tính cách toàn thể như thế cũng là một công việc chuyên môn như bao việc khác. Đối với anh ta, đó là «lănh vực» của các triết gia, chức sắc tôn giáo, nhà chính trị, cũng như «văn hoá» hay «giá trị» là địa hạt của các nhà thơ, nghệ sĩ và bậc hiền minh.
Từng cá nhân, người lao động trí thức có thể không phát biểu quan điểm trên một cách rơ ràng; cũng có thể là anh ta không ư thức được nó nữa. Nhưng mỗi người, gần như tự bản năng, nếu có thể nói như thế, đều ưa thích loại lư thuyết đă thu nhập và hợp lư hoá được quan điểm này. Một trong những lư thuyết ấy là quan niệm nổi tiếng lâu đời của Adam Smith về một thế giới trong đó mỗi người làm vườn, bằng cách chăm lo mảnh vườn riêng của ḿnh, sẽ góp phần tốt nhất vào sự thịnh vượng chung của tất cả các mảnh vườn khác của mọi người. Dưới ánh sáng của triết lư này, sự quan tâm về cái toàn thể bị đặt ngoài trung tâm của những lo nghĩ cá nhân, và chỉ c̣n tác động trên anh ta một cách hời hợt bên lề, nếu chưa hoàn toàn mất hết hiệu lực, nghĩa là chỉ ảnh hưởng tới anh ta trong tư cách công dân. Sức mạnh và ảnh hưởng của thứ lư thuyết đó xuất phát từ một chân lư quan trọng mà nó hàm chứa: trong hệ thống tư bản chủ nghĩa, cá nhân phải đương đầu với cái toàn thể như một quá tŕnh đă được khách quan hoá, toàn năng, chuyển động một cách phi lư bởi những lực tăm tối mà anh ta không thể hiểu được, do đó, lại càng không thể ảnh hưởng tới được.
Một lư thuyết khác cũng phản ánh điều kiện của người lao động trí thức và thỏa măn những đ̣i hỏi của anh ta, đó là quan niệm về sự cách ly giữa phương tiện với cứu cánh, sự ly dị giữa một bên là khoa học và kỹ thuật học, một bên là sự xác định mục tiêu và giá trị. Thái độ này, đến từ một gịng tư tưởng cũng cao quư không kém ǵ gịng tư tưởng của Adam Smith, đă được Charles Percy Snow [2] xem rất đúng là «một phương thức thoái thác trách nhiệm». Theo ông: «Những người muốn trốn tránh trách nhiệm thường nói: chúng tôi sản xuất ra dụng cụ. Chúng tôi ngừng ở đó. Bây giờ đến lượt các ông, những người c̣n lại, những người làm chính trị, nói rơ cách dùng các món đồ đó. Có thể là chúng sẽ được dùng vào những mục đích mà phần lớn chúng ta cho là xấu xa. Nếu thế, chúng tôi rất lấy làm tiếc. Nhưng với tư cách là nhà khoa học, việc đó không thuộc thẩm quyền chúng tôi». Và những ǵ áp dụng cho nhà khoa học, cũng áp dụng cho tất cả những người lao động trí thức khác, với một áp lực tương đương.
Dĩ nhiên, «thoái thác trách nhiệm», trên thực tế, dẫn đến cùng một thái độ với «lo lấy phần việc của ḿnh»; đó chỉ là cách nói mới. Và thái độ này vẫn không thay đổi, dù hiện nay một khuynh hướng khá phổ biến đặt tín nhiệm ở chính phủ nhiều hơn ở nguyên tắc phó mặc buông trôi, thay thế bàn tay vô h́nh của Thượng Đế bằng bàn tay lộ liễu hơn, nếu không nhất thiết phải là hữu ích hơn, của nhà nước tư bản chủ nghĩa. Kết quả vẫn thế: quan tâm tới cái toàn thể không phải là việc của cá nhân; và bỏ mặc mối lo đó cho kẻ khác, cá nhân chấp nhận, qua chính sự bỏ mặc ấy, cấu trúc hiện hữu của cái toàn thể như một dữ kiện, đồng thời tán đồng các tiêu chuẩn về lư tính, những giá trị đang giữ phần ưu thắng trong xă hội, cũng như loại thước đo về hiệu năng, sự thực hiện và sự thành đạt hiện hành.
Tôi đề nghị chúng ta t́m đường phân thủy giữa người lao động trí thức và trí thức [3] qua thái độ của họ đối với những vấn đề đặt ra bởi toàn bộ quá tŕnh lịch sử. Bởi v́ một đặc tính của người trí thức giúp ta phân biệt anh ta với người lao động trí thức, và với tất cả những người khác, là sự kiện này: sự quan tâm của anh ta đối với toàn bộ quá tŕnh lịch sử không phải là một thái độ hời hợt ngoài mặt, nó ăn sâu vào tâm trí anh, và chi phối công việc anh ta làm. Tự nhiên, điều đó không có nghĩa là trong sinh hoạt thường nhật, người trí thức lăn xả vào việc nghiên cứu tất cả quá tŕnh phát triển lịch sử. Chuyện ấy hiển nhiên là không thể xảy ra. Nó chỉ thật sự có nghĩa là người trí thức luôn luôn t́m cách gắn liền bất kỳ phạm vi lao động riêng biệt nào của ḿnh với những mặt khác của cuộc sống. Chính sự cố tâm nối liền các sự việc với nhau – những sự việc mà, trong trường hợp người lao động trí thức sinh hoạt trong khuôn khổ các định chế tư bản chủ nghĩa và thấm nhuần cả ư thức hệ lẫn văn hoá tư sản, nhất định sẽ bị nhốt cứng trong các ngăn kiến thức hoặc lao động xă hội rời rạc -, chính cố tâm nối kết đó xác lập một trong những đặc điểm nổi bật của người trí thức. Và cũng chính nó xác nhận một trong những chức năng chính của người trí thức trong xă hội: nhắc nhở và biểu trưng cho một sự kiện hết sức cơ bản trong hệ thống tư bản chủ nghĩa, là những mẩu nhỏ của cuộc sống xă hội, tuy bề ngoài có vẻ độc lập, hỗn tạp và rời rạc – văn học, nghệ thuật, chính trị, trật tự kinh tế, khoa học, điều kiện văn hoá và tâm lư cá nhân - đều có thể được hiểu rơ (và bị chi phối) khi nào chúng được nhận diện rơ rệt như các bộ phận của toàn bộ quá tŕnh lịch sử.
Nguyên tắc «chân lư là cái toàn thể» này – nói theo ngôn ngữ của Hegel -, ngược lại, bao hàm điều tất yếu không thể tránh: từ chối chấp nhận bất cứ một bộ phận nào của cái toàn thể chỉ như dữ kiện, hoặc xem nó như không thể nào t́m hiểu, phân tích được. Dù là nghiên cứu về nạn thất nghiệp trong một nước hay sự lạc hậu và đói rách ở một nước khác, về t́nh trạng giáo dục hiện nay hay sự phát triển của khoa học trong giai đoạn trước, không một toàn bộ những điều kiện chi phối bất cứ xă hội nào có thể được chấp nhận như tự nhiên vốn như thế, hoặc nằm «ngoài lănh vực». Hoàn toàn không thể nào chấp nhận được sự trốn tránh phơi bày mối liên hệ phức tạp giữa bất kỳ hiện tượng ǵ ta đang khảo sát với vấn đề trung tâm quá hiển nhiên của sự phát triển lịch sử: tính năng động và sự tiến hoá của ngay chính trật tự xă hội.
Quan trọng hơn nữa, cần phải ư thức rơ hậu quả của thói quen xem những cái gọi là «giá trị» được mọi người tôn trọng như hoàn toàn nằm ngoài phạm vi nghiên cứu khoa học; đây là một lối hành xử đă được hệ tư tưởng tư sản chủ tâm bồi dưỡng. Bởi v́ các «giá trị» và những «phán đoán đạo đức» này, mà người lao động trí thức thường xem như loại dữ kiện bất khả xâm phạm, không hề từ trên trời rơi xuống. Bản thân chúng cũng chính là những khía cạnh và kết quả quan trọng của sự phát triển lịch sử; ở đây, không những chúng cần phải được nhận diện dứt khoát như thế, mà nguồn gốc và vai tṛ lịch sử của chúng c̣n cần phải được khảo sát kỹ lưỡng. Thật ra, sự phi thiêng hoá các «giá trị», «phán đoán đạo đức» và những thứ tương tự, sự nhận diện các nguyên nhân xă hội, kinh tế và tâm lư đă khiến chúng xuất hiện, tiến hoá và biến mất, cũng như sự lột trần loại quyền lợi đặc thù mà chúng phục vụ ở từng thời kỳ lịch sử nhất định… chính là đóng góp riêng lớn nhất mà người trí thức có thể mang đến cho sự tiến bộ của loài người.
«TRUNG LẬP ĐẠO ĐỨC?»
Điều này nêu lên một vấn đề mới. Khi nhận định rằng chức năng của ḿnh chỉ là áp dụng những phương tiện tốt nhất để đạt đến các mục tiêu cho sẵn, người lao động trí thức đă lấy thái độ bất khả tri đối với ngay chính các mục tiêu đó. Trong khả năng như chuyên viên, giám đốc hay kỹ thuật gia, họ tin rằng họ không có thẩm quyền chi hết trong việc quyết định những mục tiêu phải theo đuổi, cũng như trong việc phát biểu sự ưa chuộng một mục tiêu nào đó hơn một mục tiêu khác. Như đă nói, họ chấp nhận là họ có thể, trong tư cách công dân, có một vài sở thích, với hệ số không hơn cũng chẳng kém ǵ sở thích của người khác. Nhưng với tư cách là nhà khoa học, chuyên gia, nhà thông thái,… họ khước từ lên tiếng tán đồng «phán đoán giá trị» này hoặc phán đoán khác. Một sự thoái vị như thế, trên thực tế, chỉ có nghĩa là tán đồng măi măi hiện trạng, là đưa tay cứu giúp những kẻ đang t́m đủ cách để ngăn cản mọi nỗ lực thay đổi trật tự xă hội hiện hữu bằng một trật tự mới tốt đẹp hơn. Chính sự «trung lập đạo đức» này đă khiến hơn một nhà kinh tế, xă hội, nhân chủng học... tuyên bố rằng, v́ là nhà khoa học, họ không thể phát biểu một ư kiến nào hết về việc các nước kém mở mang có nên bước vào con đường tăng trưởng kinh tế hay không; cũng chính nhân danh cùng một thứ «trung lập đạo đức» này mà nhiều nhà khoa học lỗi lạc đă cống hiến không ít năng lực và thiên tài của ḿnh vào việc phát minh và hoàn chỉnh loại vũ khí vi khuẩn.
Đến điểm này, người ta có thể bắt bẻ rằng tôi đang lập luận luẩn quẩn, tiên quyết cho là đúng chính cái điều cần phải chứng minh, rằng nếu có vấn đề ở đây chính là v́ không ai có thể suy diễn, chỉ bằng sự hiển nhiên và lư luận không thôi, tính chất tốt hay xấu, lợi hoặc hại của một sự việc nào đó đối với hạnh phúc của nhân loại. Dù mạnh đến đâu, luận cứ trên nằm ngoài vấn đề đang bàn căi. Ai cũng có thể đồng ư rằng, về những ǵ tốt hay xấu cho sự tiến bộ của nhân loại, người ta không thể nào đạt đến một phán đoán có giá trị tuyệt đối cho mọi nơi và mọi thời. Nhưng có thể nói một phán đoán tuyệt đối và phổ quát như thế chỉ là vấn đề giả, và nhấn mạnh trên tính thiết yếu của nó chính là một khía cạnh của hệ tư tưởng phản động. Sự thật hiển nhiên là cái ǵ có thể thúc đẩy sự tiến bộ, có cơ may cải thiện kiếp người, những ǵ thuận lợi cho số phận con người hoặc ngược lại, khác nhau tùy từng thời kỳ lịch sử và từng địa điểm trên trái đất. nhưng những vấn đề mời gọi phát biểu ư kiến không hề thuộc loại trừu tượng, tư biện về «thiện», «ác» chung chung, mà luôn luôn là các vấn đề cụ thể, đặt ra trên lịch tŕnh xă hội bởi những căng thẳng và đối kháng, bởi các tập hợp chóng đổi thay của lịch sử. Cổ kim chưa thời nào, nơi nào có khả năng, mà cũng không hề có sự bắt buộc, đạt đến những giải pháp có giá trị tuyệt đối; tuy ở mọi nơi, mọi thời đều có thách đố sử dụng sự khôn ngoan, kiến thức và kinh nghiệm đă tích tụ được của nhân loại để tiến đến càng sát càng tốt, một giải pháp ước chừng như tốt đẹp nhất trong những điều kiện hiện hữu.
Nếu chúng ta theo gương kẻ «thoái thác trách nhiệm», những người chủ trương «trung lập đạo đức» chỉ quan tâm đến phần việc riêng của ḿnh, th́ chính chúng ta sẽ ngăn cản tầng lớp này của xă hội - lớp người có (hay đáng lẽ phải có) những kiến thức và học thức phong phú đầy đủ nhất, nhiều khả năng khám phá và hấp thụ kinh nghiệm lịch sử nhất - trong việc cung cấp cho xă hội một phương hướng nhân bản cùng sự lănh đạo sáng suốt có thể thu góp ở mỗi ngă tư của cuộc hành tŕnh lịch sử. Nếu «tất cả mọi ư kiến có thể phát biểu đều có giá trị không hơn không kém ǵ ư kiến của tôi», như gần đây một nhà kinh tế học lỗi lạc đă lưu ư, th́ đâu là sự đóng góp mà các nhà khoa học và người lao động trí thức đủ loại có ư muốn và có khả năng mang lại cho hạnh phúc xă hội? Trả lời rằng đấy là sự «biết làm như thế nào» cần thiết để thực hiện mọi mục tiêu mà xă hội có thể chọn lựa không phải là giải đáp thỏa đáng. Phải thấy rơ rằng «sự chọn lựa» của xă hội không phát sinh từ phép lạ: dù ở thời điểm nào, xă hội cũng bị đưa đẩy đến một vài chọn lựa bởi những quyền lợi có năng lực cám dỗ, dọa dẫm hoặc bắt buộc. Khi người lao động trí thức từ bỏ việc t́m cách ảnh hưởng lên quyền quyết định những chọn lựa đó, sự đào nhiệm này không hề để lại khoảng trống nào trong lănh vực tạo tác giá trị. Nó chỉ đơn thuần buông thả công việc cực kỳ quan trọng ấy vào tay bọn lang băm, bịp bợm và bè lũ, mà dụng tâm có thể là mọi thứ trừ ḷng nhân.
KHÁT KHAO CHÂN LƯ?
Cần nêu ra đây một luận cứ khác của những người chủ trương «trung lập đạo đức» mạch lạc nhất. Họ nhận thấy, đôi khi với chút do dự và hổ thẹn nào đó, rằng nói cho cùng, chưa ai chứng minh được bằng sự hiển nhiên và lư luận rằng sống nhân đạo có đôi chút giá trị đạo đức nào. Tại sao một số người lại không cam tâm chịu đói khổ, nếu sự đói khổ của họ giúp kẻ khác được hưởng thụ giàu sang, tự do và hạnh phúc? Tại sao lại phải t́m cách cải thiện điều kiện sinh sống của đại chúng thay v́ chăm lo quyền lợi riêng tư? Tại sao lại phải bận tâm chở «sữa nuôi mọi» [4], khi sự bận tâm này là đầu mối của mọi lo lắng, khó chịu? Thái độ nhân đạo phải chăng tự nó chỉ là một «phán đoán giá trị» thiếu nền tảng luận lư? Cách đây khoảng 30 năm, một lănh tụ sinh viên quốc xă đă đặt cho tôi loại câu hỏi trên trong một buổi họp công cộng (về sau, anh ta trở thành sĩ quan SS nổi tiếng của Gestapo), và câu trả lời hay nhất mà tôi t́m ra lúc ấy vẫn c̣n là câu hay nhất đối với tôi ngày nay: thảo luận về các sự việc liên quan đến con người chỉ có nghĩa giữa những kẻ có nhân tính; nói chuyện về con người với súc vật chỉ tổ mất th́ giờ.
Đây là điểm trên đó người trí thức không có quyền thoả hiệp. Bất đồng, tranh luận, và ngay cả xung đột trầm trọng là điều không thể tránh, và trên thực tế, không thể không có để xác định nội dung cũng như phương tiện thực hiện những điều kiện cần thiết cho sức khỏe, sự phát triển và hạnh phúc của con người. Nhưng sáp nhập vào chủ nghĩa nhân bản, và tôn trọng nguyên tắc theo đó việc t́m kiếm sự tiến bộ của loài người tự nó không cần tới bất kỳ một biện minh nào của khoa học hay luận lư phải là thứ nền tảng có giá trị định đề cho mọi nỗ lực trí thức xứng đáng; và cá nhân nào không chấp nhận nền tảng đó đều không thể tự xem hoặc được xem như người trí thức.
Dựa trên những bài viết của ông, chắc chắn là Charles Percy Snow đă chấp nhận không chút đắn đo khởi điểm đó; tuy nhiên, dường như ông tin rằng sự dấn thân của người trí thức có thể tóm thu vào bổn phận nói lên sự thật (ở đây, xin ghi thêm rằng cũng không có cơ sở hiển nhiên hay lư lẽ nào khiến sự thật phải được yêu chuộng hơn sự gian trá!). Thật ra, lư do chính khiến ông khâm phục các nhà khoa học là sự tận tụy với chân lư của họ. Ông viết: «Họ muốn t́m ra những ǵ có đó. Không có ham muốn này, không có khoa học. Đấy là động lực của toàn bộ sinh hoạt này. Nó bắt buộc nhà khoa học phải tuyệt đối tôn trọng sự thật, từ đầu đến cuối cuộc nghiên cứu. Nếu anh muốn t́m ra cái ǵ đang có đó, anh không được lừa gạt ḿnh hoặc gạt gẫm bất cứ ai khác. Không được tự dối trá. Ở mức độ sơ đẳng nhất, anh không được giả mạo trong các cuộc thí nghiệm». Tuy nhiên, nếu mệnh lệnh trên góp phần biểu hiện thể thức dấn thân căn bản của người trí thức, nó không thể bao gồm toàn bộ vấn đề. Thật thế, vấn đề không phải chỉ là nói lên sự thật hay không, mà c̣n là cái ǵ là sự thật trong mỗi trường hợp nhất định, là nói lên sự thật về cái ǵ, và không nói lên về cái ǵ. Ngay trong lănh vực khoa học tự nhiên, đây là những vấn đề quan trọng, và rất nhiều thế lực hiện đang cố gắng vận chuyển nghị lực và tài năng của các nhà khoa học theo một vài chiều hướng nào đó, hoặc đang t́m cách ngăn chận và phá hoại những kết quả họ đă thu hoạch được ở các phương hướng khác. Vấn đề c̣n mang một ư nghĩa then chốt khi đề tài nghiên cứu gắn liền với cấu trúc và tính năng động của xă hội. Sự thật về một sự kiện xă hội có thể (và chắc chắn sẽ) biến thành điều láo khoét, nếu sự kiện đó bị tách rời khỏi toàn bộ xă hội, hay biệt lập với quá tŕnh lịch sử mà nó là thành phần cấu tạo. Như thế, trong lănh vực này, cái gọi là sự thật thường được truy tầm và nói lên (một cách an toàn) về những việc chẳng quan trọng chút nào; sự đeo đuổi và phát biểu thứ sự thật đó dần dần trở thành một vũ khí tư tưởng mạnh mẽ cho những kẻ bảo vệ hiện trạng. Ngược lại, nói lên sự thật về những ǵ quan trọng, t́m kiếm sự thật về vấn đề toàn bộ, phát hiện ra những nguyên nhân xă hội, lịch sử, cùng sự thâm nhập vào nhau của các thành phần khác biệt bên trong cái toàn thể, là một thái độ dễ bị kết án là phản khoa học và có tính chất tư biện; thái độ đó sẽ bị trừng phạt bằng sự kỳ thị nghề nghiệp, cô lập hoá hoặc doạ nạt công khai.
Khao khát nói lên sự thật, v́ vậy, chỉ là một điều kiện để làm người trí thức. Điều kiện khác nữa là phải can đảm, phải dám suy nghĩ đến cùng, «dám phê phán không xót thương tất cả những ǵ hiện hữu, không xót thương ở chỗ sự phê phán đó không lùi bước trước chính những kết luận của nó, hay trước mọi đụng chạm dù với bất cứ thứ quyền hành nào» (K. Marx). Như vậy, người trí thức tự bản chất là kẻ phê phán xă hội, người mà ưu tư là nhận diện, phân tích sự vật, và bằng cách đó, góp phần vượt qua mọi trở ngại ngăn cản sự vươn tới một trật tự xă hội tốt đẹp, nhân đạo và hợp lư hơn. Do đó, anh ta trở thành lương tri của xă hội và là phát ngôn nhân của những lực lượng tiến bộ mà trong bất kỳ thời kỳ lịch sử nào xă hội cũng có. Tất nhiên là anh ta sẽ bị giai cấp lănh đạo, luôn luôn t́m cách duy tŕ hiện trạng, xem như phần tử gây rối, phá hoại, và anh ta cũng sẽ bị ngay chính những người lao động trí thức làm thuê cho họ cáo buộc như kẻ không tưởng, hoặc – trong trường hợp tử tế nhất – nhà siêu h́nh học, và – trong trường hợp tồi tệ nhất – tên phiến loạn.
Giai cấp lănh đạo càng phản động, th́ trật tự xă hội mà nó thống trị ngày càng hiển nhiên là đă trở thành một chướng ngại cho sự giải phóng con người, hệ tư tưởng của nó lại càng bị chế ngự bởi tính phản trí thức, phi lư và mê tín. Đồng thời, sự kiện người trí thức phải chịu đựng những áp lực đè nặng trên ḿnh, để không khuất phục trước ư thức hệ của giai cấp lănh đạo và không gục ngă trước tinh thần khuôn phép vừa tiện vừa lợi của người lao động trí thức, lại càng trở nên cam go, khó khăn. Trong những điều kiện như vậy, nêu rơ chức năng của người trí thức và nhấn mạnh trên tính cách dấn thân của họ là điều cực kỳ quan trọng và cấp thiết. Bởi v́ chính trong loại điều kiện như thế mà người trí thức phải nhận lănh số phận, cả như đặc quyền lẫn đặc nhiệm, là bảo toàn truyền thống nhân bản, lư trí và sự tiến bộ - gia sản quư báu nhất của nhân loại qua suốt toàn bộ quá tŕnh lịch sử.
Người ta nói rằng, đối với tôi, làm trí thức đồng nghĩa với làm anh hùng. Người ta cũng có thể cho rằng nhân danh tiến bộ của nhân loại để đ̣i hỏi con người phải chịu đựng tất cả mọi áp lực của bao kẻ cố bám víu lấy quyền lợi đă chiếm hữu được, phải đương đầu với mọi hiểm nguy đang đe dọa hạnh phúc cá nhân của ḿnh là điều không hợp lư. Tôi nh́n nhận rằng yêu sách điều đó quả là quá đáng. Cho nên tôi sẽ không làm thế. Nhưng lịch sử cho chúng ta thấy rằng, ngay trong các thời kỳ đen tối nhất và trong những điều kiện gian nan, thử thách nhất, nhiều cá nhân đă biết vượt lên trên quyền lợi riêng tư ích kỷ của ḿnh để đặt chúng dưới quyền lợi của toàn thể xă hội. Điều đó luôn luôn đ̣i hỏi rất nhiều can đảm, trong sạch và trí tuệ. Tất cả những ǵ chúng ta có thể hy vọng hiện nay là đất nước chúng ta cũng sẽ sản xuất được một số người, nam cũng như nữ, biết bảo vệ danh dự của người trí thức, chống lại sự cuồng nộ của những quyền lợi hiện đang ở vào địa vị thống trị, và những cuộc tấn công dồn dập của chủ nghĩa bất khả tri, chủ nghĩa ngu dân và tính phi nhân.
CHÚ THÍCH
[1] Ở đây, chúng tôi dùng 2 thành ngữ có tính chất đánh giá rơ rệt trong tiếng Việt; ở bản gốc, tác giả dùng «long-haired professor» và «egghead» (đầu quả trứng = đầu hói). Dù thoạt nh́n chỉ có vẻ mô tả, cả 2 từ tiếng Anh trên thật ra cũng hàm ư đánh giá, v́ đều gợi lên h́nh ảnh kẻ đăm chiêu mơ mộng, thiếu liên hệ với người b́nh dân, không thực tế, thậm chí thiếu nam tính! Riêng từ «egghead» đă đạt đến mức thông dụng tột đỉnh vào cuối những năm 1950, khi được Richard Nixon dùng để phỉ báng ứng cử viên tổng thống Adlaï Stevenson của Đảng Dân Chủ Mỹ. Trong thập niên sau, «Egghead» trở thành tên của nhân vật gian hùng trong bộ phim truyền h́nh Batman; với bộ mặt tai tái, chiếc đầu hói, bộ quần áo nửa trắng nửa vàng, Egghead tự xưng là «kẻ phạm tội tinh ranh nhất thiên hạ», và từ khí giới đến ngôn ngữ sử dụng («eggs-zactly», «eggs-cellent») đều gợi nghĩ đến quả trứng. Phạm Trọng Luật.
[2] Charles Percy Snow (1905-1980): nhà văn và nhà khoa học Anh. Tốt nghiệp khoa lư hoá tại các đại học Leicester và Cambridge, sau một thời kỳ làm nghiên cứu khoa học, ông tham gia bộ máy hành chánh Anh Quốc và từng giữ nhiều chức vụ quan trọng từ 1940 đến 1966. Ông là chồng của nhà tiểu thuyết Pamela Hansford Johnson, đồng thời cũng là nhà văn. Trong lănh vực này, ông nổi tiếng nhờ loạt 11 quyển tiểu thuyết mang tính chất tự truyện, viết trong suốt 30 năm và được gọi chung là Strangers and Brothers (1940-1970): mặc dù được xem như có khuynh hướng bàn về quyền lực hay về quan hệ giữa khoa học với xă hội, loạt truyện xoay quanh nhân vật chính tên là Lewis Eliot nói đây c̣n là bức họa sống động về những thay đổi xă hội ở Anh trong thế kỷ 20. Bên cạnh trường thiên trên và các tiểu thuyết khác như Death under Sail (1932), The Search (1934), In Their Wisdom (1974), A Coat of Varnish (1979), ông c̣n để lại một tuyển tập truyện dịch Stories from Modern Russia (1962), cùng nhiều tác phẩm phê b́nh, đáng kể nhất là Trollope: His Life and Art (1975). Như nhà khoa học, tác phẩm của ông cũng khá đa dạng, bao gồm tập tiểu luận về thiên chức của nhà khoa học Science and Government (1961), tập thuyết giảng về lợi và hại của công nghiệp Public Affairs (1971), với nhiều tập tiểu truyện về các nhà bác học như A Variety of Men (1967), The Realists (1978), và The Physicists (1981). Đặc biệt bài thuyết tŕnh Rede Lecture on The Two Cultures and the Scientific Revolution (1959) của ông, và sau đó bài The Two Cultures, And a Second Look (1963), về hố ngăn cách giữa hai giới văn học và khoa học đă được bàn luận sôi nổi và sâu rộng trong mọi giới học thuật. Charles P. Snow được Hoàng Gia Anh tấn phong Hầu Tước năm 1957 và Nam Tước Leicaster năm 1964. Phạm Trọng Luật.
[3] Xin xác định để tránh mọi hiểu lầm: người lao động trí thức có thể (và đôi khi thực sự) là người trí thức, và người trí thức thường là người lao động trí thức. Tôi nói «thường» v́ nhiều công nhân nhà máy, thợ thủ công hay nông dân cũng có thể (và trong một số hoàn cảnh lịch sử, điều này đă từng xảy ra) là người trí thức mà không hề làm một nghề lao động trí thức. Paul Alexandre Baran.
[4] Trong bản gốc: «milk of the Hottentots»; trong bản dịch Pháp ngữ «pauvres petits Chinois». Từ «Hottentots» xuất hiện trong sách vở của người Âu vào thế kỷ thứ 18 như tiêu chuẩn để chỉ giống người thấp kém và mọi rợ nhất; trên thực tế, đấy là tên mà giới thực dân Hà Lan đặt cho một bộ lạc Nam Phi ở giữa Mũi Hảo Vọng và Namibia, mặc dù tập hợp thổ dân này tự gọi ḿnh là «khoikhoi» («chủng tộc tinh khiết»). Ngày nay, Shorter Oxford Dictionary của Anh vẫn định nghĩa «Hottentot» là «kẻ thấp kém về văn hoá và trí tuệ», trong khi từ thời New Deal ở Mỹ, chở «sữa cho dân Hottentots» trở thành câu chế giễu quen thuộc của phe đối lập với mọi h́nh thức viện trợ nhân đạo của Hoa Kỳ cho các nước kém phát triển. Phạm Trọng Luật.