Tranh BÙI XUÂN PHÁI và thơ HỒ XUÂN HƯƠNG

Chơi xuân có biết xuân chăng tá.

Cọc nhổ đi rồi, lỗ bỏ không!

Vịnh Cái Giếng

Ngơ ngay thăm thẳm tới nhà ông,

Giếng tốt thanh thơi, giếng lạ lùng

Cầu trăng phau phau đôi ván ghép,

Nước trong leo lẻo một ḍng thông.

Cỏ gà lún phún leo quanh mép,

Cá diếc le te lách giữa ḍng.

Giếng ấy thanh tân ai cũng biết

Đố ai dám thả nạ ḍng ḍng.

Vịnh cái quạt

Một lỗ xâu tự bao giờ,

Chành ra ba góc da c̣n thiếu,

Khép lại đôi bên thịt vẫn thừa.

Mát mặt anh hùng khi tắt gió,

Che đầu quân tử lúc sa mưa.

Nâng niu ướm hỏi người trong trướng,

Ph́ phạch trong ḷng đă sướng chưa ?

Trống Thủng

Của em bưng bít vẫn bùi ngùi,

Nó thủng v́ chưng kẻ nặng dùi,

Ngày vắng đập tung dăm bảy chiếc,

Đêm thanh tỏm cắc một đôi hồi,

Khi giang thẳng cánh bù khi cúi

Chiến đứng không thôi lại chiến ngồi.

Nhắn nhủ ai về thương lấy với,

Thịt da ai cũng thế mà thôi.

Quân tử dùng dằng đi chẳng dứt

Đi th́ cũng dở ở không xong

Hiền nhân quân tử ai mà chẳng

Mỏi gối chồn chân vẫn muốn trèo.

Mát mặt anh hùng khi tắt gió,

Che đầu quân tử lúc sa mưa.

Nâng niu ướm hỏi người trong trướng,

Ph́ phạch trong ḷng đă sướng chưa?

Bốn cột khen ai khéo khéo trồng,

Người th́ lên đánh kẻ ngồi trông,

Trai đu gối hạc khom khom cật

Gái uốn lưng ong ngửa ngửa ḷng.

Bốn mảnh quần hồng bay phấp phới,

Hai hàng chân ngọc duỗi song song.

Chơi xuân có biết xuân chăng tá.

Cọc nhổ đi rồi, lỗ bỏ không!

Ngán nỗi xuân đi, xuân lại lại,

Mảnh t́nh san sẻ tí con con.

Mùa hè hây hẩy gió nồm đông,

Thiếu nữ nằm chơi quá giấc nồng.

Chúng ta vẫn theo thói quen là gọi chung các chủ đề Bùi Xuân Phái đă vẽ về đề tài văn hóa dân gian : Hát Chèo, Hát ả đào, Hát Quan họ và mảng đề tài cũng rất quan trọng trong sự nghiệp sáng tác của ông là những bức họa vẽ theo ư thơ của Hồ Xuân Hương và những tác phẩm sơn dầu vẽ theo tinh thần của Nguyễn Du trong chuyện Kiều, đặc biệt h́nh ảnh "dày dày đúc sẵn một ṭa thiên nhiên" và "Kiều tắm" đă được Bùi Xuân Phái khai thác, thể hiện qua nhiều tác phẩm ở các chất liệu. Tất cả các chủ đề được nêu trên, đă bị người ta hoặc vô t́nh, hoặc chưa đi sâu vào nghiên cứu một cách có hệ thống về Bùi Xuân Phái, nên đă bị thu gom lại và gọi chung là CHÈO.

Trong phần này, tôi muốn tách CHÈO của Phái ra thành những đề tài riêng và sẽ giới thiệu từng đề tài đó với người mộ điệu:

*Chèo

*Hát ả đào

*Hát Quan họ

*Hồ Xuân Hương

*Kiều

Những bức tranh trên mà các bạn xem là một phần nhỏ trong chủ đề minh họa cho ư thơ của Hồ Xuân Hương. Nhân ngày Xuân, ta cùng thưởng thức một Bùi Xuân Phái trẻ trung, dí dỏm, đậm chất "u-mua".

BTP

Về trong phố xưa

TƯỞNG NIỆM 22 NĂM NGÀY MẤT BÙI XUÂN PHÁI (24.6.1988 -24.6.2010)

Đinh Cường Thứ Năm, 24 tháng 6 2010

Chân dung họa sĩ Bùi Xuân Phái

Trong cuộc sống mỗi người đều để lại dấu vết, vết thương yêu là đậm nhất. Một ngày ở Virginia, chợt bắt gặp lại h́nh ảnh một họa sĩ vóc dáng mảnh khảnh, khuôn mặt trầm tư, gầy, đôi mắt sâu, sáng, dăm sợi râu bạc, với hai bàn tay dài tài hoa, đang chậm răi đi những đường viền đen đậm trên bức tranh đang vẽ, phố Hà Nội; một cảnh thoáng qua trong băng video “Hà Nội Trong Mắt Ai” của Trần Văn Thuỷ, quay cách đây nhiều năm cùng với “Chuyện Tử Tế”.

Trong nhiều năm, Bùi Xuân Phái đă miệt mài theo đuổi một đề tài lớn nhất trong đời: Hà Nội

Hoạ sĩ Bùi Xuân Phái của phố cũ Hà Nội đó. Hà Nội của lần đầu tiên tôi xuống ga Hàng Cỏ những năm 80, lang thang đây đó theo dấu vết của Tự Lực Văn Đoàn, của Thạch Lam, Nhà Mẹ Lê. Nghèo, nhưng mang đầy âm sắc, nếu nh́n qua con mắt của văn chương, nghệ thuật… Nhớ vô cùng, nh́n lại gương mặt trầm buồn của anh. Bây giờ th́ anh đă nằm sâu dưới mộ, mới đó mà đă 22 năm.

Nhớ buổi sáng cùng bạn bè ngồi uống cà phê lề đường ở Đa Kao, nghe tin anh mất, tôi ngậm ngùi, trở về nhà ngồi im bên chiếc giá vẽ với bức tranh đang dở dang: “Chim én bay đầy đàn trên trời chiều Sài G̣n.” Sao màu trời Sài G̣n chợt có lúc xám buồn quá vậy? Lúc đó là tháng Sáu, 1988, anh được mời đi Paris triển lăm tranh, cùng với hoạ sĩ Bửu Chỉ ở Huế. Vậy mà anh đành bỏ cuộc… Nghe Dương Tường ở Hà Nội vào kể, anh bị viêm thanh quản không nói ra tiếng, khi bác sĩ đến nhà khám bệnh, anh chỉ bút đàm, và gạch dưới câu viết: “Con người không thoát khỏi số phận”, gạch nhiều lần dưới chữ “số phận”. Số phận. Định mệnh. Buồn vô cùng… Nhớ đến anh, nhớ đến một hoạ sĩ tài ba, b́nh dị, mang đầy âm sắc của Hà Nội. Và không hiểu sao, hoạ sĩ Văn Đen ở Sài G̣n cũng trùng chứng bệnh như vậy, viêm thanh quản, anh chỉ bút đàm những ngày cuối đời, một hoạ sĩ vẽ sơn dầu chắc nịch, vững vàng, những nhân vật trong quán nước, quán rượu b́nh dân, những chiếc siêu đất, vùng thôn quê b́nh dị miền Nam. Anh có nhiều môn đệ, rất được bạn bè quư mến, cũng qua đời thời gian sau đó…

Tranh Bùi Xuân Phái được nhiều người sưu tập, nhất là những tranh nhỏ vẽ trên carton, trên giấy. Viết về anh cũng đă nhiều, từ bạn anh, Nguyễn Tuân với “Phố Phái”, “Một Bảng Màu Hà Nội” của Thái Bá Vân. Từ một nỗi xót xa, ngậm ngùi, cay đắng trong “Thương Khóc Hoạ Sĩ Bùi Xuân Phái” của Đèn Xanh (Đinh Trọng Hiếu), đến Ngô Văn Tạo với “Bùi Xuân Phái” bài viết như một bài thơ xuôi dài tặng cho một đạo sĩ chưa hết cuộc hành tŕnh… Rất nhiều nữa, trên các tạp chí nghệ thuật trong nước. Trần Hậu Tuấn, một người sưu tập tranh trẻ tuổi (lại là một vơ sĩ, một huấn luyện viên bóng đá) từ Hà Nội vào sống ở Sài G̣n, đă bỏ tiền ra in sách tranh của Bùi Xuân Phái, gồm nhiều tranh quư trong bộ sưu tập của anh, kèm với bài viết của những nhà phê b́nh nghệ thuật: Thái Bá Vân, Nguyễn Quân, Dương Tường, Jeffrey Hantover (Mỹ) và Francois Thierry (Pháp). Một việc làm rất tốt.

Làm sao quên được căn pḥng nhỏ treo đầy tranh, với chiếc ghế nệm dài màu đỏ sậm, gần như duy nhất, đặt cạnh cửa sổ không đủ ánh sáng, nơi anh ngồi vẽ, đọc sách, uống rượu, tṛ chuyện cùng bạn bè – cũng như chiếc divan duy nhất, nơi ngồi, nằm, rít thuốc lào, uống rượu sảng khoái cùng bạn bè của anh Văn Cao ở phố Yết Kiêu, anh Phái th́ ở ngơ 87 phố Thuốc Bắc. Những lần ra Hà Nội, đi với Thái Bá Vân đến thăm, uống ly rượu cùng anh, hay cùng nhau ra ngồi uống bia hơi bên chân cầu, góc phố nào tôi không nhớ tên, từ Ô Quan Chưởng đi thẳng đến… Ô Quan Chưởng cũng là cảnh anh thường vẽ.

Tôi đặc biệt yêu thích tranh phố của anh. Như yêu đôi vầng nhật nguyệt… rọi xuống trăm năm một cơi đi về… Lời nhạc và bước chân của chúng tôi thời tuổi trẻ, giang hồ đây đó, sáng ở đầu sông nhớ núi, đêm nằm trong núi nhớ sông. Buổi chiều lang thang trên đồi Montmartre lần đầu tiên cùng Thanh Tuệ, nay Thanh Tuệ cũng không c̣n nữa, mới thấy cái màu trắng loang lổ trên nền trời, góc phố của Utrillo thật là dữ dội. Cũng như Bùi Xuân Phái, hai hoạ sĩ vẽ phố cùng có những mảng màu trắng luôn ám ảnh tôi, màu trắng kỳ quái của một số phận tài hoa, h́nh như để chịu đọa đầy cho nghệ thuật.

Ở Bùi Xuân Phái c̣n gần gũi hơn với màu gạch tường kinh niên, màu ngói già trăm năm mưa nắng bên góc phố quê hương với màu xám nâu rất trầm, rất buồn… Như anh đă cất dấu nhiều kỷ niệm trong những vệt sơn dầu rạo rực như Vlaminck sau từng ô cửa ngẩn ngơ của phố Hàng Mắm, Hàng Bè, Hàng Bạc, Hàng Muối, sau ngơ Phất Lộc, Ô Quan Chưởng…. Trong chúng ta, ai lại không có những góc phố mang nhiều kỷ niệm, mong một lần về. Những tâm hồn phiêu bạt, lăng đăng mà lớn lao, thơ mộng biết bao, như Bùi Giáng:

Núi vai phố rộng xin về

Với cây gió trút với hè nắng rưng

Như Trịnh Công Sơn:

Về trong phố xưa tôi nằm

Có lần nghe tiếng ru bên vườn

Chợt nghe xác thân không c̣n

Và cạnh tôi là đồng vắng

Về trên phố cao nguyên ngồi

Tiếng gà trưa gáy khan bên đồi

Chợt như phố kia không người

C̣n lại tôi bước hoài….

Như c̣n nghe rơ “ngọn gió hoang vu thổi suốt xuân th́” của chúng tôi trên phố Blao, Dran, Đà lạt… hay một góc phố Hội An rất hẹp, cũ kỷ mà Bùi Xuân Phái cũng đă có dịp đến đó và ghi lại, trong những nét xiêu đổ, run rẩy trên từng mảng mầu như nói lên được cái viễn kính tuyệt vời của sự im lặng. Như Ngô Văn Tạo đă nhận xét: “Anh vẽ sự im lặng, sự tự tại trầm luân. Ở những bức tranh của anh là những cánh cửa không muốn mở… Nhưng rồi, anh đă vẽ người đàn bà với nét xương hông loă lồ như đắm đuối, đam mê như t́nh dục, mong manh trời ơi một giấc mộng. Nhưng rồi, anh đă vẽ những tấm áo the xanh, những bộ mặt đặc chịt phấn hồng của một phường chèo, đến giờ đóng bộ, đến giờ tŕnh diễn, tŕnh diễn một vở kịch trần lụy, những hời hợt, những tang thương…”

Anh đă vẽ hàng ngàn bức tranh lớn nhỏ, kể cả tranh trừu tượng, chưa kể những minh hoạ trên sách báo. Nhưng đọng lại nhiều nhất trong người yêu tranh anh có lẽ vẫn là “Phố Phái” (Chữ dùng của nhà văn Nguyễn Tuân, tựa một bài viết trên tập san Du Lịch Hà Nội, mùa hè 1992).

Gần gũi với thế giới tranh của anh, hiểu anh, phải kể đến Thái Bá Vân: “… Làm sao ta hiểu hết được một con người, đừng nói là nghệ sĩ. Trong nhiều năm được làm bạn với anh, cái may mắn của riêng tôi là biết quư mến và chăm chú vào những bâng quơ ngắn ngủi, vào những chi tiết rất nhỏ trong một ngày thường của anh. Tôi tiếc ǵ những định nghĩa lớn lao mà thật ra t́m đâu cũng thấy. Tôi phải biết ơn anh, những người như anh đă thức tỉnh ở tôi một h́nh thức nghệ thuật dai dẳng, nhẹ nhàng khó tả, như cái thế giới buồn buồn đậm đặc trong từng nét vẽ của anh… Bức sơn dầu cuối cùng của anh, vẽ một ngày tháng 4, 1988 treo ở bàn thờ anh, là ngơ Huyện, tạt qua mấy căn nhà lặng lẽ là nóc nhà thờ lớn Hà Nội…”

Bùi Xuân Phái, khi nằm xuống, ở đám tang có một ṿng hoa lớn kư tên “Những người yêu nghệ thuật”, thật là đẹp. Không Đảng, không tuyên ngôn, không trường phái, mà chỉ thấy anh vẽ, và vẽ. “Anh Phái mắc bệnh vẽ. Ngồi đâu vẽ đấy, bạ ǵ vẽ nấy. Nh́n theo mà vẽ, thuộc ḷng mà vẽ. Vẽ thực, vẽ bịa. Vẽ cho đến chết. Mảnh giấy cuối cùng không để lại cho anh (anh đă ṿ xé đi) là h́nh vẽ mấy người bạn nằm chung pḥng ở nhà thương. Sự vẽ của anh chỉ có thể gọi bằng câu nói của chính anh, với tôi một lần, vẽ để mà không vẽ là đúng hơn cả.” (Thái Bá Vân, lời ghi dưới góc h́nh vẽ cuối cùng của BXP, trên brochure triển lăm tranh tại gia đ́nh cố hoạ sĩ năm 1988, Hà Nội).

Lần cuối ra Hà Nội, tháng 11 năm 1987, đến thăm anh, không ngờ là không bao giờ c̣n gặp lại anh nữa. Mẫu giấy emballage gói chai rượu Ararat đem biếu anh lần ấy, anh đă trải ra, dù nhàu, lấy bút dạ đen vẽ vài nét chân dung tôi với vầng trăng mảnh dẽ trên những mái nhà Hà Nội. Tôi rất quư cái kỷ niệm với t́nh cảm chân thật đó, cũng như những bức vẽ khoả thân nhỏ xíu trên bao thuốc lá mà anh đă tặng…

Thuộc lớp cuối cùng của trường Mỹ Thuật Đông Dương, cùng thời với Tạ Tỵ, Thái Tuấn, Sỹ Ngọc, Nguyễn Siên, Nguyễn Sáng, Nguyễn Tư Nghiêm, Dương Bích Liên,… Bùi Xuân Phái mất tại Hà Nội ngày 24.6.1988, thọ 67 tuổi. Trong nhiều năm, anh đă miệt mài theo đuổi một đề tài lớn nhất trong đời: Hà Nội. Những phố cổ Hà Nội. H́nh ảnh Hà Nội ngàn năm trôi chảy trong tâm tưởng anh như ḍng nước không bờ, đâu cũng là chuyển động, cũng đẹp, cũng khác, cũng là ảo giác, mà đâu cũng là chính nó. Có lẽ bản chất của hội họa là đủ thuần khiết để nghiệm chứng cái ǵ đơn nhất, măi măi như thế trên đời, như t́nh yêu chẳng hạn.

T́nh yêu của anh dành cho phố, cho người, với một đời say mê làm việc, đă để lại một dấu vết tuyệt đẹp cho hội họa Việt Nam.

TIỂU SỬ BÙI XUÂN PHÁI

Người Hà Nội. / Quê làng Kim Hoàng, tỉnh Hà Đông. / Sinh ngày 1.9.1921. / Năm 1941 vào trường Mỹ Thuật Đông Dương. Bắt đầu vẽ phố. / Tham dự triển lăm Tokyo. / 1946: Tốt nghiệp trường Mỹ Thuật Việt Nam / Giải thưởng triển lăm mỹ thuật toàn quốc; minh hoạ báo Cứu Quốc. / 1956-1957: Dạy trường Mỹ Thuật Việt Nam. / Từ 1960: Minh hoạ báo Văn Nghệ. Vẽ và trang trí sân khấu./ 1966-1970: Giai đoạn vẽ nhiều tranh bột màu trên báo cũ./ Vẽ nhiều chân dung và chân dung tự hoạ./ 1980: Giải thưởng triển lăm toàn quốc (“Sông Đà”, sơn dầu)./ 1981: Giải thưởng triển lăm Thủ đô (“Phố Cổ Hội An”, sơn dầu)./ 1982: Giải thưởng triển lăm Thủ đô (“Ô Quan Chưởng”, sơn dầu)./ 1984: Giải thưởng Triển lăm Thủ đô (“Văn Miếu”, sơn dầu)./ 1988: Được mời qua Paris triển lăm, nhưng ngă bệnh nặng và mất ngày 24.6.1988 tại Hà Nội.

Văn bản trên do bạn shoang3615@... gửi cho tôi ngày 24/07/2010. Thấy thú vị, tôi xin phép giới thiệu lại cho bạn đọc.