Cao Xuân Hạo
Chữ Tây và chữ Hán, thứ chữ nào hơn?
Từ những thập kỷ đầu của thế kỷ XX trở về trước, người châu Âu thường yên trí rằng ḿnh dùng thứ chữ viết hợp lư nhất, khoa học nhất, tiến bộ nhất. V́ thứ chữ ABC của họ là thứ chữ ghi âm. Năm 1897, Hội ngữ âm học quốc tế ra đời cùng với bảng chữ cái gọi là Tự mẫu phiên âm quốc tế - International Phonetic Alphabet (IPA), được coi là lư tưởng của lối chữ ghi âm. Trong mấy thập kỷ kế theo, người ta thi nhau lên án những cái "bất hợp lư" trong hệ thống chính tả của những thứ tiếng như tiếng Pháp và tiếng Anh ("phát âm một đàng viết một nẻo") và những đề án cải cách chính tả thi nhau lần lượt ra đời.
Thế nhưng gần một trăm năm đă qua, mà không có một đề nghị nhỏ nào trong các đề án đó được thực hiện.
Thật là may, v́ đó là một việc không thể làm được, và không nên làm một chút nào. Niềm tự hào ấu trĩ về lối viết ABC cũng như những cáo trạng ồn ào về tính "bất hợp lư" của chính tả Pháp, Anh và những đề nghị cải cách chữ viết đủ kiểu đều xuất phát từ một sự lầm lẫn thô thiển: lúc bấy giờ người ta chưa hiểu cho lắm là chữ viết có chức năng ǵ trong đời sống và trong nền văn minh, và nó cần phải như thế nào mới làm tṛn được chức năng ấy ở mức tối ưu.
Kể từ những năm 30 trở đi, sau những công tŕnh của Trường ngữ học Prague nêu rơ những chức năng và yêu cầu của ngôn ngữ viết khiến cho nó khác với ngôn ngữ nói, những tiếng kêu gào trước kia dần dần im lặng, và chẳng c̣n mấy ai buồn nhắc đến nữa.
Người ta đă hiểu rằng không có lấy chút cơ sở khoa học nào để khẳng định rằng chữ viết ghi âm là "khoa học nhất", và thứ chính tả lư tưởng là "phát âm thế nào viết thế ấy".
Kịp đến thập kỷ 70, những bước tiến lớn của ngành ngữ học và những phát hiện của âm vị học về khái niệm "tổ hợp âm" càng khiến cho các định kiến cũ lộ hết tính chất vô căn cứ của nó.
Số là ở phương Tây người ta nhận thấy có một số trẻ em không sao học đánh vần được, và do đó học măi cũng vẫn không biết viết. Số này rất ít, nhưng không ít đến mức có thể bỏ mặc làm ngơ, nó chiếm khoảng 0,01% đến 0,02% số trẻ em ở lứa tuổi học tiểu học. Nghĩa là trong một triệu em có khoảng từ một ngàn hai đến hai ngàn em như thế. Người ta gọi "chứng bệnh" này là alexia (chứng không đọc chữ được) hay dislexia (chứng mất khả năng đọc chữ). Những em này thường được coi là "khuyết tật" hay thậm chí "quá đần độn" không hy vọng ǵ trở thành người có chút ít học thức được.
May thay, có những nhà ngữ học nảy ra cái ư nghi ngờ rằng nguyên nhân của t́nh trạng này không phải ở các em, mà chính là ở lối viết ABC. Năm 1978, một nhóm ngữ học Mỹ quyết định làm một cuộc thí nghiệm. Họ mở một số lớp gồm toàn trẻ em "khuyết tật" mắc chứng alexia và dạy chương tŕnh tiểu học cho chúng bằng chữ Hán (xin bạn đọc hiểu đúng cho: dĩ nhiên các em ấy học tiếng Anh và học các môn khác bằng tiếng Anh, nhưng các từ tiếng Anh đều được viết bằng chữ Hán. Chẳng hạn, câu He came to a high mountain được viết bằng sáu chữ Hán là "Tha đáo cập nhất cao sơn"). Sau năm đầu, các em đọc và viết được 1600 từ đơn, và về khả năng hấp thu tri thức, chúng tỏ ra không "đần độn" chút nào, mà kết quả học tập của chúng lại có phần trội hơn các em học tiểu học bằng chữ ABC.
Người ta hiểu ra rằng các em này chẳng phải có khuyết tật ǵ, chẳng qua trong năo của chúng h́nh như công năng của bán cầu bên phải (tri giác tổng hợp) trội hơn công năng của bán cầu bên trái (tri giác phân tích) cho nên chỉ nhận dạng được chữ Hán vốn có h́nh thể đặc trưng rất rơ, mà không tách được các từ ra từng âm tố - từng chữ cái.
Để hiểu rơ hơn hiện tượng này, ta hăy xét qua cơ chế của việc đọc chữ. Khi đọc, người biết chữ thành thục không hề đánh vần. Họ nhận ra các từ ngữ qua diện mạo chung của chúng, không khác ǵ ta nhận ra một vật, một người quen không phải bằng cách lần lượt nhận ra từng chi tiết (mắt, rồi mũi, rồi miệng, rồi tai ...) mà nhận ra ngay tức khắc toàn thể diện mạo của vật hay người đó [1] .
Trong tâm lư học hiện đại, khái niệm "diện mạo tổng quát" này được gọi là Gestalt. Cái Gestalt này càng gọn ghẽ (prégnant) bao nhiêu th́ việc nhận dạng "tức khắc" càng dễ dàng và tự nhiên bấy nhiêu. Về phương diện này, chữ Hán hơn hẳn chữ Tây. Mỗi chữ Hán là một Gestalt tuyệt hảo, trong khi cái chuỗi chữ cái La-Tinh chắp thành một hàng dài không làm thành một h́nh ảnh có thể nhận diện dễ dàng trong một chớp mắt như chữ Hán. … Không có ǵ đáng lấy làm lạ nếu sách chữ Tây rất khó đọc theo cách "Nhất mục thập hàng" như sách chữ Hán.
Có khá nhiều người Việt nghĩ đến những ai đă đem chữ "Quốc ngữ" thay cho chữ Hán, chữ Nôm với một ḷng biết ơn sâu xa, cho rằng việc đó đă đưa nước ta tiến vào hiện đại. Nghĩ như thế tôi e có phần vội vàng. Chẳng lẽ sự tiến bộ củaTrung Quốc, Nhật Bản, Đài Loan, Hương Cảng, Đại Hàn, Singapore không đủ để chứng minh sự sai trái của ư nghĩ đó hay sao?
Năm 1985, trong một cuốn sách nổi tiếng, cuốn Le nouveau monde sinisé (Thế giới Hán hóa ngày nay), Léon Vandermeersch [2] khẳng định rằng sở dĩ những "con rồng" nói trên thành rồng được chính là v́ họ vẫn dùng chữ Hán [3] . Chỉ c̣n một nước chưa thành rồng được : Việt Nam. Nước này đă bỏ mất chữ Hán mà trước kia nó đă từng dùng Dĩ nhiên, ta có thể không đồng ư với học giả này, nhưng khó ḷng có thể nói rằng đó là một chuyện hoàn toàn ngẫu nhiên.
Chữ ABC đối với đa số quả có một ưu điểm lớn là họcrất nhanh. Muốn đọc chữ ABC chỉ cần học vài tháng, trong khi muốn viết 1200 chữ Hán thông dụng thôi đă phải mất một năm. Ưu điểm đó khiến cho chữ "quốc ngữ" đắc dụng trong thời Pháp thuộc, khi mà người ta cần thanh toán việc học đọc học viết tiếng mẹ đẻ cho nhanh để chuyển sang học chữ Pháp và tiếng Pháp. Nó cũng đắc dụng trong thời kháng chiến, khi cần thanh toán mù chữ cho thật nhanh để c̣n lo đánh giặc.
Nhưng trong hoàn cảnh độc lập, trong ḥa b́nh, trong sự nghiệp xây dựng văn hóa, cái ưu thế này không c̣n lớn như trước nữa. Trong những điều kiện b́nh thường, dành vài ba năm tiểu học cho việc học chữ (đồng thời các môn khác), không phải là một việc ǵ quá phí phạm. Tốc độ và chất lượng giảng dạy ở các trường tiểu học, trung học và đại học ở Trung Quốc, Nhật Bản, Đài Loan, Hương Cảng, Singapore không hề kém so với các nước dùng chữ Tây, trong đó có Việt Nam.
Trong hoàn cảnh lịch sử của nước ta c̣n có một điều làm cho chữ "quốc ngữ" đâm ra có vẻ ưu việt đặc biệt: đó là sự tồn tại của chữ Nôm hồi bấy giờ. Trước khi có chữ "quốc ngữ", ông cha ta dùng chữ Nôm để viết tiếng mẹ đẻ. Mà chữ Nôm th́ khó hơn chữ Hán rất nhiều (theo một chuyên gia Hán Nôm, nó khó gấp 5 lần). Chính nhờ sự tương phản với thứ chữ phức tạp, khó học ấy mà chữ "quốc ngữ" có vẻ như "tiện"hơn hẳn.
Giá hồi ấy ông cha ta không sáng tạo ra chữ Nôm, mà cứ dùng chữ Hán để viết cả văn Hán lẫn quốc văn như người Nhật Bản đă làm (và hiện nay vẫn làm), nghĩa là mỗi chữ có hai cách đọc, Hán âm (Kan-on) và Quốc âm (Go-on) [4] , th́ t́nh h́nh có lẽ đă khác.
Tiếng Nhật
là tiếng đa âm tiết; thế mà người Nhật
vẫn dùng được chữ Hán (Kanji) cho hầu hết
các văn bản, tuy thỉnh thoảng có thêm như chữ
Kana (ghi từng âm tiết) cho các phụ tố (như no:
chỉ sinh cách, de chỉ vị cách , ni chỉ tặng
cách v.v.). Nhưng nếu vậy làm sao người đọc
biết được một chữ nào đó cần
được đọc theo Hán âm hay theo quốc âm? Chẳng
hạn nếu viết 
, làm sao biết lúc nào
đọc là sơn, lúc nào đọc là núi? Trong
đa số trường hợp, văn cảnh sẽ mách
cho ta biết. Chẳng hạn nếu thấy viết 
ta sẽ biết
phải đọc là cao sơn thượng,
c̣n nếu thấy 
, ta sẽ biết đó
là trên núi cao, trừ phi có những lư do khác
không cho phép đọc như vậy. Nếu cần, có thể
dùng một vài dấu phụ. Kinh nghiệm hàng chục thế
kỷ dùng chữ Hán để viết tiếng Nhật ít
ra cũng chứng minh được rằng lối viết
nói trên có thể dùng một cách có hiệu quả. Tiếng
Nhật, vốn là ngôn ngữ chắp dính (agglutinating) đa
tiết, đă dùng được chữ Hán như vậy,
th́ tiếng Việt, vốn cùng loại h́nh đơn lập
như tiếng Hán, lại càng dễ dùng chữ Hán hơn.
Tiếng Việt có một cấu trúc ngữ âm khác hẳn các thứ tiếng châu Âu. Trên hơn 320 trang sách, người viết mấy ḍng này đă chứng minh rằng âm vị học của phương Tây (vốn là nền tảng lư thuyết của cách viết ABC) không thể đem ứng dụng để nghiên cứu và phân tích những thứ tiếng đơn lập như tiếng Hán, tiếng Việt hay những thứ tiếng chắp dính như tiếng Nhật, hay những thứ tiếng "có sườn phụ âm" như tiếng A Rập, tiếng Do Thái v.v. Nó chỉ có giá trị và hiệu lực đối với các ngôn ngữ biến h́nh. Việc phân tách mỗi tiếng (âm tiết) ra thành nhiều âm tố (speech sound), rồi thành nhiều âm vị (phonems), là một hiện tượng kỳ quặc chỉ có thể có với một cấu trúc ngữ pháp trong đó mỗi tiếng có thể gồm hai ba yếu tố có nghĩa (chẳng hạn, từ shla trong tiếng Nga (1 âm tiết) gồm có ba h́nh vị (ba yếu tố có nghĩa): sh có nghĩa là "đi", l có nghĩa "quá khứ", a có nghĩa "giống cái" [5] .
Từ đó ta có thể thấy rơ rằng chữ viết ABC, vốn phản ánh cái cấu trúc ấy, khó ḷng thích hợp với tiếng Việt và cách tri giác của người Việt đối với tiếng mẹ đẻ của họ. Tiếng Việt (và khá nhiều thứ tiếng khác ở Việt Nam), tiếng Hán, tiếng Nhật, tiếng Hàn, tiếng Thái, tiếng Lào, tiếng Myanmar, tiếng Malagasy (Madagascar), tiếng Mixteko, tiếng Mazateco, v.v. là những ngôn ngữ âm tiết tính, trong đó âm tiết là một đơn vị có cương vị ngôn ngữ học minh xác, lại không thể phân tích ra thành những "âm tố" có cương vị tương đương, trong khi trong các thứ tiếng châu Âu chính âm tố mới có cương vị của những đơn vị ngôn ngữ ("âm vị") c̣n âm tiết lại không có cương vị ngôn ngữ học ǵ. Không phải ngẫu nhiên mà châu Âu chính là nơi phát minh ra chữ viết ABC. Và sở dĩ thứ chữ này được phổ biến ra khắp thế giới, khônh phải v́ một nguyên nhân ngôn ngữ học, mà chính là v́ địa vị thống trị của các nước đế quốc chủ nghĩa ở châu Âu.
Hiện nay tất cả các khách du lịch đến nước ta đều kinh ngạc trước t́nh trạng người Việt không đọc được những ḍng chữ đề trên các đền đài và di tích lịch sử. Họ nói "Các ngài là những người mù chữ ngay trên đất nước ḿnh". Nạn mù chữ Hán cũng là cội nguồn của việc hiểu sai các từ Việt gốc Hán. Cũng như người Pháp không thể giỏi tiếng Pháp nếu không biệt tiếng La Tinh, người Việt Nam cũng không thể giỏi tiếng Việt nếu không biết chữ Hán, thứ chữ đă từng được dùng để viết hơn 70% số từ của tiếng Việt, những từ mà ngày nay vẫn được dùng với một tần suất rất cao.
Việc học chữ Hán không thể không được đưa vào chương tŕnh trung học.
Ngày nay nhiều người, trong đó có cả những nhà ngữ học phương Tây, đă thấy rơ những ưu điểm lớn lao của chữ Hán. Có người c̣n tiên đoán rằng chỉ vài ba mươi năm nũa, cả thế giới sẽ nhất loạt dùng chữ Hán để viết tiếng mẹ đẻ của từng dân tộc (theo họ, đến lúc ấy các hàng rào ngôn ngữ - barrières linguistiques - xưa nay vẫn ngăn cách các dân tộc, sẽ bị vô hiệu hoá, và đến lúc ấy nhân loại sẽ giao tiếp với nhau dễ dàng gấp trăm lần so với hiện nay.quay lại với chữ Hán. Việc từ bỏ chữ Hán để chuyển sang chữ Tây là một sự kiện không c̣n hoán cải được nữa rồi. Nhưng, cũng như một trận hồng thủy, những tác hại của nó có thể khắc phục được: ta c̣n có thể học và nghiên cứu chữ Hán như một di sản của văn hoá dân tộc, và do đó mà bảo tồn một truyền thống quư giá đi đôi với những nghệ thuật cao cả như thư pháp, vốn là tài sản chung của các dân tộc Viễn Đông và có thể làm thành một mối dây liên lạc giữa các dân tộc rất gần gũi nhau về văn hoá này.
(Đăng lần đầu trên Kiến thức ngày nay số 14, 15-6-1994) [6]
[1] Do đó, lối học đọc thông qua "đánh vần" là một cách làm sai trái ngay từ nguyên lư. Bây giờ trên thế giới không c̣n mấy nơi dùng cách học này
[2] Hiện nay là Giám đốc Trường Viễn Đông Bác Cổ (École francaise d´Extrême-Orient- trước đây ở Hà NộI, bây giờ ở Paris).
[3] Léon Vandermeersch 1985, Le nouveau monde sinisé. Paris: Seuil.
[4] Chẳng hạn, cách đọc Kan-on của chữ SƠN…* là [san], c̣n Go-on là [yama].
[5] Cao Xuân Hạo 1985, Phonologie et linéarité. Réflexions critiques sur les postulats de la phonologie contemporaine. Paris: SELAF.
[6] Sau khi KTNN đang bài này, toà soạn có nhận đưọc nhiều ư kiến phản đối tác giả, trong đó có một bức thư viết :"... h́nh như ông Hạo học quá nhiều thứ vô bổ cho nên quên mất thứ quan trọng nhất: đạo làm người. Một người đă đưa nước Việt Nam từ cơi man rợ đến ánh sáng văn minh rực rỡ của châu Âu như Alexandre de Rhodes mà ông nỡ quên ơn th́ thử hỏi ông đi học bấy nhiêu năm để làm ǵ?
Hoá ra công ơn của ông A.de Rhodes là thế. Tác giả bức thư không biết rằng vị thừa sai này tuyệt nhiên không góp một chút ǵ vào quá tŕnh xây dựng chữ quốc ngữ (từ đầu đến cuối, đó là công sức của các giáo sĩ Bồ Đào Nha, như những tài liệu mới công bố sau này đều xác nhận). Vả lại nước ta không thể coi là một nước "man rợ" trước khi có chữ "quốc ngữ", và việc Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản và hàng trăm nuớc khác không la tinh hoá chữ viết mà vẫn tiến nhanh hơn ta nhiều, cũng cho thấy rằng cái "ơn" của thứ chữ này không lớn đến mức ấy.
Nguồn: ăng lần đầu trên Kiến thức ngày nay số 14, 15-6-1994