Cao Xuân Hạo

CHỨNG VĨ CUỒNG: HIỆN TƯỢNG VÀ CĂN NGUYÊN

 Có một người bạn làm trong một cơ quan lưu trữ cho tôi biết rằng mỗi năm cơ quan anh phải thanh lư mấy tấn hồ sơ mà nội dung là những sáng kiến phát minh vĩ đại từ khắp nơi trong nước gửi đến ùn ùn, trong đó các tác giả hiến cho nhà nước những biện pháp không tiền khoáng hậu để biến nước ta thành nước tiên tiến trong một thời hạn kỷ lục. Anh bạn nói rằng ông giám đốc rất tiếc các hồ sơ ấy, nhưng mấy ṭa nhà của cơ quan không thể nào chứa nổi số phát minh tới tấp đổ xuống như mưa kia, cho nên đành phải thanh lư thật nhanh sau khi gửi đến nhờ các cơ quan có thẩm năng duyệt qua và nhận được từ các cơ quan đó một câu trả lời dứt khoát, thường là "Bất khả thi" hoặc "Tác giả không hiểu chút ǵ về lĩnh vực đang bàn".

 Để minh họa, tôi chỉ xin đơn cử trường hợp của nhà phát minh đề nghị mượn một tên lửa vượt đại châu của Liên Xô để bắn vào Bắc cực ở một góc độ nhất định, làm trục quay của trái đất lệch thêm mươi độ, sao cho Việt Nam thay vĩ độ và trở thành một nước ôn đới (v́ tác giả tin rằng chỉ có khí hậu ôn đới mới thích hợp với một tốc độ phát triển vũ băo, cho phép ta đuổi kịp và vượt xa các nước tiên tiến).

 Cái số mấy trăm ngh́n hồ sơ phát minh ấy, trong khi cho thấy một tinh thần yêu nước chân thành và thiết tha của các nhà phát minh, đồng thời cũng cho thấy t́nh h́nh sức khỏe tâm thần không ổn của họ, và cho phép suy ra con số đáng ngại của những người đang cần đến sự săn sóc của các bệnh viện tâm thần.

 Khi tôi nói chuyện này với một người bạn làm bác sĩ tâm thần, bạn ấy bảo tôi là ngay trong các sách vở được xuất bản, hẳn cũng có khối ư tưởng hoang đường không kém mà mọi người coi là b́nh thường. Bạn ấy lấy ngay một cuốn sách dạy ngoại ngữ và chỉ cho tôi ḍng sau đây: "Trong hiệu sách có bán sách, báo, tạp chí và các tiểu thuyết khác" (câu này được viết bằng tiếng Nga). Anh bạn bác sĩ kết luận rằng người viết câu này lẽ ra phải đi bệnh viện từ lâu, nhưng những người như thế quá đông và có uy tín lớn, cho nên khó đưa họ vào bệnh viện lắm.

 Tôi bất giác liên hệ tới một nhà ngữ học phân các động từ làm 5 loại: 1) Động từ nội động; 2) Động từ ngoại động; 3) Động từ nửa ngoại động; 4) Động từ trừu tượng; ) Động từ nói năng. Không thể nào hiểu nổi làm sao lại có thể có hai loại sau và làm sao lại không thể xếp chúng vào một trong ba loại đầu. Cách phân loại này hoàn toàn giống cách chia sự vật thành mấy loại: 1) sinh vật; 2) vô sinh vật; 3) cá; 4) gió. Thế mà măi hai mươi năm sau mới có một tác giả trẻ nêu ra tính phi lư (đúng hơn, phải nói: tính điên rồ của cách phân loại động từ nói trên) và bài của anh ta vừa mới in xong đă bị một bậc thầy phê là "đọc chưa hiểu mà đă dám phê phán một tác giả lớn" như thế. Của đáng tội, làm sao anh bạn trẻ kia hiểu được, khi anh ta tư duy theo cái cách tầm thường và hèn hạ của toàn nhân loại, trong khi tác giả lớn kia có cách tư duy riêng, không cần đến lô gích, của bậc vĩ nhân xuất chúng?

 Cách đây không lâu có một cuốn sách giáo khoa mà chương nào, mục nào cũng mở đầu bằng câu: "Lâu nay người ta cứ tưởng rằng (...) nhưng thật ra th́ (...)". Cái mà "lâu nay người ta tưởng" là những sự thật đă được cả loài người công nhận như "hai với hai là bốn" chẳng hạn, c̣n mấy chữ "thật ra th́" là những phát minh kiểu "hai với hai là chín" mà chỉ có những thiên tài như tác giả mới hiểu được. Cuốn sách ấy dày hơn 300 trang, mỗi trang đều chứa đựng những phát minh như thế mà không có lấy một lời biện hộ hay chứng minh, v́ tác giả tin chắc rằng tư tưởng của ḿnh là chân lư tuyệt đối và hiển nhiên, chỉ có nhân loại tầm thường mới không biết, và các nhà khoa học đi trước ngu dốt đến nỗi một vĩ nhân như tác giả ấy không hơi đâu mà hạ ḿnh xuống tranh luận với họ.

 Trên đây là một vài biểu hiện của chứng vĩ cuồng, một chứng bệnh tâm thần có vẻ vô hại v́ quá lắm cũng chỉ góp phần làm phong phú thêm vốn chuyện tiếu lâm, nhưng lại có thể trở thành rất nguy hiểm trong những điều kiện nhất định, khi nó nhiễm vào những người làm nghề viết lách hay giảng dạy, nhất là những người có tên tuổi hay có học hàm học vị. Vào tay những người này, nó có thể tăng rất nhanh theo cấp số nhân và biến thành một bệnh dịch quật ngă hàng triệu người.

 Một t́nh h́nh báo hiệu điềm gở là khi nghe hay đọc những điều quái đản mà chúng tôi vừa dẫn trên đây, phần đông đều thấy là b́nh thường, hợp lư và lành mạnh, và khi có ai tỏ ư kinh hoàng, th́ chính người ấy bị mọi người coi là bệnh hoạn, hay vô đạo đức, v́ đă có những lời lẽ bất kính đối với người trên.

 Cho nên thiết tưởng cũng không đến nỗi thừa nếu ta thử khảo sát thực trạng và đi t́m căn nguyên của chứng bệnh này.

 Vĩ cuồng (mégalomanie) là một bệnh tâm thần mà người ta thường tưởng là chỉ có một số nhân vật lịch sử hăn hữu như Nero hay Hitler. Thật ra, ít nhất ở ta hiện nay, nó khá phổ biến. V́ sao? Căn nguyên là ở đâu?

 Trong một cuốn phim của Xưởng phim truyền h́nh Việt Nam, hai anh bộ đội phục viên đang thất nghiệp, tâm sự với nhau về căn nguyên của cái nghèo. Một anh nói: "Chẳng qua cũng chỉ v́ nghèo. Càng nghèo càng dốt, càng dốt lại càng nghèo". H́nh như đó cũng là một chân lư. Nhưng xem ra, có lẽ cái chuỗi "DỐT - NGHÈO - DỐT" này c̣n thiếu một khâu nữa mới thật trọn vẹn: đó là khâu "KIÊU": Càng nghèo càng dốt, càng dốt càng kiêu, càng kiêu càng dốt, càng dốt càng nghèo.

 Phàm sinh ra ở đời, ai cũng dốt. Đi học được mươi năm, ta bớt dốt đi chút ít, nhưng người học sinh thông minh và biết điều hiểu rơ rằng những ǵ ḿnh biết được so với những ǵ ḿnh chưa biết chỉ là hạt muối bỏ biển, cho nên càng học càng thấy ḿnh dốt. Thành thử có thể định nghĩa người có học thức là người biết ḿnh dốt, hay nói như Khổng tử, "Tri chi vi tri chi, bất tri vi bất tri, thị tri gia"; "biết cái ǵ th́ biết là ḿnh biết cái ấy; không biết th́ biết là ḿnh không biết, ấy là biết vậy".

 Có lẽ đó chính là cái yêu cầu, cái lư tưởng khó thực hiện nhất đối với người "có học thức". Nó đ̣i hỏi nhiều đức tính rất khó có ở con người. Là người, ai cũng bị rất nhiều thứ áp lực thúc bách, trong đó áp lực mạnh nhất là áp lực của nhu cầu tự khẳng định. Nhu cầu này là trở ngại lớn nhất cho ư thức "tri chi vi tri chi". Trong những điều kiện khó khăn như ở nước ta (nhất là trong thời chiến), người ta cần có địa vị, cần có bằng cấp, và cho thật nhanh. Học th́ lâu quá, và nhiều người trong thâm tâm cũng biết là ḿnh không đủ sáng dạ để học cho thật nhanh. Phải đi bằng con đường khác. Có những con đường có sức cám dỗ rất lớn - những con đường tắt và những con đường ṿng của sự gian trá. Nhưng sự gian trá không phải không nguy hiểm. Nó có thể bị bại lộ. Có những người có lương tâm quá lớn, không thể tự dung túng cho ḿnh sự gian trá. Mặt khác, không thể chọn con đường lao động học tập. Bị khép chặt giữa hai sức mạnh quá lớn, cơi vô thức trong tâm lư của những người ấy chọn một con đường thứ ba: một buổi sáng đẹp trời nào đấy, có một cái ǵ lóe lên trong trí họ. Họ chợt giác ngộ ra rằng họ là một người không cần học ǵ hết, v́ một lẽ đơn giản là họ đă biết hết rồi, họ là một vĩ nhân, cách xa nhân loại hàng chục năm ánh sáng. Họ chợt hiểu rơ như ánh ban mai rằng những sách vở "kinh điển" mà họ đọc măi không hiểu và tưởng đâu quá khó đối với ḿnh, chẳng qua là một mớ giấy lộn do những đầu óc ngu đần viết ra - sản phẩm của những con người không đáng là học tṛ của họ. Trang tử, Mặc tử, Platon, Aristote, Einstein, Marx - một lũ dốt nát mà không hiểu tại sao người ta sùng kính. Sở dĩ ḿnh đọc măi mà không hiểu là v́ những con người đó quá thấp so với tầm cỡ ḿnh. Họ lấy làm lạ là sao ba bốn chục năm trời ḿnh mới phát hiện được một điều đơn giản như vậy.

 Cái hạnh phúc ấy quá lớn để họ có thể khước từ. Nó đưa những người như thế từ địa ngục lên thiên đường. Nó biến họ từ con sâu thành thần thánh. Từ nay, họ bước đi trên đường đời, ḷng tràn đầy hoan lạc, nh́n xuống đám nhân loại tội nghiệp kia đang ch́m trong cơi u tối, giương mắt bé nh́n ḿnh mà không biết là đang nh́n ÁNH SÁNG CỦA CHÂN LƯ TUYỆT ĐỐI.

 Cần lưu ư rằng họ đi đến sự thể này không phải do họ muốn. Họ không thể làm khác đi được. Họ chỉ là những nạn nhân, hoàn toàn bị động và vô thức. Họ như những người bị choáng hay bị ngất. Cho nên ta không thể trách họ. Cái giây phút oan nghiệt mà họ đă trải qua khi đột ngột trở thành vĩ nhân trước mắt chính ḿnh, chỉ là kết quả cuối cùng của một quá tŕnh tác động của những nhân tố phức tạp, khách quan có, chủ quan có, có thể kéo dài mấy chục năm.

 Chứng vĩ cuồng không có cách ǵ chữa được. Không có cách ǵ lôi một con người ra khỏi cơi cực lạc mà họ đă đắm ḿnh vào một cách hoàn toàn vô thức. Chính v́ sự giác ngộ về sự vĩ đại của bản thân là hoàn toàn vô thức, cho nên không có cách ǵ chứng minh cho đương sự thấy rằng đó là một ảo giác.

 Pḥng bệnh hơn chữa bệnh, nhất là một bệnh nan y như thế. Cách đề pḥng duy nhất là làm sao các thế hệ đang lên không mắc vào cái họa ấy. Và muốn thế, chỉ có một cách là gạt bỏ mọi trở ngại trên con đường học vấn của con em chúng ta, làm sao cho chúng tiến đủ nhanh trên con đường ấy để khỏi bị dồn vào cái thế bí, buộc chúng tự huyễn hoặc ḿnh bằng những ảo ảnh sinh ra từ chứng vĩ cuồng, để chúng luôn luôn nhớ rằng ḿnh c̣n dốt, rất dốt, nhưng không phải là dốt một cách vô vọng, chỉ cần kiên nhẫn ít lâu là có thể đuổi kịp các bạn cùng lứa trên thế giới, rồi từ đó rất có thể vươn tới những đỉnh cao chân chính của khoa học hay nghệ thuật, chứ không phải những đỉnh cao hư ảo của sự điên rồ.

TP. Hồ Chí Minh, tháng 4 năm 2000