Đặng Thân

"H́nh như" Từ Chi

Nguyễn Đức Từ Chi (1925 - 1995)

Tranh lụa của Trần Duy

H́nh ảnh cuối cùng về ông trong tôi là cảnh ông xuất hiện trên VTV1 trả lời phỏng vấn Đài truyền h́nh Pháp. Giọng ông vẫn vậy. Mái tóc dài ḷa x̣a. Cái mũi chim ưng lai sư tử vẫn vậy. Khuôn mặt hắt lên vẻ xù x́ như một gộc tre già trăm tuổi. Gương mặt của một già làng Tây Nguyên, hay của một tộc trưởng Tây Bắc? Các vị bô lăo khắp các làng bản Việt Nam nơi nào ta chả gặp như vậy. Râu tóc bạc phơ; không đeo răng giả, không đeo kính gọng bự như các bậc chí sĩ salon sáng láng hay đầy nhiệt năng khác; không làm dáng, không lên gân. Trông ông tự nhiên như một đụn mây, trầm mặc ngồi bên chiếc bàn viết cũ ở nhà ḿnh trả lời phỏng vấn. Bên cạnh ông vẫn là cái giá sách bèo bèo thường thấy, không to cũng không cao đừng nói ǵ đến lộng lẫy, nghe nói là do một tên sinh viên mới ra trường đang thất nghiệp lang thang đến đóng cho ông từ những thanh gỗ cũ kỹ. Từ khuôn h́nh Sony, ông nhả ra những lời gẫy gọn và xuyên thẳng vào tim như một tuyên ngôn: “…50 năm qua người Việt Nam chiến đấu không v́ bất cứ một điều ǵ khác ngoài hai chữ ĐỘC LẬP!”

Mới đấy mà đă 10 năm rồi sao? Cũng là 10 tăng nhang khói. Người đă về Trời làm tiên hay đầu thai kiếp khác rồi chăng? Hà Thành xót xa v́ vắng người, c̣n người có xót xa khi giă biệt kinh đô kẻ sỹ này? Những làn sương thu kia hỡi, lay lắt chi cho động ḷng người trắc ẩn. Kính chào những bông cúc vàng! Gặp hoa là biết đang mùa Hiến chương.

*

… Ông ngồi đó. Giữa đám đông mà như chốn không người.

Xung quanh ông là bia và ba số. Trước mặt là cái điếu cày tự thửa. Những ngón tay ông chắc như gạch. Bàn tay trái ông cầm cốc nâng lên đặt xuống. Bàn tay phải ông kẹp điếu thuốc xịn. Đôi mắt ông trong sáng long lanh như đứa trẻ… ngoại lục tuần, trong đến hiếm có. Vừa nói ông vừa rít thuốc ph́ phào. Ông nói cũng phều phào, sao ai cũng lắng nghe? Thỉnh thoảng ông lại dụi thẳng tay điếu thuốc đang hút dở c̣n một nửa xuống gạt tàn. Có vài tiếng xít xà. Thuốc ấy đâu phải của dễ t́m hồi đó. Kỳ thực ông đâu để ư đến điều ấy. Ông hút và thấy hút thế nào để sướng “kịch đường tàu” th́ hút thôi. Th́ ông cũng đang kể chuyện ông hút thuốc lá trong một hàng café ở bên Tây. Lắng nghe nào!

“Ghê quá các ông ạ. Hôm ấy là h́nh như ngồi với ông bạn cũ đă mấy chục năm không gặp. Ông ta chỉ làm nghề gác cổng cho một viện nghiên cứu. Ở một ḿnh trong một căn hộ thuê trong một cái ngơ nhỏ. Nhưng mê Nhân chủng học lắm. Đă làm cả luận án tiến sĩ rồi, nhưng không ở đâu mời làm cả. Bên đó khá đông tiến sĩ h́nh như là làm cho vui thôi, v́ yêu thích thôi, làm rồi vẫn thất nghiệp cả dàn. Nhiều người cũng không vợ không con. Lúy đưa ḿnh đi dạo dọc sông Seine. Cả một trời sách cũ các ông à. Họ cũng bày sách ra bán như ḿnh. Nhưng đến tối th́ úp thùng kẽm vào khóa lại chứ không phải cất. Sách nào ḿnh cần coi như cũng đều có cả. Mua được mấy quyển ḿnh đă cố t́m từ lâu mà không đâu có. Rồi lúy đưa ḿnh vô tiệm café. Sạch bóng soi gương được các ông à. Ḿnh cũng vô tư như ở nhà. Quên mất là ḿnh đang ở Paris cho nên vừa hút thuốc ḿnh cứ vừa xả tàn xuống sàn nhà. Mải chuyện nên đến lúc nhớ ra th́ cả tàn lẫn đót đă làm một đám tướng. H́nh như cũng xấu hổ nên ḿnh nói với bồi cho ḿnh xin lỗi. Các ông có biết ông ta trả lời thế nào không? Tôi kinh ngạc lắm các ông à. Thật là chỉ dân Parisian mới có thể nói được câu đó mà thôi. Ông ta nói thế này mới ghê chứ: ‘Dạ thưa ông, h́nh như tiệm café mà không có tàn thuốc th́ đâu c̣n là tiệm café nữa’. Mặt không biểu lộ một tí ti cảm xúc. Các ông thấy có ghê không…”

Xung quanh ông có đủ mặt “tứ trụ ngũ kiệt” của sĩ phu Bắc Hà. Tiên chỉ th́ có các bậc như Trần tếu táo – vua đầu ngành Khảo cổ học (thạo ba ngoại ngữ, người thường bảo Khảo cổ học là cao nhất v́ ai dính vào đều lên hàng tiên chỉ, với điều kiện phải biết ngửi mùi xương khô); Vũ múa – vua đầu ngành Văn hóa học (thông bốn ngoại ngữ, người bất hủ v́ cái ǵ ông cũng “hủ” và “hóa” được hết, ông c̣n nổi danh thiên hạ về làm câu đối kiểu cối đâu hay cấu đôi ǵ đấy); Hữu vô sư – vua đầu ngành Văn bản học (rành năm ngoại ngữ, nổi tiếng đạo mạo và nghe đồn là cả đạo văn); Phan Tây môn – vua đầu ngành Mỹ học (xuya sáu ngoại ngữ, người có công diễn giải mọi vấn đề của văn hóa dân tộc và cổ đại dưới cách nh́n lục cục kiểu Tây).  Lớp ngồi mâm giữa th́ có Bích vĩ cuồng – cao thủ Hán Nôm học, người có trí nhớ siêu việt đến mức gần như thuộc làu tứ thư ngũ kinh; Nguyễn khuỳnh – một trang tuấn kiệt quân dung như tài tử xi nê, thủ khoa Lịch sử Đông Tây, con giai độc của một bậc lớn (lời ông Trần tếu táo), châm ngôn sống là “moa léo cần”; Dương đại – một chí sĩ vóc dáng như Mạc Đĩnh Chi, ăn mỗi bữa bảy bát cơm (guiness dân gian có ghi một lần thách đấu anh đă tẩn hết 21 quả trứng vịt lộn, nghe oanh liệt như nghi lễ bắn đại bác đón nguyên thủ quốc gia); Ngô đoành – nhà Dân tộc học gốc miền Trung mới tu nghiệp ở Lion về (nghe nói nhờ mỗi lần ở quê ra anh đều mang… lạc đến biếu các thầy mà được xét thẳng đi du học… Tây phương); Lâm thâm – nhà nghiên cứu Văn hóa dân gian, người nhờ công tác Tây Bắc 12 năm mà làm được cái tiến sĩ về Âm cụ học. Ngoài ra c̣n có mấy nhà nghiên cứu đầu già trên vai trẻ khác, đều nổi tiếng học nhiều, đọc sách rất ác, cùng dăm ba người đẹp tươi trẻ mà ông toàn gọi bằng chị.

Bác Vũ múa bỗng phán:

“Khi tôi sang Tàu tới thăm Di Ḥa Viên và Thập Tam Lăng, người các nơi đến tham quan đông ngh́n nghịt; nhưng, không ai vứt bừa băi một tờ giấy nào. Và họ không khạc nhổ theo thói quen Tàu nữa chứ. Họ đă bỏ được thói quen khạc nhổ mấy ngh́n năm”.

Có tiếng bác Hữu vô sư cười khùng khục. Bác Phan Tây môn mặt bỗng trở nên trầm trọng trong nín lặng. Ông buông lời từ tốn:

“Họ làm được như thế khiến tôi nể mà sợ. Toa đừng tưởng thế mà vội mừng. Ở nhà ḿnh tuy rằng thế nhưng c̣n có một khoảnh được là ḿnh kia đấy. Cái nhôm nhoam của ḿnh… h́nh như thế… chính là một chân trời để toa và moa c̣n nhâm nhi cuộc sống. C̣n để được vào khuôn phép, người Tàu đă phải sát phạt nhau ghê lắm, đuya lắm, phải đổ bao nhiêu máu từ không biết bao cuộc đại cách mạng văn hóa mới h́nh như… tạo được thứ khuôn phép kia. Mà làm thế th́ cái giá phải trả cho nó lớn biết bao nhiêu. Moa chỉ mong rằng có một cơ chế biết thuận theo quy luật tự nhiên để dân Hà Nội, dân Việt Nam được hưởng cái gọi là sự phát triển một cách b́nh thường, hồn nhiên để mà đi tới. Như ở nhiều nước, anh cứ ép cho người ta một cái tốt đẹp nào đó theo ư anh mà người ta không tiếp nhận được th́ rốt cuộc h́nh như… cũng chẳng được lâu bền.”

Ai cũng gọi ông là thầy, nhà nước phong ông Giáo sư nhưng kỳ thực ông chưa bao giờ chiêu mộ hay dẫn dắt một đệ tử nào. Thế mới lạ. Giảng đường đích thực của ông ư? H́nh như chính là những cuộc tụ tập như thế này. Tự mọi người t́m đến nghe ông nói. Tôi chợt nhớ các bậc thầy như Khổng Phu Tử xưa kia cũng mấy khi giảng giải cho tṛ, tuyền dẫn họ đi du khảo khắp nơi trong dân chúng, luận bàn về mọi sự vật và hiện tượng trên đời rồi rút ra quy luật tự nhiên và xă hội. Có phải ông cũng thấm nhuần cái đạo đó. Chợt thấy Bích vĩ cuồng lục vấn:

“Mà cụ này, con thấy trước đây th́ cụ đi chuyên gia, giờ lại mới Paris về, quần áo xịn bán hết rồi hay sao mà cụ lúc nào cũng lôi thôi vậy? Cụ làm thế là bêu xấu bộ mặt quốc gia đấy nhé!”

“Ơi ông ơi, y phục xứng kỳ đức mà. Tôi h́nh như đức mỏng nên y phục chỉ bạc bẽo vậy thôi cho hợp. Hôm nọ đi bộ qua đoạn chợ Hôm, tay cũng xách cái bị này này. Tôi dùng để đựng cặp lồng cơm với điếu cày ấy mà. Thế mà bất ngờ nghe có mấy bà nói sau lưng ‘cụ già trông phúc đức mà tội nghiệp quá!’. Rồi có bà c̣n dúi cả tiền vào bị tôi nữa chứ”, ông vừa nói vừa cười rũ.

Tiếng bác Trần tếu táo:

“Th́ quần áo đẹp ai xin cụ cũng cho hết cả rồi c̣n đâu. Cái nhà anh nhanh chân đến may ra c̣n có cái mà xin, không hết xuất bây giờ. Ngày xưa cụ ăn chơi nổi tiếng kinh đô đấy, các em theo cả sư đoàn. Theo Tử vi th́ mệnh cụ là Hải trung kim tức là vàng đáy biển, thích d́m cái của quư ch́m dưới biển sâu, ai biết th́ biết, ai không hay biết th́ tùy. Như nhà cháu đây th́ mệnh hỏa, đầy chức vụ hư danh hăo, nào chủ nhiệm, chủ tịch, giám đốc… cụ gần như suốt đời là nhân viên, tổ viên, biên tập viên… gần về hưu mới được phong chức danh Phó Giáo sư, danh bất xứng kỳ tài kỳ đức, lương bổng bất xứng công việc làm. Thế mà cụ vẫn vui ḷng chịu đựng, đáng mặt người đảng viên cộng sản chân chính có phải không ạ. Mà nhà cháu cũng xin thú thực với các ông các bà là 60% các công tŕnh ‘vĩ đại’ của nhà cháu mà thế giới đều biết tới đều có công của cụ hoặc là từ cụ mà ra đấy ạ!”

Tiếng nói oang oảng của một trong tứ trụ làm cuộc bia trầm lắng xuống trong lơi lát. Một lúc th́ có tiếng của cạ ruột Nguyễn khuỳnh:

“Cụ th́ kinh rồi. Nghe nói cụ có gien nghiên cứu từ đời ông nội cho đến cha và anh, thân mẫu th́ lại ḍng hoàng thất nhà Nguyễn, con cũng Nguyễn nên con vẫn thấy nhà Nguyễn hay, vậy th́ chắc cụ phải ham nghiên cứu từ lúc mới đi học ấy nhỉ?”

“Gien ǵ đâu ông. Theo tôi được biết th́ ông tổ sáu đời tôi là một anh đánh giậm. Và đă chết v́ đói rét ở ngoài đầm không ai hay, măi nổi lên rồi bà con mới biết mà chôn cất. Tôi nghiệm cái dân tộc ḿnh đúng là không có ai giàu ba họ, không ai khó ba đời thật các ông ạ. Có một ông bạn vong niên của tôi, sinh viên mới ra trường thôi, nói với tôi rằng theo Kinh Dịch th́ phương Đông là phương khởi, phương Tây là phương thành nên Tây nó mới thành tựu dễ dàng và trường cửu như vậy. Người phương Đông có cái nghiệp là khai khởi thôi, nơi sinh ra các bậc tiên thánh về tư tưởng. Thanh niên bây giờ cũng cao thủ lắm. Tôi cũng hay vào Huế, và tôi thấy nghệ thuật Nguyễn đẹp trong sáng vẻ tàn phai của nó. Nó làm tôi nhớ Venise. Hôm tới, ông đi điền dă với tôi vô Tây Nguyên rồi ta qua Huế một tư. Mà các ông à, h́nh như Tây Nguyên hỏng mất! Uống đi các ông! C̣n thời thanh niên của tôi ấy à, h́nh như là ghét đi học. Nhưng thích giao du và quan sát. Có lẽ là ḿnh có cái máu thích nghiệm sinh từ bé chứ không khoái kinh viện. Mà xin lỗi các chị đây chứ lúc đó tôi suốt ngày chỉ thích ăn chơi em út thôi… Chị đưa tay tôi xem nào!”

Tất cả cùng cười, hồn nhiên lạ.

“Trời ơi bàn tay này lạ lắm. Không bao giờ giàu có lớn đâu. Nhưng mà sẽ gặp toàn chuyện kỳ lạ nhất trần đời. Nhiều may mắn lắm. Mà có cái nốt ruồi ở chỗ ấy đúng không? Nốt ruồi son, màu hồng. Con cái sau này ác liệt lắm đấy…”

Thời gian thấm thoắt thế là đă hết cả buổi chiều. Họ gặp nhau từ lúc trưa mà giờ mặt trời đă xế bóng. Bao nhiêu câu chuyện trôi đi mà dường như ai cũng chỉ mong thời gian dừng lại. Bên ông không gian luôn đầy ư nghĩa, cho tất cả và cho từng người. Trí huệ ông như ánh sáng mặt trời chỉ biết tỏa sáng, không hề ưu ái vật nào mà rồi cứ cây nào nở hoa ấy. Trí thức Hà Nội hồi đó có cái chất lăng mạn tiểu tư sản đă để lại cho đến nay một dư vị khó quên. Họ chắt chiu từng chút niềm vui và giá trị tinh thần, khiến ḷng người luôn vẫn cảm thấy một chút ǵ đó ấm áp trong ta và trong nhau. Sao thời gian trôi quá mau như vậy? Để lại những ngẩn ngơ nuối tiếc một cái ǵ, như thể một hạt sương, một làn khói, một hơi thở bâng khuâng. Phải chăng đó là sinh khí? Hay các đại nhân vật gọi đó là linh khí? Từ đó có ông và một số người…

*

Một thời gian sau lại gặp bên hàng bia Hoàng Hoa Thám cả một mâm giữa. Sôi nổi quá! Tiếng Ngô đoành choang choang:

“Chả hiểu các ông từ to đến bé xơi phải bùa mê thuốc lú ǵ mà cứ ngồi giương mắt ra nghe cái mờ-xi-ơ gàn dở ấy? Toàn chuyện lảm nhảm dơi chuột râu ông nọ cằm bà kia vớ va vớ vỉn, ậm à ậm ờ. Làm khoa học ǵ mà cứ mở miệng ra là ‘h́nh như’ thế không biết? Tôi đây này, đă từng được dự khắp các xề-mi-na của Viện Hàn lâm Khoa học Pháp mà chưa bao giờ được nghe hai tiếng ‘h́nh như’ cả. Khoa học là chính xác. Là đúng hoặc sai. Trắng ra trắng, đen ra đen. Mèrde! Đúng là An-nam-mit-tọng. ‘Chung quy chỉ tại Vua Hùng, sinh ra một lũ vừa khùng vừa điên’. Tôi thấy mờ-xi-ơ gàn dở chỉ có duy nhất mỗi một câu đúng là ‘Ở Việt Nam làm đéo ǵ có khoa học’. Tôi… tôi…”

Ngô đoành chẳng kịp hết lời th́ đă có tiếng Lâm thâm:

“Ông Âu hóa hơi nhanh đấy. Giỏi! Tu nghiệp Pháp về có khác, đâu như bọn tôi nghiên cứu như tạc-giăng trong đám thắng cố với mèn mén của đồng bào các dân tộc. Ôm được thân ra khỏi rừng thiêng nước độc về lại Thủ đô đă là may lắm. Chỉ xin lưu ư Maitre Ngô rằng maitre có biết v́ sao mơ-xi-ơ gàn dở được mời sang Pháp không? Có một nhà Sử học nổi tiếng nhất nước Pháp đă mời cụ sang Pháp chơi chỉ v́… nghe cụ nói tiếng Pháp quá giỏi, quá xuya. Cụ học tiếng Pháp từ bé tí, lại ở với cả người Pháp nên không có cái ǵ của Pháp mà cụ không rành cả. Cả cái lối tư duy trắng ra trắng đen ra đen mà ông vừa nói th́ cụ đă biết từ ngày c̣n đái dầm. Cụ cũng muốn đến Pháp cốt để được xem tận mắt cái hang có những h́nh vẽ của người nguyên thủy rồi về thôi. Để tuyên ngôn được cái thuật ngữ ‘h́nh như’ đó cả một danh nhân đă phải mất một đời người mới làm nổi đấy!”

Tiếng Dương đại trầm hùng:

“Chắc ông quên chứ tất cả chúng ta đều ăn cắp các ư tưởng của cụ lóe ra trong những cuộc bia rồi về xào nấu thành báo cáo, luận văn, hoặc chí ít cũng được cụ chỉ vẽ đường hướng. Chưa thạo trong nhà đă thông ngoài ngơ th́ hăi lắm. Đạo đức kinh khởi đầu bằng câu ‘Đạo khả đạo phi thường Đạo, danh khả danh phi thường danh’. Chân lư nằm ở nơi mập mờ thấp thoáng…”

Nguyễn khuỳnh đế:

“Như quảng cáo ấy, ‘mỏng, mềm, thưa, thoáng’. Nhà Phật nói ‘Mở miệng đă là sai’ th́ rốt ráo ‘thị phi, hắc bạch’ là điều bất khả, v́ chân lư tuyệt đối bao trùm lên tất cả. ‘Quư tiện cùng gốc, cao thấp cùng chiều, vinh trên th́ nhục dưới’, chắc vinh quang ông đạt được ngày hôm nay h́nh như là thành quả của cả một chặng đường không lấy ǵ làm cao quư cho lắm…”

Dương đại tiếp:

“Thế là ‘trắng trên mà đen dưới’ đấy người Tây An-nam ạ. Thôi, uống đi nào. Cũng phải cảm ơn người Pháp đă mang bia đến cho người Hà Nội. Đem đến một thăng hoa cho dân tộc này. Tớ định vận động làm một lễ hội ‘Ngày bia hơi Hà Nội 100%’, các cậu thấy thế nào?”

Lâm thâm phán:

“Đúng là ông dân biểu có khác. Lúc nào cũng nghĩ đến cờ đèn kèn trống. Ông chưa làm th́ dân người ta ngày nào cũng làm rồi ông ạ. Rồi không biết ít năm nữa nước ḿnh dễ mỗi tuần lại có một lễ hội mất. Hết hội chọi trâu đến hội đâm trâu, rồi thả chim bắt bướm, thả diều thả bèo, bắt chuột bắt sâu…”

Ngô đoành tham gia nhiệt t́nh:

“Tôi ủng hộ. Ở bên Tây cũng có nhiều ngày hội uống bia như vậy. Cả thành phố đều nghỉ làm việc tham gia rầm rộ cùng cả khách du lịch quốc tế nữa. Nh́n cả một thành phố mặt mũi đỏ gay, bụng bia phưỡn phẹo vui quên chết các ông à. Tôi đi vào hội chợ bia là được mời uống miễn phí ngay. Thích nhất là thế. Tự dưng có lần có lăo già ở đâu đến mắng tôi ‘Mày không có râu, uống làm ǵ cho nó phí bia. Phải như tao đây này, vừa uống vừa thả râu vào trong vại rồi sau đó mùi bia từ râu bốc lên thơm nức th́ mới đạt tới cực khoái nghe không’. V́ vậy, tôi đề nghị ông nghị phải vận động để râu và tổ chức lễ hội thi râu nữa.”

Tiếng Nguyễn khuỳnh điềm đạm:

“Cái đó nên đến tham khảo cụ đi. V́ cụ là người thạo bia, lại là người duy nhất trong đám sĩ phu Bắc Hà này để râu dài”. Nói xong Nguyễn khuỳnh cười hà hà.

*

“Cái ǵ? Lễ hội Bia à? Hoan nghênh các ông! Thua Trời một vạn không bằng thua bạn một ly! H́nh như theo sự phát hiện gần đây nhất của một nhà Cổ ngữ học th́ tác giả của câu nói bất hủ đó chính là... Lưu Linh. Trước nay trong dân gian khi bàn về Túy Đạo vẫn thường bàn ngang dọc về 'tiên tửu' và 'hợi tửu' - tức là say nhưng sáng suốt thông minh tinh túy 'sướng như tiên', hay là say mà bê bối bệ rạc tăm tối như 'gia súc thiến sót' (tức là GSTS ấy mà, mọi người không tưởng tượng nổi sự ngu dốt và lưu manh của bọn họ đâu) - nay moa xin bổ sung một đầu ra nữa cho Túy Đạo là 'nổ tửu' cho nó đủ bộ Tam nguyên luận và tăng thêm phần rôm rả. Nổ tửu không phải là rượu nổ mà là người nổ - hiện tượng thăng hoa nhập nát bàn của các cao nhân hàng ngày bị quá nhiều ẩn ức và kiểm duyệt khi gặp bia rượu như được bom napalm thiêu cháy hàng rào (người xưa đă dạy là lưỡng hỏa hỏa diệt) nên thừa thắng  xông lên... trời. Moa cũng xin được tặng tất cả một vế đối để làm quà:

Một tấc đến giời, thiệt ǵ đâu mà lời ra ba tấc

Nào, hăy nâng cốc… chúc sức khỏe… cho tất cả! Ta đi đây. Lễ hội Bia à? Ta đang nh́n thấy một rừng bia đây. Toàn bia đá. Trăm năm bia đá th́ ṃn…, ngàn năm bia… miệng (hay “mực” ǵ đó) vẫn c̣n… trơ trơ. Mồ ta bia đá… trăm năm, danh ta bia miệng… mười năm có c̣n?..."

Ông đă ra đi khá nhẹ nhơm. Để lại một vợ có như không và không con mà như có. Người khâm liệm cho ông là Nguyễn khuỳnh. Người ta bảo ông chỉ có lúc chết là sướng. C̣n ông thực sự cảm thấy ǵ th́ đă mấy ai hay. Vế đối ông đưa ra (nghe nói là của một người bạn vong niên) đến nay vẫn chưa ai đối được thật chỉnh, kể cả ông Vũ múa bất hủ cùng các bậc "kiệt trụ" của đất nước.

*

Mười năm qua rồi đấy cụ ạ. Danh tài cụ vẫn c̣n đó măi với ngh́n năm văn hiến này như một bậc thầy của những bậc thầy. Sau khi cụ mất, cụ đă là một trong bốn danh nhân đất nước đầu tiên được các đệ tử đúc tượng đồng – những giọt đồng như những giọt nước mắt thành kính của các học tṛ đă được hoặc chưa được vinh hạnh có cụ chỉ giáo khóc thầy mà dựng nên. Nh́n mặt nước hồ Thiền Quang gần nhà cụ xanh ngắt in màu trời thu Thăng Long con lại chợt nhớ tới đôi mắt trong veo của cụ, càng nhớ tới câu thơ Thâm Tâm mà cụ rất thích và thường ngâm cho mọi người nghe:

Bóng chiều không thắm không vàng vọt

Sao đầy hoàng hôn trong mắt trong

Người có đôi mắt trong veo phải là người có cái Thần, cái Tâm sáng lắm.

Viết đến đây tôi chợt thấy ḷng ḿnh chua xót nhói đau. V́ đă có mấy ai trên đất Việt biết tên ông. Nhưng thật may là mọi người đều biết tên tuổi tất cả các vị khác kể trên v́ họ đều nổi tiếng như sấm động. Nếu quư vị muốn hỏi tới ông xin cứ đến hỏi bất kỳ ai trong số các bậc ấy. C̣n tôi h́nh như chỉ c̣n lại cho ḿnh một tiếng thưa trong tim với ông là “Người Thầy của những tuyên ngôn”.

2005

(Lưu ư: Tên những người được nhắc đến trong bài này "h́nh như" đều được hư cấu hoặc đă đổi tên)