Chuyện Rồng năm Nhâm Th́n
Rồng là một linh vật tưởng tượng, chỉ có trong huyền thoại hay truyền thuyết, nhưng lại là một h́nh ảnh quen thuộc trong tâm thức Việt Nam.
Từ thuở xa xưa, truyền thuyết vẫn cho rằng dân tộc Việt Nam là Con Rồng Cháu Tiên. Dù ngày nay nhiều người không tin vào nguồn gốc ấy, thậm chí c̣n phản bác một truyền thuyết về chủng tộc mang tính cách tự tôn, kỳ thị, th́ h́nh ảnh rồng trên vẫn ăn sâu vào trí tưởng và lời ăn tiếng nói. Rồng vẫn thường xuyên xuất hiện trên sách vở, trong trang trí, mềm mại trên vải thêu, uyển chuyển trên tranh tượng, uy nghi trong kiến trúc. Thậm chí, ngày nay h́nh rồng c̣n xuất hiện tràn lan hơn trước
Vậy nhân ngày Tết Nhâm Th́n, chúng ta t́m hiểu xem : rồng là con ǵ, xuất phát từ đâu, ư nghĩa ra sao, biến chuyển thế nào qua các địa phương và thời đại.
Trước hết cần nói ngay điều cơ bản : rồng hiện diện trong truyền thuyết nhiều dân tộc trên thế giới, thường được Tây phương gọi là Dragon., âm vang gần với tên Rồng trong tiếng Việt, nhưng hai từ này không họ hàng ǵ với nhau. Nhà bác học Nga, V. Propp, trong tác phẩm kinh điển Cội Rễ của Truyện Cổ Truyền Kỳ, sau hằng trăm trang thâm cứu truyền thuyết rồng trong các nền văn hoá thế giới, đă đi đến kết luận : « con rồng thuỷ tộc là một huyền thoại quốc tế » [1], dĩ nhiên là dưới những h́nh dạng khác nhau, trong những chức năng, biểu tượng khác nhau : rồng Tây phương nhiều đầu, bắt cóc, ăn thịt phụ nữ, rồng Á đông một đầu, cứu nhân độ thế. Nhưng rồng nọ rồng kia đều sản sinh từ một tư duy huyền thoại.
Rồng - Cá Sấu
Đầu tiên, chúng ta thử t́m hiểu nguồn cội gần nhất của con rồng Việt Nam. Theo sử gia Lê Thành Khôi , con rồng Việt Nam và Trung Quốc thoát thai từ cá sấu, hiện nay c̣n là vật tổ của nhiều dân tộc Đại Dương Châu [2]. Nhiều tác giả Việt Nam hiện nay cũng đồng ư với một lối giải thích có từ lâu, như trên một bài báo 1901 :
« Rồng có chân và vảy, nó nhắc đến loài cá sấu thời xưa trên sông nước Trung Hoa, hiện c̣n sống rải rác trên sông Dương Tử. Cá sấu ṇi thuỷ tộc, tự nhiên được liên hệ với nước ; mùa đông nó ẩn ḿnh, nhưng mùa xuân và đầu hạ, vào những trận mưa lớn, nó xuất hiện để tha hồ trửng giởn. Người Tầu nhầm hiệu quả với nguyên nhân và cho rằng mây mưa theo về với rồng. Từ đó con cá sấu đă trở thành linh vật, thu góp mây mưa, rồi óc sáng tạo của nghệ nhân đă tạo ra con vật truyền kỳ. Và chức năng của rồng giữa mưa giông được ghi lại bằng h́nh cầu (minh châu) tượng trưng cho sấm chớp giữa những tầng mây lớp lớp. Và khái niệm phồn thực nhờ ơn mưa móc đă biến con rồng thành biểu tượng tốt đẹp » [3] . Một lối giải thích cụ thể, duy lư và duy vật như vậy, nghe qua thấy có t́nh có lư, được nhiều người chấp nhận, nhưng chưa chắc đă đúng. V́ một huyền thoại có tầm phổ biến sâu và rộng trên thế giới như Rồng, không dễ ǵ nảy sinh từ cảnh mây mưa của cá sấu. Lối giải thích ấy, nếu đúng, th́ chỉ nằm chồng lên nhiều lư do khác.
Cũng một phương pháp cụ thể, nhưng ngược lại, có người đi từ sách Lĩnh Nam Chích Quái (thế kỷ XV) dựa vào truyền thuyết thời Hùng Vương : « Lúc ấy dân sống ở ven rừng xuống nước đánh cá, thường bị giống giao long làm hại (...) lấy mực xăm ḿnh theo dạng thuỷ quái. Từ đó dân không bị tai hoạ giao long nữa ». Theo văn cảnh và hoàn cảnh lúc đó, giao long là cá sấu, hoa văn theo dạng « thuỷ quái » là rồng. Nhiều học giả như Đinh Gia Khánh [4] Nguyễn Lang [5] cho rằng từ phong tục vẽ giao long, người Việt đă tự xem ḿnh là ḍng dơi của rồng. Những ức thuyết như vậy, dù đúng dù sai, vẫn có tác dụng cụ thể là tạo tương quan giữa cá sấu, giao long, thuồng luồng và con rồng trong truyền thuyết.
Tương quan Rồng-Sấu c̣n có thể minh hoạ bằng h́nh tượng cá sấu trên nhiều di chỉ thời Đông Sơn : đôi cá sấu đối diện trên một thạp đồng Đào Thịnh (Yên Bái, thiên niên kỷ trước Thiên Chúa) hay qua đồng Núi Voi (Ba V́), lưỡi ŕu Đông Sơn, vv ...
Nguyễn Phúc Long đă có bài rất kỹ về chủ đề này trên báo Đoàn Kết, Paris, số Xuân, cách đây hai giáp (1988) [6].
Giáp sau, trên báo Hợp Lưu, California,số Xuân 2000, Huỳnh Hữu Uỷ cũng có bài nghiên cứu tường tận và cập nhật nhấn mạnh vào tương quan Rồng-Sấu trong tiếng Mường và văn học dân gian Mường [7].
x
x x
Rồng : h́nh tượng tổng hợp
Nhưng vấn đề đặt ra là : con rồng ta thấy hiện nay - rơ nét từ thời Lư, thế kỷ XI - có thật sự thoát thai từ con sấu-giao long chạm khắc thời Trống Đồng Đông Sơn ? Lịch sử mỹ thuật có liên tục và đơn tuyến ? Hay là bị đứt đoạn trong một ngàn năm Bắc thuộc ? Con Rồng-Sấu giao long nếu quả thật đă xuất hiện thời Đông Sơn, chắc cũng thay h́nh đổi dạng nhiều dưới ảnh hưởng ngoại lai, từ phía nam hay phía bắc.
Từ đó, lại nảy sinh một câu hỏi khác : Nếu h́nh dạng rồng hiện nay không thoát thân từ h́nh sấu-giao long thời Đông Sơn, th́ huyền thoại Rồng Lạc Long có phản ánh thực tại sấu-giao long của vùng châu thổ sông Hồng thời Hùng Vương ? Nói khác đi, con rồng trong huyền thoại và con rồng trong tranh tượng, tuy hai mà một, hay ngược lại, tuy một mà hai ?
Ngoài ra, rồng c̣n là một huyền thoại có tầm biểu tượng sâu và rộng trên thế giới và ở mỗi địa phương mang một chức năng riêng . Vậy có nên giới hạn nó trong chuyện cá sấu ở sông Hồng hay Dương Tử?
Trong công tŕnh nghiên cứu của V. Propp đă nói trên, tác giả đă đi đến định nghĩa khái quát :
“ Rồng là con vật huyền thoại tổng hợp nhiều động vật khác, chủ yếu là chim và rắn “ thêm vào cá sấu, cừu dê, ngựa, lạc đà, hùm beo, sư tử... Con vật có h́nh dung chính xác, th́ không gọi là rồng, ví dụ con măng xà vĩ đại, trang trí quái đản ở Châu Úc, là Thanh Xà, Bạch Xà ǵ đó chứ không phải là rồng (tr. 324).
Vậy nguồn gốc rồng ở đâu ra ? Trước hết, nó không phải là kỷ niệm của loài khủng long thời tiền sử xa xưa, v́ khi loài người xuất hiện th́ loại động vật này đă bị diệt chủng từ lâu. Hài cốt khủng long cũng khó gợi ư ǵ cho nhân loại (tr.293). Theo Propp con rồng sản sinh từ tư duy hoang mang của con người cổ sơ trước cái chết, mà họ không hiểu. Con người, hay động vật, đang sống, sao lại chết ? Phải chăng là hồn ĺa khỏi xác ? Vậy hồn đi đâu ? Xác sao lại biến dạng, tan ră? Cơi chết ở phía nào ? Phía trời cao của chim, xứ biển xa của cá sấu, hay dưới đất sâu của hang rắn ? Phải chăng hồn sẽ nhập vào một thân xác khác, tổng hợp chim-rắn-sấu, gọi là rồng ? V́ vậy mà rồng, có cánh hay không có cánh, vẫn bay được như chim, luồn vào hang hốc như rắn và ngự trị thuỷ cung như ... Lạc Long quân ? (tr. 326).
Rồng - Chim - Rắn Việt Nam
Các nhà nghiên cứu về dân tộc học và cổ sử Việt Nam, cũng có những suy đoán tương tự , được phát biểu rải rác trong những công tŕnh in lại trong bộ Hùng Vương dựng nước (bốn cuốn) [8] như Lê văn Lan và Trần Minh Hiên :
« Trong ngôn ngữ và khái niệm người Khmu, có một con vật gọi là prư dồng ». Đó là một con vật h́nh rắn, có mào như mào gà, có vây và có chân. Trong ngôn ngữ và ư niệm Thái « prư dồng » tương đương với « tu luông » là một con vật ḿnh rắn có vảy và có bờm như ngựa . Những con vật quái đản này không có quan hệ ǵ về ḍng họ với những người đang sống, nhưng lại có vai tṛ như một thứ thần chịu trách nhiệm về nắng mưa như một thứ ma nước và những con vật quái đản này cũng thường được hiểu như khái niệm thuồng luồng của người Việt ... Từ Quỳnh Nhai, đến Mường La, trên sông Đà, có khoảng 20 cái thác th́ có 20 nơi thờ thuồng luồng chư thế, thường cúng bằng gà lợn » ... (H.V.D.N. III, tr. 241-242).
« H́nh tượng chim và rồng thể hiện sự phát triển tư duy con người trong quá tŕnh xây dựng nên h́nh tượng « khổng lồ » (... ) chim và rồng dần dần đă không c̣n là những động vật khoác áo thần linh nữa, mà đă được biến thành những nhân vật truyền thuyết, nhân vật lịch sử. Đó là cặp Âu Cơ (tiên-chim-núi-đất) và Lạc Long Quân (rồng-nước-sông-biển) : Rồi thu hút vào đó những h́nh tượng Sơn Tinh, Gióng, đặc biệt là Hùng Vương » (H.V.D.N. III, tr. 244). Phần đông các nhà nghiên cứu Việt Nam đều suy nghĩ theo chiều hướng đó, như Cao Huy Đỉnh, Đặng Nghêm Vạn, Trần Quốc Vượng.[9]
Rồng : Điềm lành
Tại các xă hội trồng lúa nước, rồng là điềm lành, là biểu tượng cho mưa móc, phồn thịnh, tốt lúa xanh dâu. Từ đó vua chúa chiếm đoạt h́nh tượng rồng để tiêu biểu cho ḿnh, cho chức năng trị dân trị nước, ban ơn « vũ lộ » cho dân chúng. Vua chúa, bắt đầu là Thần Nông trong truyền thuyết Trung quốc, có tên là Viêm Đế, bao gồm quyền uy chế ngự mặt trời, sinh ra Kinh Dương Vương cũng là biểu hiệu mặt trời, Kinh Dương lấy Rồng, con gái Long Vương sinh ra Lạc Long Quân « dạy dân việc cày cấy nông tang, đặt ra các đẳng cấp quân thần, các đạo cha con vợ chồng, đôi khi trở về thuỷ phủ mà trăm họ vẫn yên vui » (Lĩnh Nam Chích Quái).( Ông ấy dạy dân giỏi như thế, nhưng không mấy tôn trọng đạo cha con, vợ chồng, khiến bà Âu Cơ đă phải phê phán là người “ vô phu vô phụ, chỉ biết thương ḿnh”, vẫn theo LNCQ: ngoài đề)
Như vậy, con Rồng từ tư duy về cơi chết đă chuyển ḿnh thành huyền thoại kết hợp hai hiện tượng Nắng-Mưa, cần thiết cho nông nghiệp, rồi đi vào truyền thuyết và dần dần mang chức năng xă hội, lịch sử. Có lẽ vào thời kỳ dân tộc ta định canh định cư vùng sông Hồng, thời Đông Sơn-Hùng Vương.
Tuy nhiên, con rồng biểu tượng cho nền đế chế quân chủ, phong kiến có lẽ chỉ định h́nh rơ nét về sau, từ thời Hán Cao Tổ chọn Rồng làm biểu tượng đế chế, du nhập vào nước ta vào thời kỳ Bắc thuộc. Cho dù h́nh tượng con rồng đế vương xuất hiện rất sớm ở Trung Quốc, từ nhà Hạ, hơn hai ngàn năm trước Tây Lịch : rồng đă sinh ra thuỷ tổ nhà Hạ, các vua Hạ ăn thịt rồng, nuôi rồng... Nhà bác học Marcel Granet nói rơ điều này và giải thích bằng những cuộc hội hè, có múa rồng, « đấu rồng » (joutes entre dragons) để cầu mưa. « H́nh thể pha tạp của rồng là sản phẩm của trí tưởng tượng, bắt đầu từ nghệ thuật điêu khắc phù hiệu, mà tục múa hát dân gian là khởi điểm... Trước khi là biểu tượng của đế vương, rồng là h́nh tượng múa nhảy dân gian » [10]. Tại nước ta, trên trống đồng, những hoa văn h́nh dung người nhảy múa, xử dụng nhạc khí, giă gạo quanh mặt trời... bên cạnh thuyền rồng, có thể cùng một nguồn gốc sáng tạo.
Và ngày nay, tṛ chơi rồng rắn, hay múa rồng có thể là tàn dư.
Nói chuyện rồng ba đồng bảy đổi cho tṛn câu chuyện, là mong nới rộng hiểu biết ra khỏi cương vực con Rồng cháu Tiên, đưa một truyền thuyết bộ tộc hội nhập vào quỹ đạo huyền thoại loài người . Nhưng điều chính yếu vẫn là ư nghĩa Rồng trong tâm thức dân Việt chúng ta, lúc nào cũng thương nguồn nhớ gốc, thiết tha với lịch sử trên dải đất h́nh rồng; đồng thời hướng về tương lai hưng thịnh, mà Rồng là biểu tượng từ Chiếu dời đô. .
Và năm Nhâm Th́n 2012 này, nhất định Rồng sẽ tung mây...
Nhất định thế.
Đặng Tiến,
Orleans, Tết Nhâm Th́n 2012
[1] V.Propp. Les Racines historiques du conte merveilleux. Leningrad, 1946; Gallimard, Paris 1983.
[2] Lê Thành Khôi, Histoire du VietNam, Sudestasie, Paris 1981, tr. 78.
[3] E. Chavannes.Báo Journal Asiatique, số tháng 9-10, tr 193, Paris 1901. Xem thêm Huệ Thiên: “ con rồng chẳng qua là con cá sấu lên đời”, kư An Chi, báo Kiến Thức Ngày Nay, số Xuân Tân Tỵ 2001, in lại trong Những tiếng trống qua cửa các nhà sấm, tr 291, nxb Trẻ, 2004,TP HCM
[4] Văn Học Dân Gian II, Hà Nội , NXB Đại Học và Trung học chuyên nghiệp, 1973, tr . 67
[5] Việt Nam Phật Giáo sử Luận I, Văn Học tái bản 1994, Hà Nội.
[6] Nguyễn Phúc Long, Đoàn Kết, Paris, Xuân Mậu Th́n, tháng 2.1988
[7] Huỳnh Hữu Uỷ, báo Hợp Lưu, Xuân Canh Th́n 2000, California
[8] Hùng Vương Dựng Nước, nhiều tác giả, Hà Nội, Cuốn I. 1970, II .1972, III.1973, IV. 1974. Tổng cộng khoảng 1500 trang khổ lớn.
[9] H.V.D.N. IV, tr. 347 và 89
[10] Marcel Granet, La Civilisation Chinoise, Albin Michel, Paris 1929, tr.204