Đọc

THÂN PHẬN

của

HOÀI KHANH

Nếu Thượng Đế hữu h́nh người sẽ khóc một câu thơ của Hoài Khanh nghe dường như muốn ràn rụa nước mắt.

Tôi đă đọc nhiều câu thơ thật buồn :

Chao ôi ghê qua trong tư tưởng

Một vũng hoang liêu cũ vạn đời

Nhưng tưởng muốn cảm thấy nỗi buồn ghê rợn, ma quái ấy phải mang trong thân phận một căn bịnh hủi như Hàn Mặc Tử. Nỗi buồn bệnh lư kia vẫn xa xôi.

Tôi đă ngậm ngùi với nỗi xa vắng, mênh mông, đằng đằng của Huy Cận :

Một chiếc linh hồn nhỏ

Mang mang thiên cổ sầu

Nhưng lại là nỗi buồn vạn cổ của thi nhân theo lời Xuân Diệu, làm tâm sự cơn gió nức nở trên rặng phi lao hay bóng mây bay qua cảnh lưng đèo quán chật.

Đọc Hoài Khanh, tôi cảm thấy sống dậy trong ḷng nỗi buồn chính ḿnh vừa bắt gặp hôm qua.

Nếu Thượng Đế hữu h́nh người sẽ khóc. Tôi chạnh nhớ đến Heine qua một câu thơ dịch sang tiếng Pháp :

Ces larmes qui n’ont pas été pleurées

(Những giọt lệ chưa bao giờ được khóc)

Hoài Khanh c̣n là một nhà thơ trẻ, trưởng thành trong cảnh xô bồ của một xă hội chưa t́m được lối đi. Anh đă làm quen với độc giả, với tập Dâng Rừng xuất bản năm 1957.

Hoài Khanh của Dâng Rừng là một chàng trai, vui tươi, hư hửng với những buổi mai hồng hẹn ḥ một hoàng hôn ngập nắng :

Thế hệ hai mươi vườn hoa thơm nắng

Nghe diụ hiền thắm thiết với sao trăng

Bước chân đi đường rộng mấy mươi lần

Mơ hay tỉnh hỡi thiên đàng rực rỡ ?

Dâng Rừng  tr. 28

Niềm vui dễ dăi ấy đă t́m đến những vần điệu cổ điển, cổ điển đến thành khuôn sáo. Đọc Dâng Rừng sẽ bắt gặp những lời, những ư, những cảm xúc, những vần điệu tiền chế :

Nát từng nếp áo hoàng hoa

Tâm tư lạnh cả bài ca độc hành

Dâng Rừng  tr. 30

Tâm hồn dễ dăi như vậy, kỹ thuật làm thơ khuôn sáo như vậy, thi phẩm đă không tạo cho Hoài Khanh một chỗ đứng nào cả.

Sang đến Thân Phận con người thực Hoài Khanh và nhà thơ Hoài Khanh đă đổi khác. Trong khoảng năm năm, nỗi buồn của một thế kỷ đă chồng chất tâm sự Hoài Khanh.

Trong thơ chàng luôn luôn có cái ám ảnh của thời gian; bài thơ đầu là Sau lưng ngày tháng, bài thứ hai là Thời gian, tiếp theo là Ngày tháng trôi qua, Hao ṃn…và cứ như thế gịng thời gian liên tục xoáy vào tâm hồn Hoài Khanh những vũng hoang liêu :

Tháng ngày qua hôm nay nữa dần trôi

Rồi như thế tôi biết làm sao được

Tr. 14

Tượng trưng cho thời gian là những gịng sông. Thi nhân vốn yêu gịng nước chảy từ một Apollinaire :

Sous le pont Mirabeau coule la Seine

Et nos amours

Faut-il qu’il m’en souvienne.

(Dưới cầu Mirabeau xuôi chảy nước sông Seine

Và t́nh ta

Cần chi mà nhớ măi)

Đến một Nguyên Sa :

Hăy đưa tôi ra bờ sông

Để tôi nh́n cho rơ

Tôi nh́n gịng nước chảy

Tôi nh́n tôi bơ vơ.

Trong Hoài Khanh, gịng nước luân lưu là khung cảng thường xuyên của thi hứng :

Thôi em đời một lần quên

Ḍng sông thưở ấy lênh đênh mất rồi.

tr. 70

Nước ơi sông vẫn c̣n đây

Hồn ơi thơ vẫn lên đầy không trung

tr. 12

Khi Huy Cận viết :

Thuyền về nước lại sầu trăm ngả

Th́ gịng sông và thi nhân vẫn là hai thực thể xa nhau. Con sông của Hoài Khanh là một linh hồn, một tri kỷ :

Con sông nào đă xa nguồn

Th́ con sông ấy sẽ buồn với tôi

tr. 24

Những h́nh ảnh khác trong Thân Phận cũng lại là những sự vật luân chuyển. Những áng mây bay đi sẽ không bao giờ trở lại :

C̣n ǵ nữa với mây trời đang trắng

Đă vô t́nh trôi măi bến sông xa

tr. 16

Ánh sáng trong Thân Phận cũng mong manh, ánh nắng hoàng hôn ngả sang bóng tối, với những sợi khói tan mờ trong gió thoảng.

Âm thanh trong Thân Phận là một điệu nhạc mơ hồ, đ́u hiu trong lau lách, xa vắng như từ một kiếp nào thổi lại.

Hoài Khanh chỉ mến thương những chiếc lá sắp sửa không c̣n là lá :

Những ngày xanh những mầm xanh

Tôi nh́n chiếc lá rơi cành mà thương

tr. 68

Rồi đến tà áo của người yêu cũng chỉ xuất hiện để chợt biến trong niềm ly biệt thường xuyên của mây nước :

Màu áo đó phất phơ màu vĩnh biệt

Bay về đâu xin c̣n lại linh hồn.

tr. 29

Trong sự thay đổi của linh hồn, Hoài Khanh nh́n sang những sự vật bằng hữu chung quanh đều thấy muôn màu đều chợt biến :

Nhưng núi rừng ngày tháng đă là mây

Bay vô định, tôi một loài vô định

tr. 58

Hoài Khanh chấp nhận ngoan ngoăn số phận thoảng qua. Niềm biệt ly thường trực và chua xót trong ḷng chàng đă được gói ghém trong một bài thơ thật hay. Tôi xin trích trọn vẹn v́ bài thơ này tượng trưng cho hồn thơ và lời thơ của Hoài Khanh. Thiết tưởng viết một trăm trang tŕnh bày không bằng để cho tác giả tự nói trọn vẹn tiếng nói của ḿnh :

Người em gái trở về đây một bận

Con đường câm bỗng sáng ánh diệu kỳ

Tôi lẩn trốn v́ thấy ḿnh không thể

Mây của trời rồi gió sẽ mang đi

Em th́ vẫn nụ cười xanh mắt biếc

màu cô đơn trên suối tóc la đà

c̣n ǵ nữa với mây trời đang trắng

Đă vô t́nh trôi măi bến sông xa

Thôi nước mắt đă ghi lời trên đá

Và cô đơn đă ghi dấu trên tay

Chân đă bước trên lối về hoang vắng

C̣n chăng em nghĩa sống ngực căng đầy

Quá khứ đó ḍng sông em sẽ ngủ

Giấc chiêm bao nguyên vẹn có bao giờ

Ta sẽ gặp trong ư t́nh vũ băo

Con thuyền hồn trở laị bến hoang sơ

Rồi em lại ra đi như đă đến

Ḍng sông kia cứ vẫn chảy xa mù

Tôi ngồi lại bên cầu thương dĩ văng

Nghe giữa hồn cây cỏ mọc hoang vu,

(Ngồi lại bên cầu tr. 16)

Tôi tưởng đây là một trong những bài thơ hay của Hoài Khanh và của thi ca hậu chiến. T́nh ư rất b́nh thản và kín đáo gây được những cảm xúc lâu dài và thắm thía. H́nh ảnh trực tiếp tạo cho ngôn ngữ một gia tài riêng phong phú, và vượt hẳn những ngôn ngữ không phải là thi ca. Âm điệu nhịp nhàng và uyển chuyển, nhẹ như mây bay, buồn như nước chảy, êm đềm như một cuộc chia ly, trong tâm trạng của kẻ lẩn trốn v́ thấy ḿnh không thể…

Thỉnh thoảng người đọc Thân Phận đă bắt gặp nỗi buồn thản nhiên, ngậm ngùi, chua xót của một Verlaine.

Mỗi con người đều bị thời gian cuốn đi. Sở dĩ Hoài Khanh thường nói đến thời gian, v́ chàng có một ư thức lưu đày trong thời gian : mỗi ngày mỗi tháng trôi qua, ṃn mỏi một ít cô đơn, mà Hoài Khanh th́ vẫn c̣n trơ vơ với số phận.

Sau lưng là một khoảng hư vô, trước mặt là con đường vô định :

Nước xuôi lạnh một gịng sầu

Biết về đâu hỡi mấy màu thời gian

tr. 24

Hoài Khanh tự biết ḿnh đă luân hồi lộn kiếp, kiếp người - nhất là con người đa mang sầu hận - là một sự lưu đày mà chàng vô t́nh gánh chịu. Chàng tự hỏi kiếp sau sẽ làm ǵ.

Ta sẽ chết và rồi em cũng sẽ

Đành bỏ đi những luyến nhớ một thời

Những buồn giận cùng tấm ḷng ước vọng

Sẽ là ǵ trong một kiếp xa xôi ?

tr. 36

Có lẽ trong tiềm thức chàng cũng chỉ ước mong như người xưa làm cây thông đứng giữa trời mà reo.

Con người từ chối tương lai ấy luôn luôn có cái thái độ ngoái lại :

Ôi đồi thông những chiều nghiêng nhớ nắng

Ḷng ta trôi chiều cũ dưới chân đèo

Gió heo hút dường nghe niềm u hận

Em đi rồi ta vẫn đứng nh́n theo

tr. 29

Hoài Khanh run sợ sự cô độc, phải chăng là trong sự cô độc kia, loài chim mù sẽ tiếc nuối đôi cánh trắng như sương ? Chàng sẽ vui sướng trong gặp gỡ, dù chỉ là gặp gỡ mong manh của sự sống, dù chỉ là sự sống xa lạ :

Tiếng xe đ̣ bỗng gặp giữa rừng mưa

Vui biết mấy một tiếng c̣i đơn độc

Rồi chuyến xe đi đường dài nối dốc

Biết làm sao t́m lại dẫu qua rồi

Tiếng c̣i buồn thông cảm đă xa xôi

Thế là hết mỏng manh niềm hạnh ngộ

tr.19

Trong Hoài Khanh là tiếng c̣i tàu đang tắt ngấm, là chiếc khăn tay đang mờ trong sương khói, là mùi hương trong mái tóc c̣n vương trong hơi gió, là tiếng ân t́nh c̣n th́ thầm trong lau lách. Trong Hoài Khanh là sự giă biệt muôn đời của vật đổi sao dời, của người đi kẻ ở. Cuộc sống của người thơ chỉ là một âm thanh lướt nhẹ trên phím tơ, lúc gặp tri kỷ th́ đă trở thành dư âm của một thời xưa thiên cổ.

Những câu thơ hay của Hoài Khanh là những cảm giác đong đưa dịu nhẹ :

Em đi lạnh một gịng mưa

Nguồn thanh xuân đó già nua nhánh cành

Băi tràn  phơi nắng chiều hanh

Gió thương cây lá long lanh giọt đàn

tr. 27

Nhưng mối sầu của Hoài Khanh trái lại đôi khi mănh liệt xô bồ như một tản núi u sầu vĩ đại cuốn theo gịng thời gian âm thầm thác lũ. Tấn thảm kịch bi thiết đó diễn khi Hoài Khanh, con người của một kiếp khác, muôn xưa đă sống trong rực rỡ huy hoàng nay muốn trở về trần gian t́m lại cuộc đời sang chói :

Ta là gió của ngh́n năm xưa cũ

Tiếc huy hoàng một thưở trở về đây

Ta là nhạc của luân hồi chín kiếp

Hồn trầm luân thắm máu những bàn tay

tr. 34

Tâm t́nh của Hoài Khanh c̣n bi thiết gấp mấy lần của Lưu Thần Nguyễn Triệu lúc đ̣i trở lại trần gian. V́ loài đà điểu của sa mạc, loài hải âu của đại dương, loài đại thọ ở rừng già đă hồi sinh trong một căn pḥng hẹp. Loài đà điểu kia vẫn tiếp tục nuôi trong linh hồn chân trời sa mạc, loài hải âu kia vẫn tương tư muôn trùng sóng gió cũng như loài đại thọ vẫn t́m măi trong không gian lớp khói rừng bay lên từ những hốc đá của dĩ văng. Cho đến một ngày kia, đôi chân đà điểu, đôi cánh hải âu, rễ cành đại thọ tàn lụi và mối sầu muôn thế kỷ chồng chất vào một giấc mơ muôn đời tuyệt vọng :

Vai ḿnh mang một quê hương

C̣n mang nặng cả nỗi buồn tử sinh.

tr. 86

Nỗi tuyệt vọng của Hoài Khanh bắt nguồn từ một tấm ḷng vị tha đọa đày trong một xă hội tăm tối. Ôi đẹp làm sao giấc mơ của tuổi trẻ như đại dương :

Ta từng mơ một con đường dẫn lộ

Kết t́nh thương giữa tất cả người người

Và hạnh phúc tuôn tràn như thác nước

Trên cuộc đời không ai thét : cho tôi

tr. 36

Hoài Khanh dễ yêu ở mối t́nh quê hương và nhân loại bàn bạc trong ư thơ. Tâm hồn chàng có lóe lên một tia nắng ấm, tia nắng ấy chàng sẽ trao về cho đồng loại. Tôi nhớ đến thuyết le pessimisme actif của Camus, tôi nhớ đến những thanh niên đi t́m lăng quên trong hạnh phúc của đồng loại.

Bao giờ đem nắng mười phương lại

Rộn ră nhân gian những tiếng cười

tr. 47

Hoài Khanh nuôi dưỡng t́nh vị tha cao qúy đó trong t́nh yêu của một người con gái

Em giúp tôi thấy lại hồn ḿnh

Ǵn giữ lại những mối t́nh đă mất

T́nh yêu

Tổ quốc

Quê hương

tr. 53

Làm sao đọc những vần thơ t́nh như thế mà ngăn được ngậm ngùi, cảm động ?

Loài người vốn thường hay nuôi dưỡng những mối t́nh rộng lớn bằng những niềm mến thương nho nhỏ. Quê hương đâu phải chỉ là một cành hoa cải lung linh trong nắng chiều hay mùi hương hoa cau phảng phất trong hơi gió những lúc nửa đêm về sáng ? Nhưng đó lại là những hương sắc nuôi nấng t́nh yêu quê hương. Hoài Khanh vùng vẫy để vượt qua nỗi bi quan bằng mănh lực của một mối t́nh nhỏ bé.

Rồi em đến một chiều xưa man rợ

Khói sương tan trong vũng máu thiên đường

Ta cúi đầu giữa một trời thê lương

Ôm sự sống trong bàn tay bé nhỏ

Và như thế đóa hoa t́nh đă nở

tr. 83

Hoài Khanh sẽ bắt chợt đôi niềm vui t́nh cờ nhưng thành thật, thiết tha

Em đă đến ta mừng ra nước mắt

tr. 81

Qủa thật đây là một lời tâm sự giản dị thật thà đến rớm lệ. C̣n giản dị hơn nữa là bài thi ca t́nh ái :

Buổi em về hai đứa hát yêu thương

tr. 77

Hoài Khanh không thuộc vào hạng thanh niên nổi loạn “chống hư vô” của thời đại. Ngay cái đề “ Thân Phận” đă ngụ một ư chấp nhận. Hoài Khanh chỉ là một loài cỏ hiền lành ngoan ngoăn vâng theo lời gió dạy, theo một ư của Tô Thùy Yên. Hoài Khanh thú nhận điều đó :

Trước cuộc sống cúi đầu yêu định mệnh

tr. 78

Hiền lành ngoan ngoăn như thế, Hoài Khanh vẫn giữ kỹ thuật làm thơ cũ : lục bát thật thà, hay thơ tám chữ chừng mực. Từ nội dung đến h́nh thức Hoài Khanh không phá phách, thách đố.

Thỉnh thoảng có những ư những lời rất cũ, làm nhớ một Vũ Hoàng Chương.

Rưng rưng ư cũ

Hẹn thắm b́nh minh trải lối về

Người ơi chừ hẹn ước

Nằm đây ấm lạnh hồn phong vũ

Hơi buồn trong gió cứ lê thê

tr. 47

Cho đến những câu :

Ai ngàn xưa ? ai ngàn sau ?

Tháng năm vàng xuống bờ lau tội t́nh

tr. 62

làm nhớ đến Trần tử Ngang :

Tiền bất kiến cổ nhân

Hậu bất tri lai giả…

Toàn tập chỉ có một bài thất ngôn, âm điệu trầm buồn, bâng khuâng.

Trong mắt những người tâm sự ấy

Mây ngàn năm cũ bay lênh đênh

tr. 60

Đọc những câu trên chưa ai quên được âm điệu xa xăm của một Quang Dũng :

Ngh́n thước lên cao ngh́n thước xuống

Nhà ai pha luông mưa xa khơi

Cũ không có nghĩa là sáo ; trái lại đôi khi cố ư làm ra mới lại thành sáo. Trong lúc thi ca Việt Nam chưa t́m ra được một đường lối mới, chưa khai thác được những giá trị của ngôn ngữ, những vần điệu cổ điển của Hoài Khanh c̣n đủ mănh lực để quyến rũ người đọc.

Phải tóm tắt thế nào những nhận xét về Thân Phận ?

Hoài Khanh con người giàu ḷng vị tha bất măn trước xă hội, con người cô đơn đi t́m niềm vui trong mối t́nh nhỏ bé, con người ngoan ngoăn vâng theo lời định mệnh đă bị gịng sông thời gian ám ảnh. Hoài Khanh bám víu vào hiện tại để quay lại nh́n dĩ văng trung thành với kỷ niệm. Một tâm hồn như thế dễ dàng chấp nhận một kỹ thuật thi ca cổ điển. Thơ Hoài Khanh thuộc loại lời cũ ư mới nếu ta tạm dựa theo cách sắp xếp cũ kỹ của Vũ Ngọc Phan lúc ông xếp Lưu Trọng Lư và Vũ Hoàng Chương vào hàng thi sĩ nửa cũ nửa mới.

Do đó Hoài Khanh có lẽ đáp đúng nhu cầu của đa số độc giả thi ca hiện nay, chưa tách rời ra được truyền thống Thơ Thơ và Lửa Thiêng và bất măn với loại thơ Nhị thập bát tú.

Và khi tôi phân tích cái hay của Thân Phận không phải tôi đứng trên quan điểm “trẻ chưa qua già chưa tới” nhưng v́ trong ngành xuất bản thơ xô bồ hiện nay, một tác phẩm trong sáng, thành thật đáng được khuyến khích.

Nếu loại ra một Đinh Hùng, một Vũ Hoàng Chương cả lời lẫn ư đều rất cũ v́ họ thuộc vào một thế hệ khác, th́ bây giờ c̣n nhóm thơ Huế với Thế Viên, Diên Nghi, Tạ Kư c̣n trung thàng với những rung cảm xa xưa ; lâu nay nhóm này lại im hơi lặng tiếng.

E rằng Thân Phận của Hoài Khanh sẽ ghi dấu thời kỳ tàn tạ của lối thơ cổ điển chăng ?

Nhưng giá trị nghệ thuật của một tác phẩm không phải ở chỗ cực thịnh hay cực suy của một môn phái, cũng không phải ở chỗ được hay không được độc giả tán thưởng.

Trường hợp Thân Phận được nhiều người nhắc nhở đến, điều đó tỏ ra anh được ḷng độc giả trung b́nh chứ không chứng tỏ Thân Phận là một tuyệt tác, hoặc ngược lại là một tác phẩm b́nh dân hạ cấp.

Trước đây có một người làm thơ khoe rằng tác phẩm ḿnh bán chạy mỗi ngày bốn, năm trăm cuốn, thậm chí có cặp t́nh nhân nào đó đă rủ nhau xuống suối Lồ ồ tự vận mang theo tập thơ kia. Nếu đó là một sự kiện có thật, th́ sự kiện đó không chứng minh được ǵ cả. Cũng không phải là một sự thật đáng buồn, v́ nếu nước ḿnh c̣n nhiều người thích thơ T.T.KH th́ ở Pháp c̣n khối người ưa Lamartine, và điều đó không ngăn được khúc quành vĩ đại của thi ca Pháp.

Phong trào xuất bản thơ tại Việt Nam hiện nay thật dồi dào đến cái độ hỗn loạn nhất là trong giới tuổi trẻ. Mỗi linh hồn thanh niên là một trời thơ, rồi làm được dăm ba bài là rủ rê dăm ba người bạn cùng nhau xuất bản. Thành ra rất khó nhận định được thực chất của thi ca hôm nay. V́ không thể bỏ qua các tác giả vô danh - biết đâu họ chẳng là thiên tài - mà đọc họ thật không xuể. Hơn nữa, giải thưởng văn chương toàn quốc những năm nay lại tưởng thưởng những tác phẩm thi ca không lấy ǵ đặc sắc, nên không khuyến khích các tác giả rèn luyện kỹ lưỡng bút pháp, chỉ gia tăng hỗn loạn cho các bạn trẻ quá tự tin.

Trong đám rừng hoang tăm tối này, tập thơ Thân Phận của Hoài Khanh xứng đáng được nhắc nhở giới thiệu.

Trong cái tinh thần gạn lọc đó chúng tôi tŕnh bày Thân Phận và sự b́nh phẩm của chúng tôi cũng dựa trên tinh thần đó.

Trận băo Lucy thổi tạt qua Sàig̣n những ngụm nhớ thương lạnh lẽo. Tôi đă kéo lê nỗi buồn của Hoài Khanh trên các hè phố trong khi viết dở bài này. Tôi thấy gần gũi với Hoài Khanh hơn khi đi dưới những lùm cây ướt đẫm t́nh yêu, hoặc qua cầu nghe dĩ văng thổi lọt dưới chân.

Các trường hôm nay đóng cửa, lạy trời cho mưa băo quanh năm, để tuổi trẻ trở về với hè phố. Hăy đóng cửa các học đường, các pḥng trà, các ṭa đại sứ, hăy đóng cửa các thành phố để trả tuổi trẻ về với rừng xanh, ôi những khu rừng, những gịng sông thân yêu của vũ trụ thi ca !

Hăy trở lại hoang vu để cùng với Hoài Khanh nắm tay tự nhủ nhau rằng :

Tôi lẩn trốn v́ thấy ḿnh không thể

Mây của trời rồi gió sẽ mang đi.

Đặng Tiến

10-12-1962

Ghi chú : Đọc lại bài viết tại Sài G̣n cách đây đă 44 năm, không khỏi thấy những chỗ vụng về non nớt. Nhưng được cái ngay thẳng và hồn nhiên của tuổi trẻ, nên xin giữ nguyên văn, hầu lưu lại một giọng nói. Một thời. Một tuổi.

Đ.T. 30-04-2006