DTThanTamTuyen

 

Thanh Tâm Tuyền

 

 

Nhà thơ, nhà văn Thanh Tâm Tuyền qua đời trưa ngày 22 tháng 3-2006, tại thành phố Saint Paul, Minnesota, Hoa Kỳ, thọ 70 tuổi.

 

Thanh Tâm Tuyền là một tác gia chính yếu đă làm mới nền văn học Miền Nam, trước 1975, và góp phần tạo nên một khúc quành cho văn học Việt Nam nói chung trong nửa sau thế kỷ 20. Ông đă làm mới câu thơ, bài thơ, ư thơ và quan niệm thi ca Việt Nam. Ông cũng làm mới câu văn xuôi, cách kể chuyện bắt đầu từ  truyện Bếp Lửa.

 

Ông du nhập nghệ thuật phương Tây bằng cách đọc trực tiếp, không kinh qua trường học Pháp thuộc như các nhà văn, nhà thơ  lo+p trước. Ảnh hưởng phương Tây do đó có tính cách trực tiếp, tự do và sáng tạo. Ngược lại, ông có khả năng thiết lập quan hệ hữu cơ và mật thiết giữa các bộ môn văn học và nghệ thuật : Thơ, Văn, Nhạc, Họa, như ở các nước phương Tây.

 

Về nội dung chính yếu, chất liệu trong thơ văn Thanh Tâm Tuyền là ư thức thất bại. Thất bại của con người trước định mệnh nói chung, cụ thể là sự bất lực của giai cấp trí thức tiểu tư sản Việt Nam trước thời cuộc. Viết văn, làm thơ, làm nghệ thuật nói chung, là cố gắng vượt qua sự thất bại đó, biến nó thành nghệ thuật.

 

Thanh Tâm Tuyền là người sâu sắc, uyên bác, tài hoa, nghiêm túc, tư cách và tiết tháo.

 

 

*

 

Thanh Tâm Tuyền tên thật là Dzư văn Tâm, sinh ngày 13 (có nơi ghi 15) tháng 3 năm 1936, tại Vinh, Nghệ An. Trong bài Thơ Mừng Năm tuổi, làm năm Nhâm Tư 1972, ông đă kể chi tiết tiểu sử [1]. Từ 1952, ông đă đi dạy học, trường Minh Tân, Hà Đông và có truyện đăng báo Thanh Niên, Hà Nội.

 

Sau đó,  1954 vào Nam hoạt động trong Tổng Hội Sinh Viên Hà Nội di cư , cùng với những người sẽ trở thành bạn văn nghệ về sau : Doăn Quốc Sỹ, Nguyễn Sỹ Tế, Trần Thanh Hiệp, cùng chủ trương nguyệt san Lửa Việt.

Tại Sài G̣n, 1955, ông viết cho các tuần báo Dân Chủ, Người Việt và nổi tiếng từ  những tác phẩm đầu tay, tập thơ Tôi Không c̣n Cô Độc, 1956, và truyện Bếp Lửa, 1957. Thời điểm này, ông tích cực tham gia biên tập báo Sáng Tạo (1956-1960) do Mai Thảo đứng tên, và ông thường được xếp vào « nhóm » Sáng Tạo, có ảnh hưởng lớn trên văn học Miền Nam suốt một thập niên.

1962, bị động viên vào trường Sĩ quan Thủ Đức, được giải ngũ, rồi tái ngũ trong Quân lực Việt Nam Cộng Ḥa, phụ trách chủ yếu việc huấn luyện văn hóa,và làm báo quân đội, « tám năm quân ngũ chưa nổ một phát súng với địch » (1972), cấp bực cuối cùng là Đại úy. Sau 1975, bị bắt đi học tập, trong 7 năm, tại traị Long Giao ( Long Khanhs)  và nhiều trại cải  tạo Miền Bắc. Cuổi cùng sang định cư tại Hoa Kỳ từ  1990. Ông qua đời v́ ung thư phổi, tại nơi cư ngụ.

 

Thanh Tâm Tuyền là tác giả khoảng mười đầu sách ; ba tập thơ : Tôi Không C̣n Cô Độc (1956), Liên - Đêm - Mặt Trời T́m Thấy (1964, Sài G̣n), Thơ ở Đâu Xa (1990, Mỹ). Ba truyện : Bếp Lửa (1957), Khuôn Mặt (1964), Dọc Đường (1967). Bo^n tiểu thuyết : Cát Lầy (1966), Mù Khơi (1970), Tiếng Động (1970) Mot Chủ Nhật Khác (thang 2, 1975). Một vở kịch ngắn : Ba Chị Em (1965). Một phiếm luận Tạp Ghi (1970). Ông c̣n nhiều tác phẩm chưa xuất bản,  như tiểu thuyết Ung Thư đăng nhiều kỳ trên báo Văn, từ 1964,  là một tác phẩm quan trọng.

 

Miền Nam Việt Nam những năm 1955-1960 bừng lên một sinh khí văn hóa. Hằng triệu người từ Bắc di cư vào Nam, những người từ nông thôn bước vào, hay trở về thành thị sau chiến tranh,  t́nh h́nh an ninh và giá cả ổn định, các trường trung và đại học phát triển, sách báo, điă nhạc, nhập khẩu ào ạt với giá rẻ nhờ ngoại viện. Thơ Thanh Tâm Tuyền xuất hiện trong bối cảnh đó. Ít người mua và cầm trong tay tập thơ Tôi Không C̣n Cô Độc, nhưng nhiều người, nhất là giới thanh niên, đọc thơ ông trên tạp chí Sáng Tạo, bên cạnh thơ hiện đại khác của Tô Thùy Yên, Quách Thoại, Nguyên Sa, Trần Thanh Hiệp, Người Sông Thương.

 

Người đọc theo dơi, t́m hiểu, chứ thật sự yêu thích th́ không nhiều ; cũng có người, có bài báo chê trách  là thơ lập dị, bí hiểm, hũ nút.

Mười lăm năm sau, tháng 11-1973, khi sự nghiệp thơ văn Thanh Tâm Tuyền đă an vị, báo Văn đă ra một số đặc biệt về đề tài này, ngày nay là tư liệu hiếm quư. Trên báo này,  Lê Huy Oanh, nhà biên khảo chuyên về thơ, đă có hai bài : một bài kể lại quá tŕnh tiếp xúc thơ Thanh Tâm Tuyền, từ chỗ ghét bỏ đến yêu thích ; một bài giải thích « lối thơ Thanh Tâm Tuyền » qua bài Phục Sinh nổi tiếng trong sự khen chê, với những câu : Tôi buồn khóc như buồn nôn… Tôi buồn chết như buồn ngủ…

 

Tôi Không c̣n Cô Độc có lẽ chỉ là lời tâm nguyện như khi nhà thơ nói ‘tôi gọi tên tôi cho đỡ nhớ’, hay ‘có người cầm súng bắn vào đầu / đạn nổ nhịp ba / không chết’. Người đọc bực ḿnh v́ những lời lạ lẫm như thế th́ ít, nhưng nhiều người phẫn nộ v́ lời thách thức in ở đầu sách :

 

« Ở đây tôi là hoàng đế đầy đủ quyền uy. Bởi v́ người vào trong đất đai của tôi, người hoàn toàn tự do. Để cai trị tôi có những luật lệ tinh thần mà người phải thần phục nếu người muốn nhập lănh thổ. Người hoàn toàn tự do. Và có thể ném cuốn sách ra cửa sổ ».

 

Lê Huy Oanh kể lại rằng : « trước đó tôi đă quẳng tập thơ qua cửa sổ, rồi lại nhặt lên, trân trối nh́n nó một hồi lâu trước khi từ từ, rất từ từ ấp nó vào ngực » (báo Văn đă dẫn, tr.8). Dĩ nhiên đây là cách nói tượng trưng.

 

Trưởng thành trong kháng chiến chống Pháp, Thanh Tâm Tuyền nhất định phải biết câu thơ phá thể thời 1946, như Nhớ Máu của Trần Mai Ninh, Đèo  Cả của Hữu Loan, Sáng mát trong như sáng năm xưa của Nguyễn Đ́nh Thi. Nhưng dù phá thể, câu thơ này vẫn c̣n giữ vần điệu. Thanh Tâm Tuyền phá vỡ cái vỏ ngữ âm của câu, hay bài thơ : loại trừ vần, không theo nhịp của ngôn ngữ, xáo trộn thanh điệu bằng trắc ; muốn như thế, ông phải sắp xếp lại ư tưởng, h́nh ảnh, để làm mới ngôn ngữ. Thơ xưa đem tư tưởng ra « diễn ca », c̣n Thanh Tâm Tuyền tháo gỡ guồng máy ngôn ngữ ra từng bộ phận rồi lắp ghép lại thành những chức năng mới, trong văn bản mới.

 

Dựa trên lời Nietzsche, ông gọi đây là quan niệm nghệ thuật Dionysos đối lập với quan niệm Apollon, « nghệ thuật phá vỡ những h́nh thức sẵn có hỗn loạn trong những niềm cảm xúc, một nghệ thuật của say sưa, một vẻ đẹp hăi hùng mọi rợ, nghệ thuật bắt nguồn từ một nhân sinh quan bi thảm ».

 

Câu này trong bài Nỗi Buồn Trong Thơ Hôm Nay, Thanh Tâm Tuyền viết năm 1955 - khi ông 19 tuổi - là một văn kiện cơ bản, trong lư luận về thơ. Trong chừng mực nào đó, nó tiếp nối bài Mấy Ư Nghĩ về Thơ của Nguyễn Đ́nh Thi năm 1949, về nguyên tắc và lư thuyết. Về mặt nội dung và thực tiễn sáng tạo, Thanh Tâm Tuyền đi xa hơn.

 

Chất hiện đại trong thơ ông một phần do ảnh hưởng thơ thế giới, chủ yếu là thơ Pháp, từ Rimbaud, Lautréamont đến Apollinaire, nhất là thơ Siêu Thực của nhóm Breton, Eluard, mà ông tiếp thu trực tiếp, mà không kinh qua nhà trường Pháp thuộc như thế hệ đi trước. Thanh Tâm Tuyền không học đúng bài bản như Xuân Diệu, Vũ Hoàng Chương, cho nên tự do hơn. Xuân Diệu, về già, vẫn mơ ước làm một Ronsard. Thanh Tâm Tuyền thạo tiếng Pháp, ham đọc, nên tiếp xúc được với nhiều tác giả trên thế giới từ Gorki, Plekhanov, Marx, Trosky đến những tác giả mới hơn như Laưrence Durrell hay Soljenitsyne qua tiếng Pháp. Từ đó, thơ ông có chất quốc tế, trong nền Cộng Ḥa Thế Giới :

Các anh Cộng Ḥa đă chiến đấu cho Tây Ban Nha

Xứ sở Lope de Vega Garcia Lorca

Một Breton t́nh điên c̣n nức nở

Mà Hy vọng Malraux c̣n thổn thức

Và măi Ernest c̣n tiếc thương

Andalousie đói quên khiêu vũ

Việt Nam ốm yếu quên ca dao

 

Câu ‘quốc tế ca’ của Thanh Tâm Tuyền nhiều người thuộc nhất có lẽ là hai câu đầu dùng làm tựa đề cho bài  thơ, đăng trên báo Sáng Tạo, số 4 tháng Giêng 1957 :

Hăy cho anh khóc bằng  mắt em

Những cuộc t́nh duyên Budapest

    

Bài này làm vào tháng 12-1956, một tháng sau khi Hồng Quân Liên Xô, nhân danh khối liên minh quân sự Vác-xô-vi tràn ngâp Hung-ga-ri và thủ đô Bu-đa-pet. Sau đó ông c̣n làm tiếp Bản Anh Hùng Ca Budapest cũng đăng trên Sáng Tạo.

 

Thanh Tâm Tuyền chưa bao giờ ra khỏi Việt Nam cho đến ngày sang Hoa Kỳ định cư vĩnh viễn. Nhưng thơ ông đầy những thành phố : Vác-xô-Vi, Béc-Lin, B́nh Nhưỡng, Bắc Kinh, Moscou, Praha, Paris, Madrid, Bruxel, Genève. Nhưng không có lũy tre, con đ̣, bờ dâu, nương sắn. Thơ Thanh Tâm Tuyền là thơ thành phố : thơ Pháp, đến Prevert là hoàn toàn đô thị hóa ; thơ Việt Nam, đến Thanh Tâm Tuyền cũng quành vào đô thị. Xưa kia, Nguyễn Bính đă mơ Phường Chèo làng Đặng ; gần hơn, Đinh Hùng c̣n nhớ tháng giêng quê bạn hội đêm rằm ; đến Thanh Tâm Tuyền Tôi Không C̣n Cô Độc là tên một bài thơ dưới dạng hợp xướng hiện đại, với nhiều giọng hát, và có giọng thi sĩ :

Tôi đă chết nghẹn ngào

ôm t́nh yêu tự do chật ngực

tôi chết và chối từ

đừng ai gọi tôi là thi sĩ

(…)

Hôm nay tôi dự hội

hôm nay dùng mắt nh́n

hôm nay dùng lời dịu

cô độc phút tan tành

tôi không c̣n cô độc

 

Ông già : tôi không c̣n cô độc

Hợp xướng : tôi không c̣n cô độc

Em gái : tôi không c̣n cô độc

Hợp xướng : không ai c̣n cô độc

          không ai c̣n cô độc

 

Thơ Thanh Tâm Tuyền khi ngân vang hợp xướng, khi u uẩn tiếng kèn đồng :

Một người da đen một khúc hát đen

Bầu trời đen sâu không cùng

Những gịng nước mắt

Xé nát thân thể bằng tiếng kèn đồng

Bằng giọng của máu của tủy của hờn bắt đầu ngày tháng

Giữa rừng không lối rừng măi trống không

(…)

V́ blues không xanh, v́ điệu blues đen

Trên màu da nức nở

(Đen, Sáng Tạo, số 8, tháng 5-1957)

 

Thơ Thanh Tâm Tuyền, tự nó, là một thế giới, và đồng thời một không gian nh́n ra thế giới. Đây là đặc tính của thơ Thanh Tâm Tuyền, ở những nhà thơ khác dù rất hiện đại, cũng không có, hoặc không rơ nét. Ví dụ trong thơ Tô Thùy Yên, chủ yếu ta thấy thảm kịch Việt Nam ; thơ Lê Đạt chủ yếu phản ánh tâm cảnh người dân châu thổ Sông Hồng ; thơ Dương Tường đưa vào nhiều tiếng nước ngoài, thảnh thót giọt mưa dương cầm tím mộng scheherazade, vẫn là cái liếc nh́n ra thế giới, không phải là tầm nh́n sâu thẳm, xâu xé, xoáy vào thân phận làm người, chủ yếu là người nhược tiểu. Nói như vậy, không có ngụ ư rằng thơ Thanh Tâm Tuyền nhẹ tính cách dân tộc. Phân biệt dân tộc với nhân loại là phiến diện : trong thế giới có Việt Nam và trong Việt Nam có thế giới. Trong Guernica của Picasso có Bến Tre, trong tranh khắc gỗ đ́nh làng Việt Nam có Picasso. Tôi nói thơ Thanh Tâm Tuyền trong h́nh thức và nội dung là một bước ngoặt trong nghệ thuật và tâm thức Việt Nam là vậy.

 

Tuy nhiên cũng phải ghi nhận với ít nhiều tiếc rẻ là lối thơ Thanh Tâm Tuyền không có người thừa kế. Bản thân Thanh Tâm Tuyền về sau, trong tập Thơ ở đâu xa cũng trở về với những thể thơ truyền thống. Nhưng đây là những bài thơ làm trong lao lư, trong những hoàn cảnh đặc biệt, không cho phép chúng ta suy diễn về lư thuyết. Dù sao ông đă mở ra những chân trời mới và cách tân quan niệm thi ca.

 

*

 

Câu thơ, bài thơ mới, đọc qua thấy ngay. Câu văn, cuốn truyện mới, khó nhận ra hơn. Người b́nh luận phải phân biện : mới so với cái ǵ, và mới ra sao. Nhưng điều cụ thể nhất lại là : người đọc đương thời có nhận ra nét mới ấy không ?

 

Thưa rằng có. Nhà văn Nguyễn quốc Trụ, 1973, trên báo Văn, số đặc biệt Thanh Tâm Tuyền đă dẫn, có một bài viết căn cơ tŕnh bày giá trị, nghệ thuật và tính chất súc tích của truyện Bếp Lửa, 1957. Ông trích dẫn cặn kẽ nhiều văn bản, nhiều tham khảo, để lại một chứng từ chính xác [2].

 

Tôi c̣n một chứng từ riêng : bạn tôi là Đinh Ngọc Mô, nhiều người biết v́ có thời hướng dẫn mục Đố Vui Để Học trên truyền h́nh Sài G̣n, quen nhau từ 1965 tại Đà Lạt, gặp lại nhau 1970 tại Paris.  Lúc ấy, Mô sống vất vả, lang bang, đi đàn hát trong các nhà hàng Việt Nam để mưu sinh. Một tối về khuya, dọc Boulevard des Italiens, Mô đă đọc thuộc ḷng cho tôi nghe những trích đoạn dài của Bếp Lửa mà anh tâm đắc và cho là tân kỳ. Thuộc thơ Thanh Tâm Tuyền đă là khó, thuộc văn xuôi lại không dễ. Vắng tin nhau khá lâu, có người mách là Mô đă qua đời, đă tự tử bên Canada. Tôi không muốn tin, nhưng mỗi lần mở truyện Bếp Lửa, là tôi t́m lại những đoạn Mô đă đọc, cho đến bây giờ sách đă vàng ố, tả tơi, rách nát như cuộc đời của chúng tôi. Trước khi kể lại chuyện này, tôi rà lại tin tức, th́ bè bạn bốn bể năm châu đều xác nhận chuyện buồn. Mà tôi vẫn chưa tin, và muốn hỏi Mô : Mô ơi, thật à ? Cậu ấy vui tính, hay đùa.

Bạn đọc cho là tôi lạc đề. Thân t́nh th́ biết tôi chỉ mới lạc ḍng, lạc giọng, mà không lạc đề.

 

*

 

Tiềm năng độc giả thời đó là học sinh trung học : sinh viên đại học chưa nhiều. Và chúng tôi thiếu sách để đọc. Văn chương quốc ngữ thời đó, bỏ ra một kỳ nghỉ hè, có thể đọc hết toàn bộ.

Sách Tự Lực, Vũ Trọng Phụng th́ đọc cả rồi… Các tác gia ở lại miền Bắc ít được tái bản. Và chúng tôi khao khát cái mới, các truyện ngắn của Doăn Quốc Sỹ, Dương Nghiễm Mậu, Mai Thảo, Thao Trường. Những Chiếu hoa cạp điều, với Hương gió lướt đi.  Thậm chí, chúng tôi c̣n bất công với cái cũ : tạp chí Văn Hóa Ngày Nay của Nhất Linh bán chạy được hai số, rồi thôi. Đoán già đoán non : các vị Đinh Ngọc Mô, Nguyễn Quốc Trụ, cũng như tôi, đă đọc Bếp Lửa trên ghế trường trung học, trước khi hư thân mất nết ở nơi khác.

 

Bếp Lửa là một truyện vừa, vừa một trăm trang. Thanh Tâm Tuyền viết liền mạch, rất nhanh, trong vài tháng, xong tháng 10-1956, đưa đi kiểm duyệt và xuất bản ngay[3]. Không có độ lùi để sửa chữa. Sau này, khi tái bản, ông muốn sửa chữa, nhưng không làm được và viện dẫn Malraux : người ta không viết lại được một cuốn sách. Nhưng có một truyện ngắn Đại Lộ, nội dung na ná, in lại trong tập truyện Khuôn Mặt, 1964.

 

Truyện được viết từ ngôi thứ nhất ‘tôi’. Người kể, ‘tôi’ tên Tâm, cùng tên với tác giả, đi dạy học tại một trường công giáo tại Bắc Ninh, c̣n tác giả dạy tư thục ở Hà Đông, khoảng 1952.

 

Tuy nhiên Bếp Lửa không phải là tự truyện, đại khái như tác phẩm Kẻ Dưng, l’Etranger,1942 của Albert Camus, bắt đầu bằng câu nổi tiếng : hôm nay mẹ tôi mất, nhưng chính bà mẹ Camus lại sống lâu hơn tác giả. Trong Bếp Lửa, Tâm mồ côi bố từ nhỏ, sau đó mồ côi mẹ, trong khi bà cụ tên thật là Thạch thị Kim , ngày nay c̣n sống, ở Long Khánh. Tính cách mồ côi ở đây là một ẩn dụ, như ở Kẻ Dưng hay Cũng Đành của Dương Nghiễm Mậu sau này.

 

Không phải là tự truyện, nhưng Bếp Lửa phản ánh tâm trạng tác giả, và một số thanh niên đồng lứa vào thời điểm trước hiệp định Genève, 1954, tại Hà Nội, và vùng phụ cận dưới sự kiểm soát của Pháp. Chủ yếu là những nét chấm phá nhẹ nhàng, nhưng rất sắc về tâm thức chính trị của con người lúc đó qua những nhân vật : ông Chính, đảng viên Quốc Dân Đảng, c̣n hoạt động ; Bảo có tham dự phong trào Ngũ Xă nhưng nay đă tuyệt vọng ; Đại say đắm chủ nghĩa mác xít và chuẩn bị ra khu ; Ḥa nhân viên pḥng nh́ ; Ngọc hoàn toàn hư vô và chối từ tổ quốc…  Giữa họ là những nhân vật nữ, hiền lành, vô tội, như chị em Thanh và Minh, em họ Tâm ; Hạnh ; Thịnh vào ra giữa hai vùng… C̣n Tâm ? anh xê dịch giữa đám người đó, không thân không sơ, và nói như Meursault, nhân vật Kẻ Dưng : không biết rơ ḿnh muốn ǵ, nhưng biết rơ những điều ḿnh không muốn. Khi Tâm bị ông hiệu trưởng cho thôi việc, ngạc nhiên một chút rồi rửng rưng ngay. Tôi không hỏi v́ cớ ǵ ông muốn tôi nghỉ việc cũng như ông đă quên không nói cho tôi biết… Tôi cũng chẳng buồn quan tâm. Tôi nhẹ nhơm vô cùng và ngủ một giấc rất say (tr.90).

 

Trong thế giới ấy, quan hệ t́nh cảm cũng mong manh, sắc sắc không không, như giữa Tâm và Thanh, một cô em họ, cũng mồ côi cha mẹ. Đôi khi tôi nghĩ tôi có thể yêu Thanh và che chở cho Thanh, giây thân thích giữa cúng tôi không đáng kể (…) nhưng chưa bao giờ tôi nói ư nghĩ của tôi cả (tr.12).

 

 Quan hệ tính dục cũng nhẹ nhàng thôi. Tâm gặp lại Hạnh, một cô bạn học cũ, đi cùng một chuyến xe chở hàng từ Bắc Ninh về Hà Nội. Đến Hà nội, mưa lớn hơn, chúng tôi cùng đi ăn cơm với nhau. Và đêm ấy tôi ngủ với Hạnh ở khách sạn (tr.72). Chấm dứt chương 4. Bước sang chương 5 :

Tôi có cùng về Hà Nội với Hạnh một vài lần. Gần nhau, tôi nhận thấy chiến tranh – hay chỉ cần sự de dọa của chiến tranh, tổng quát là sự khủng bố tinh thần – đă thổi vào máu Hạnh sự say đắm nhiệt t́nh trong yêu đương (…). Sau mỗi lần như thế, khi lấy lại b́nh thường, Hạnh có vẻ ngượng ngùng. Có một lần nằm cạnh tôi, Hạnh nắm tay tôi để lên ngực nàng nói :

-         Anh có khinh em không ? (tr.76)

 

Dĩ nhiên là các vị Nam Tào văn truyện kiêm Bắc Đẩu lịch sử sẽ có người bắt bẻ, hạch hỏi : chiến tranh giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp, hay bảo vệ tự do, chỉ có kích thích tính dục người phụ nữ hay sao ? Bếp Lửa là một trước tác nghệ thuật, và Thanh Tâm Tuyền đă có lần nói : « người nghệ sĩ đưa sinh mệnh ḿnh để đảm bảo sự thành thật của tác phẩm », th́ ắt không buồn quan tâm đến những vấn nạn ấy. Điều chúng ta ghi nhận là nét hững hờ, lănh đạm của Tâm đă thổi dạt Bếp Lửa trôi xa, không những với Gịng sông Thanh Thủy của Nhất Linh mà c̣n xa với Khu Rừng Lau của Doăn Quốc Sỹ hay Thần Tháp Rùa của Vũ Khắc Khoan đồng hội đồng thuyền.

 

Một thắc mắc, nhỏ thôi : không khí Hà Nội khoảng 1950-1952 nhất định phải khác xa không khí Sài G̣n 1970-1972. Nhưng về cơ bản, tâm lư thanh niên trí thức có khác nhau nhiều không ?

 

Ngày nay, ngọn lửa chiến tranh vẫn c̣n tàn phá nhiều nơi trên thế giới ; và giữa tiếng kêu la thất thanh của trẻ con, vẫn có lời vinh danh Thượng Đế. Trong Bếp Lửa, Thanh Tâm Tuyền đă viết « theo tôi có những lúc người ta cần giải quyết giữa người và người và Thượng Đế không nên có mặt ở lúc ấy (…) Thượng Đế đă bị lôi kéo vào tấn thảm kịch riêng tư của loài người và chỉ có thể thoát ra với sự thất bại » (tr.67).

 

Tại Việt Nam, một giải đất c̣m cơi đau thương, năm 1956, một thư sinh mặt trắng, 20 tuổi, đă viết dơng dạc được một câu như thế, kể cũng là lời tiên tri lạ lùng và cao siêu đấy chứ ?

 

*

 

Về phong cách, Bếp Lửamột tác phẩm làm mới văn chương chữ nghĩa theo nhận định của Nguyễn Quốc Trụ trong bài đă dẫn. Vậy mới, là so với cái ǵ, và mới ra sao ?

 

Trong một bài viết tưởng mộ Nguyễn đức Quỳnh, tác giả Thằng Ḱnh, Thanh Tâm Tuyền 1974 đă viết : « Cùng với Những Ngày Thơ Ấu của Nguyên Hồng, Thằng Ḱnh là quyển tiểu thuyết quan trọng đối với tôi. Đó là quyển sách đă vỡ ḷng, đă mở mắt (…) Tôi không phải là người của một vài quyển sách. Trước và sau khi đọc Thằng Ḱnh, Những Ngày Thơ Ấu, tôi đă đọc hầu hết tiểu thuyết Việt Nam, tôi hiểu được giá trị, tôi cảm được cái hay của nhiều tác giả khác nhưng chỉ có hai tác giả Nguyễn đức Quỳnh và Nguyên Hồng gây được ở tôi ḷng ngưỡng mộ. Văn chương phát sinh từ ḷng ngưỡng mộ. Nên tôi không bao giờ quên ơn người đă khơi dậy ḷng ngưỡng mộ nơi tôi » [4].

 

Một lời t́nh tự như vậy, ở một người ít tự sự như Thanh Tâm Tuyền là quư hóa, là một ch́a khóa đưa ta vào thế giới tiểu thuyết, mối hạnh phúc đau đớn, bắt đầu từ Bếp Lửa, rồi đến Khuôn Mặt, Dọc Đường, Cát Lầy, Ung Thư, Mù Khơi, Tiếng Động…

 

Đối với Thằng Ḱnh (1942, nxbHàn Thuyên, Hà Nội), niềm ngưỡng mộ có lẽ dừng lại ở nội dung mới lạ của tác phẩm, thêm chút t́nh riêng với tác giả. Chứ nhân vật Ḱnh, khỏe mạnh, tự tin, tích cực rất xa với nhân vật truyện Thanh Tâm Tuyền ; hành văn rậm rạp của Nguyễn đức Quỳnh cũng xa với lối viết trần trụi trong Bếp Lửa.

 

Gần nhau hơn là Những Ngày Thơ Ấu, Nguyên Hồng viết năm 1938, khi 20 tuổi, như trường hợp Bếp Lửa, dưới dạng tự truyện ở ngôi thứ nhất. Bằng giọng văn đơn giản, Nguyên Hồng kể lại tuổi thơ cơ cực, một cách thành thực, như chuyện người mẹ ngoại t́nh bị gia đ́nh nhà chồng hắt hủi mà đứa con một mực yêu thương. Nhưng cơ bản th́ hai truyện khác nhau : Những Ngày Thơ Ấu là tự truyện của một người, dĩ nhiên là mang nét xă hội ; Bếp Lửa là truyện một thế hệ thanh niên ưu thời mẫn thế, mang nặng chất trí thức và chính trị. Nguyên Hồng viết đơn giản, nhưng thỉnh thoảng vẫn có những đoạn văn chương, ví dụ ngay ở chương I (Tiếng Kèn) : Những buổi chiều vàng lặng lẽ… Buổi chiều nào cũng vậy…, không hề có trong Bếp Lửa. Và trong một bài báo, Nhân Nghĩ về Hội Họa, 1956, Thanh Tâm Tuyền khước từ lối « văn chương có thể đặt tên là văn chương của bài tập đọc, luận mẫu cho học tṛ » (Văn 11/1973, tr. 78). Từ đó, đem Bếp Lửa ra giảng dạy ở học đường là việc khó, v́ khó t́m ra một vài trích đoạn tiêu biểu gọi là « trích diễm ». Kinh nghiệm của tôi : yêu cầu sinh viên phải đọc toàn bộ tác phẩm, rồi đưa ra những chủ đề tổng hợp, về h́nh thức, nội dung.Ví dụ lối kể chuyện đơn tuyến, một mạch theo ḍng thời gian, không một lần quay lại quá khứ – cho dù có rơi rớt một vài kỷ niệm – về người mẹ và bà ngoại.

 

Lối dùng từ b́nh dị, ưu tiên cho từ đơn âm, ít từ kép, càng ít từ hán việt hay thành ngữ.

Lối đặt câu ngắn, có khi cụt ngủn, có khi lược từ. Câu văn cô đúc, có lúc khó hiểu, như là lời nói nén chặt nội tâm : Một bên đường cỏ hoang và núi đóng đồn binh (tr.47). Ngọn núi bắt đầu thấy cứng ḿnh v́ nghe nắng sắp về dữ dội (tr. 87). Câu được nhiều người nhắc : Buổi sáng mùa đông ngây ngất vào lối 10 giờ (tr.11). Buổi chiều ngất ngư chưa muốn ngă (tr.28).

Nhưng nét mới quan trọng là không khí chung của toàn truyện Bếp Lửa, không phân biệt nội dung, tư tưởng, h́nh thức, nghệ thuật và ngữ pháp. Thậm chí người đọc có thể hỏi : Bếp Lửa, bếp lửa nghĩa là ǵ ?

Với tôi, có lẽ thêm vài kẻ bạn, Bếp Lửa là một bài hát.

Bài hát « chỉ được nghe một lần trong đời. Bài hát xưa lắm, những người thích nó kẻ đă chết, người c̣n sống th́ quên không nhắc lại. Riêng tôi, tôi thường th́ thầm với chính ḿnh những phút cô đơn » [5].

 

Có ai đó đă viết đâu đó về âm hưởng nhạc blues trong thơ Thanh Tâm Tuyền, tôi chỉ biết ông đă thiết lập quan hệ mật thiết giữa các bộ môn nghệ thuật. Điều này, ngày xưa, nhóm Tự Lực đă làm, nhưng c̣n hời hợt, dù rằng nhà văn Nhất Linh, nhà thơ Thế Lữ, khởi đầu là những sinh viên trường Mỹ Thuật. Thời đó, họ chỉ đặt những tác phẩm nghệ thuật bên cạnh nhau. Họa hoằn lắm mới có bài Nguyễn Tuân về tranh Nguyễn Phan Chánh. Ở Việt Nam, không có nhà thơ sành hội họa như Baudelaire, cũng không có t́nh bằng hữu giữa các nhà thơ như Aragon, Eluard với họa sĩ Picasso hay Chagall ở Pháp. Thanh Tâm Tuyền thật sự muốn bắc cầu giữa các bộ môn nghệ thuật, nhất là giữa thơ và hội họa, và thân thiết với các họa sĩ Thái Tuấn, Ngọc Dũng, Duy Thanh, bài Nhân nghĩ về Hội họa viết năm 1956 - hai mươi tuổi - ông đề tặng ba người ấy.

 

Họa sĩ Thái Tuấn kể lại rằng trong một  cuộc  triển  lăm  năm 1958, ông có bức sơn dầu vẽ một người đàn ông đội mũ đeo ống sáo trên vai, chừng mực nào đó, là một chân dung tự họa ; ông không biết đặt tên là ǵ. Thanh Tâm Tuyền đề nghị gọi là Hóa Thân, Thái Tuấn rất tâm đắc. Ư nhà thơ : anh vẽ cái ǵ th́ cũng là hóa thân vào bức họa, tranh nào rồi cũng thành chân dung họa sĩ. Nghe chuyện, tôi cứ nghĩ Thanh Tâm Tuyền mượn ư từ một  tựa đề tiểu thuyết của Kafka. Đọc lại bài báo nói trên, tôi mới vỡ lẽ ông tham chiếu vào một chuyên khảo về nghệ thuật của Malraux Những hóa thân của Apollon – les Métamorphoses d’Apollon, 1951, và ông thường tâm đắc với Malraux.

Ông viết trong bài Nhân nghĩ về Hội họa  :

 

« Tôi công nhận nghệ thuật như một nghề như mọi nghề khác khi tôi hiểu rằng muốn làm được nghệ thuật người ta cũng cần học hỏi, luyện tập như tập sự bất cứ nghề ǵ. Đến đó thôi. Khi những nhà nghệ sĩ chân chính, để bảo đảm sự thành thực của tác phẩm, đă mang sinh mệnh chính ḿnh ra thách đố, th́ lúc ấy nghệ thuật không c̣n là một nghề nữa, nó là hành động siêu việt của nhân loại trong cuộc t́m kiếm đời sống chính đính » (Văn, số 11- 1973 đă dẫn, tr. 78).

Đoạn trích văn này có thể tóm lược quan niệm và sự nghiệp văn thơ, nghệ thuật của Thanh Tâm Tuyền, và làm kết từ cho bài này.

Chúng tôi gửi thêm vào đó niềm kính trọng và thương tiếc khôn nguôi với một Ḷng Suối Trong Xanh đă lẫn sâu vào ḷng đất, trở về cơi thủy chung. Một ḍng thơ đời đời thao thiết nuôi  dưỡng T́nh Yêu và Quê Hương trong mỗi chúng ta, cho mỗi chúng ta, trong thân phận làm người, làm người trong hay ngoài đất nước, luôn luôn trong  nhân loại.

Trong truyện Bếp Lửa, sáng tác năm hai mươi tuổi, Thanh Tâm Tuyền đă hạ một câu kết, để đời, – khi hiu hắt, khi ngời sáng,  trong tâm thức thế hệ chúng tôi :

 

«  Anh yêu quê hương vô cùng và anh yêu em vô cùng  ».

 

Đời người,  vô cùng rồi cũng đến vậy thôi.

Vô cùng Thanh Tâm Tuyền.

Thanh. Tâm. Tuyền.

Thanh Tâm

Tuyền.

 

 

Đặng Tiến

Ngày giỗ Trịnh công Sơn

Orléans,  01-4-2006

 



[1] Thanh Tâm Tuyền, Văn, số 199, tháng 4-1972, Sài G̣n.

[2] Văn, số đặc biệt Thanh Tâm Tuyền, tháng 11-1973, Sài G̣n.

Nhóm Thư Ấn Quán của Trần Hoài Thư dự tính in lại nguyên văn số báo để tặng bạn đọc, qua e-mail tranhoaithu@verizon.net. Hoan hô Trần Hoài Thư.

[3] Thanh Tâm Tuyền, Bếp Lửa, nxb Nguyễn đ́nh Vượng, 1957, Sài G̣n, Chúng tôi trích đọan từ bản này.

[4] Thanh Tâm Tuyền, Văn, Giai Phẩm, tháng 6-1974, tr.21-22, Sài G̣n.

[5] Thanh Tâm Tuyền, Buổi sáng Ngoài Băi Biển, trong Khuôn Mặt, tr.98, nxb Sáng Tạo, 1964, Sài G̣n.