Giá trị sống

Biên đạo múa Ea Sola Thuỷ

Đất nước ở ngay trong cơ thể ḿnh

SGTT.VN - Xuyên suốt trong những tác phẩm của biên đạo múa người Pháp gốc Việt Ea Sola Nguyễn Thuỷ là kư ức của một dân tộc với tất cả vẻ đẹp bi tráng.

Bẵng đi một thời gian, chị vừa trở lại Việt Nam để chuẩn bị cho vở múa Cơ thể trắng, câu chuyện về sự nô lệ của con người vào vật chất, vào những giá trị ảo, cùng nỗi lo âu về sức khoẻ của cả một cộng đồng.

Những tưởng chị đă giă từ sân khấu, điều ǵ thôi thúc chị trở lại?

Sau Khúc nguyện cầu, tôi nghĩ ḿnh sẽ giă từ sân khấu, để có thời gian ngồi viết. Nhưng ḿnh vẫn là một con người sống trong thế giới hôm nay, mọi thứ xảy ra đều liên quan tới ḿnh. Một thế giới mà chết chóc, nghèo đói lẫn lộn giữa những chiếc túi xách Louis Vuitton, Hermes, mắt kính Armani... Cơ thể trắng đề cập đến sự nô lệ của chúng ta vào vật chất. Làn sóng công nghiệp hoá đă cuốn phăng con người vào những ham muốn bất tận không thể dừng lại. Tại Trung Quốc, có thanh niên bán đi một quả thận để mua một cái iPad. Những mẫu quảng cáo quá ngọt ngào đang là những “cục đường” thao túng chúng ta, khiến con người mất dần đi nhu cầu thật sự. Con người ngày càng trở nên giống nhau, từ nô lệ tiêu dùng dẫn đến nô lệ của cái tôi.

Lẽ ra Cơ thể trắng sẽ công diễn vào tháng 10 năm nay, v́ sao vở múa lại bị dừng lại đến năm sau?

Một diễn viên có thai, lỡ có ǵ đó với em bé th́ nguy hiểm lắm. Cũng có ư định thay thế một diễn viên khác, nhưng không thể, v́ cô ấy đă đi theo câu chuyện từ đầu đến cuối, trải qua quá tŕnh khó khăn để ư thức về cái tự do, ư thức để không tự nguyện làm nô lệ, để được sống đúng là ḿnh. Cơ thể cô ấy đă có một cái ǵ đó khác rồi, nên không thể thay thế ai khác. Thôi đành đợi cho cô ấy sinh xong.

Làm việc với những diễn viên trẻ, chị có khó khăn nhiều không để giúp họ t́m ra tiếng nói tự do cho cơ thể? Lắng nghe tiếng nói của cơ thể có phải là bài học sống với tất cả mọi người?

Vở diễn gồm năm người, một người làm nhạc, một ông thầy giáo già dạy tiếng Pháp đóng vai người quan sát, và ba diễn viên múa. Tôi đă trải qua rất nhiều lần chọn lựa để t́m ra người thích hợp với câu chuyện. Trải qua những ṿng xoay của công việc, với những câu hỏi tới tấp được đặt ra để đi t́m ư nghĩa của cuộc sống, có em không chịu được, không biết thế nào là múa nữa. Đó chính là lúc các em gặp gỡ những ǵ chưa biết, là lúc bắt đầu lư giải được những ǵ đang thao túng cái đầu của chính ḿnh, thao túng khán giả, những người đang cùng họ tham dự cuộc phiêu lưu đầy mạo hiểm này. Phải đào bới ghê lắm, ghi chép cụ thể từng ngày, để ư thức cái ǵ hay, không hay. Đă quá lâu người ta quên hết ư nghĩa cơ thể. Giá trị cơ thể con người chúng ta không phải chỉ có tay chân, c̣n có tinh thần, có tư tưởng, có đau đớn, có đ̣i hỏi, có mệt mỏi... Chính cơ thể sẽ nói lên những điều mà nền công nghiệp hoá này đă bắt nó tự nguyện nô lệ.

Nguyên tắc của chúng tôi là có thể dừng lại bất cứ lúc nào nếu thấy không hợp, nếu thấy có chút bịp bợm. Nhưng thế nào là bịp, ai bịp? Rất khó để thấy được, nếu không phải từ chính họ. Thương lắm, v́ họ đă dám đi thật sâu vào công việc dù vẫn phải sống, phải làm việc khác. Thương lắm bàn tay, bàn chân đó, con người đó đă làm việc thật thà thế nào, đi đến với nghệ thuật thế nào. Chính ḿnh trị ḿnh, đó là một ư nghĩa.

Những người có công việc ảnh hưởng tới sức khoẻ cộng đồng phải làm hết trách nhiệm của ḿnh, nếu không sẽ có tội lắm đấy.

Chị có bao giờ “trị ḿnh” như thế chưa?

Trời ơi, đó là việc tôi làm xưa nay! Nghệ thuật là công việc khắc nghiệt, phải làm việc với nhiều đối tượng, với đồng nghiệp, với khán giả, với sân khấu... Ghê tởm nhất là khi ḿnh đ̣i người ta phải thế này thế kia mà ḿnh không trị ḿnh. Phải có đạo đức chung. Giáo dục không chỉ ở lớp học, tự giáo dục lấy chính ḿnh là hay nhất. Một triết gia Pháp đă nói: “Chúng ta hăy chăm sóc cho chính khu vườn của ḿnh”. Hăy từ chính ḿnh đă, trước khi nói người khác phải thế này thế kia. “Đừng bán tâm hồn cho quỷ dữ”, đừng bởi v́ cái ǵ đó mà bán tâm hồn ḿnh, đó là điều tôi đă học từ Goethe qua câu chuyện của Faust.

Lắng nghe tiếng nói của cơ thể, tiếng nói của môi trường, thiên nhiên... phải chăng là con đường để chúng ta thoát khỏi sự thao túng, sống cùng nhau, hài hoà với thiên nhiên?

Chúng ta thường bị trí thông minh của chính ḿnh dẫn dắt và lạc lối giữa bao cám dỗ. Nhưng chúng ta đâu biết trí thông minh của cơ thể c̣n sáng suốt, minh triết hơn rất nhiều trí thông minh của cái đầu… Ngay cả với cơ thể mà ḿnh không quan tâm, th́ làm sao biết lo cho gia đ́nh, quan tâm đến xă hội. Lắng nghe cơ thể ḿnh chính là con đường đi t́m câu trả lời trong kư ức. Đừng trân ḿnh ra thông minh từ sáng tới tối, hăy để cho ḿnh trong khoảng lặng một chút.

Mỗi vở diễn của chị là sự khai hoang, t́m kiếm một con đường bên ngoài mọi con đường. Sự cầu toàn có bao giờ làm chị mệt mỏi?

Nghiêm túc không phải là nặng nề. Nghiêm túc là một giá trị. Một tác phẩm giá trị cũng giống như hạt kim cương, không thể chấp nhận nó bị t́ vết, bị vỡ, bị bẩn. Với nghệ thuật, tôi không chấp nhận sự hời hợt. Cái ǵ cũng phải đi đến tận cùng, trải qua một chu kỳ sống đầy đủ để ư tưởng ấy tiêu hoá hết mới bàn đến cái mới. Đâu phải lúc nào ḿnh cũng có cái ǵ đó để nói ra. Phải có thời gian, có trải nghiệm, có trả giá, và có tài nữa. Nguyễn Du từng nói “Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài”. Có lẽ tôi làm ǵ cũng vất vả quá, nhưng tôi không muốn đánh lừa khán giả, không muốn thao túng khán giả. Khán giả có thể không biết, nhưng chính ḿnh biết. Không thể v́ sự sống, v́ tiền mà quên đi trách nhiệm của người làm nghệ thuật. Chuyện làm nghệ thuật chỉ để kiếm ăn là chuyện toàn cầu. Có những tác giả làm vở mới liên tục, nhưng té ra vẫn là vở đó, chỉ với cái tên khác, ra cửa khác. Họ thấy buôn được cái đó nên cứ buôn hoài, mà chuyện buôn này đang xảy ra trên toàn cầu. Chúng ta đang sống trong một thế giới mà bất cứ việc làm của người nào cũng đều có trách nhiệm với nhau.

Bây giờ con người không c̣n cần con người lắm. Bây giờ đi đâu cũng được hết, nhưng không thấy ai. Đông người lắm nhưng không biết ai tốt, ai không tốt.

Làm thế nào để chị có thể hài hoà giữa kư ức của ḿnh với kư ức của tập thể, của cộng đồng, một kư ức quá nhiều tổn thương. Chị t́m thấy cái đẹp trong sự tổn thương ấy?

Kư ức là chất liệu của công việc. Kư ức chiến tranh, kư ức nhân loại vẫn tiếp tục trong ḿnh thông qua những công việc nghệ thuật khác nhau... dần dần, tôi thấy kư ức của riêng tôi đă đi đến chỗ kư ức của nhân loại. Tại sao con người giết con người? Câu hỏi đó đưa ḿnh đến kư ức nhân loại, để t́m được giải đáp.

Mỗi vở diễn tác động rất lớn đến tâm lư của cả một tập thể khán giả, đụng đến vấn đề của tập thể, kư ức của tập thể. Mối quan hệ giữa sân khấu và khán giả chính là ư nghĩa của nghệ thuật này…

Lần đầu tiên tŕnh diễn trên đường phố Paris, chị đă treo tóc lên cây, lúc ấy chị nghĩ ǵ? Chỉ để tạo ấn tượng hay nó bộc lộ nhu cầu tự thân của riêng chị khi đặt bước chân đầu tiên đến với múa đương đại?

Cũng đơn giản thôi, con người tôi có... ba bàn tay, bàn tay thứ ba đó hơi ngốc ngốc, nên mới làm chuyện đó trên đường phố. Treo ḿnh lên cây cũng là treo cổ cái gốc gác của ḿnh để sống. Khi một dân tộc, một vùng đất như Đông Nam Á treo cổ văn hoá truyền thống của ḿnh để ưu tiên phát triển kinh tế, để nhà cao tầng mọc lên san sát nhưng lại không ra phương Tây, làm mất đi vẻ đẹp nguyên thuỷ th́ chính dân tộc ấy đă tự sát rồi.

Một người luôn làm những việc khác biệt như chị có khó khăn nhiều trong cuộc sống thường ngày? Để có hôm nay, chị đă phải trả giá như thế nào?

Lặn lội cũng có, may mắn cũng có. Chẳng hạn hồi xưa, đi 10km phải có giấy phép, rồi đi 100km cũng cần giấy phép. Rồi trâu buộc ghét trâu ăn... Nhưng ḿnh luôn cảm thông, v́ ḿnh đến sớm quá, làm những thứ sớm quá. Nhưng lạ một điều, thời bao cấp, đi đến đâu cũng gặp rất nhiều người tốt, lúc nào cũng vui v́ gặp nhiều người tốt lắm. C̣n bây giờ, gặp người tốt mà không biết có tốt thật hay không! Bây giờ con người không c̣n cần con người lắm. Bây giờ đi đâu cũng được hết, nhưng không thấy ai. Đông người lắm nhưng không biết ai tốt, ai không tốt... Vắng người lắm.

Là người gốc Việt sinh ở Tây Nguyên, mang một chút ḍng máu Pháp..., khi suy nghĩ về bản thân, có bao giờ chị bối rối không biết ḿnh thuộc về đâu? Làm thế nào để chị giữ được bản chất thuần Việt mà vẫn là con người của toàn cầu?

Đến phương Tây, một thế giới mà ḿnh không hiểu, không gần gũi với nó, cảm xúc đầu tiên là thấy rất nặng trên vai. Ḿnh thấy ḿnh bị buộc vào cái cây rồi, muốn nhổ, muốn lôi nó xuống cũng không được. Dù có đi đâu chăng nữa, khi bước ra khỏi cái nơi ḿnh đă lớn lên, kể từ đó mọi thứ mâu thuẫn. Cái không biết là người lạ, là những câu hỏi. Để khi quay lại ngắm cái cây, rất thú vị. Đất nước ở đâu? Đất nước trong cơ thể ḿnh, dù ḿnh đi bất cứ đâu th́ cũng đi cùng với đất nước. Chúng ta có thể có nhiều đất nước trong mỗi người. Theo quan niệm của tôi, đó là giàu lên, là may mắn. Những đứa con lai là may mắn, v́ có hai nền văn hoá trong người, đấy là cái số của ḿnh. Nó mở mang cái đầu của ḿnh ra, quan hệ với những cái khác ḿnh... Nhưng tôi không c̣n dừng lại ở hai nền văn hoá đó, tôi đă rời đi nhiều nơi khác, văn hoá trong tôi là văn hoá đương đại. Đi cũng là để t́m một người tri kỷ, người mà ḿnh ngưỡng mộ, gợi cho ḿnh những ư nghĩa cuộc đời. Nhưng thật khó. Tôi khâm phục nụ cười của những người vô danh, trải qua khó khăn mà vẫn giữ được nụ cười hồn nhiên. Có thể họ mang trong ḿnh một cuộc sống c̣n ư nghĩa.

Ngoài múa, chị c̣n viết tiểu thuyết. Phải chăng viết giúp chị t́m thấy điều mà nghệ thuật múa không thể mang đến?

Tôi không thể không viết. Viết điều ḿnh muốn là bắt ta làm ra ngôn từ – làm ra con người. Viết là da thịt, là đặc trưng đầu tiên của con người đối với tôi. Tạo ra ngôn từ, tạo ra văn hoá chính là để bảo vệ chúng ta khỏi bị thao túng.

Cuộc trở về Việt Nam lần này với chị vui hay buồn?

Nh́n cây cối, nh́n con người, thấy nhiều nguy hiểm lắm trong nghĩa tương lai. Không biết sức khoẻ, cơ thể, đầu óc của tập thể, của cộng đồng sẽ ra sao. Cho nên những người có công việc ảnh hưởng tới sức khoẻ cộng đồng phải làm hết trách nhiệm của ḿnh, nếu không sẽ có tội lắm đấy. Con người hôm nay không thấy một ngày. Một ngày trôi quá nhanh, cái ǵ cũng cụt hết. Cả thành phố ḿnh không có toàn cảnh, chỉ nh́n tức thời. Đất nước chúng ta là vă n minh đồng ruộng, là nông nghiệp, nhưng người nông dân đang bị bần cùng hoá, ruộng đồng đang bị ximăng hoá.

Phải giữ ǵn sức khoẻ cho ḿnh, cho môi trường, và cho đất nữa.

THỰC HIỆN: KIM YẾN
CHÂN DUNG HỘI HOẠ: HOÀNG TƯỜNG

Nhà thơ Nguyễn Duy

Từng cộng tác với Thuỷ hai vở đầu tiên Hạn hán và cơn mưa, Ngày xửa ngày xưa từ năm 1994 – 1997, khi thưởng thức tiếp Cánh đồng âm nhạc; Thế đấy, thế đấy; Khúc nguyện cầu, và bây giờ là Cơ thể trắng... mới thấy 20 năm qua cô ấy vẫn liên tục sáng tạo. Một con người cũng rất kỳ lạ, hoàn toàn tự học về múa, sống mạnh mẽ, quyết liệt, tự tin, làm việc ǵ cũng đến nơi đến chốn, có chút hoang dại của vùng Tây Nguyên. Ea tiếng Tây Nguyên là nước, Sola là một ḿnh, cô ấy thật đơn độc trên con đường của ḿnh. Một thân một ḿnh về Việt Nam nghiên cứu văn hoá truyền thống để làm theo lối mới hoàn toàn, tự sáng tác, biểu diễn, rồi vận động các tổ chức quốc tế đem vở diễn đi hầu hết các châu lục, đưa mọi người từ ngạc nhiên này đến ngạc nhiên khác. Tính tổ chức rất ghê gớm. Một sự đam mê hiếm thấy với văn hoá Việt Nam. Xuất hiện trên những tờ báo lớn của thế giới, những sân khấu lớn của nghệ thuật thế giới, từ châu Âu tới nước Mỹ, đi đến đâu gây tiếng vang lớn đến đó. Lăn lộn trong đời sống của người dân và t́m cho ḿnh một lối đi để nâng văn hoá truyền thống lên đẳng cấp quốc tế. Việc đưa các cụ nông dân từ ruộng lúa Thái B́nh lên thẳng những sân khấu sang trọng nhất thế giới, đi hết các châu lục là điều không ai có thể ngờ được.

NSND Nguyễn Công Nhạc, nguyên giám đốc nhà hát Nhạc vũ kịch Việt Nam

Ấn tượng mạnh nhất, lôi cuốn nhất về chị là tư duy và cách hoá giải những vấn đề rất sâu, rất hóc búa của cuộc sống, của thời đại, thông qua ngôn ngữ múa hiện đại, c̣n rất mới không chỉ ở Việt Nam, mà trên thế giới. Những ngày đầu, khi ở Việt Nam đang có những phản ứng chưa thuận chiều về tác phẩm của chị, th́ đồng nghiệp các nước lại ghi nhận dấu ấn rất Việt Nam, rất Á Đông. Họ biết về chị nhiều hơn chúng ta!

Nghệ sĩ Lê Vũ Long, biên đạo múa nhà hát Nhạc vũ kịch Việt Nam

Chị là một trong những người hiếm hoi, nếu không nói là duy nhất, đến với nghệ thuật sân khấu Việt Nam và thúc đẩy sự phát triển. Mang nghệ thuật sân khấu, bao gồm cả nghệ thuật cổ truyền, dân gian, cổ điển, đến với thế giới trên một cương vị khác. Một phong vị khác, sâu sắc hơn, tính triết lư cao hơn so với những ǵ mà người nước ngoài vẫn thường thấy. Người có công mở ra cánh cửa để nghệ thuật Việt Nam có thể đường hoàng bước ra thế giới. Tác phẩm của chị toát lên phẩm hạnh, bề sâu của người nghệ sĩ, giúp chị gặp gỡ được với cộng đồng ḿnh và nhiều cộng đồng khác.