Trầm tư trước lựa chọn một đời

Karl Marx

Reflections of a Young Man on The Choice of a Profession

Source: MECW Volume 1

Written: between August 10 and 16, 1835

First published: in Archiv für die Geschichte des Sozialismus und der Arbeiterbewegung, 1925

Dịch từ tiếng La Tinh

Đánh máy: Sally Ryan.

Việt ngữ: Hiên Viên Hoàng Thái

[Sĩ Hải]

 

Mẹ Tự Nhiên đă đặt định phần nghiễm nhiên hành chuyển, khiến muông thú được lay động tùy cơ trong đó, mà chẳng bao giờ lặn lội t́m cách vượt qua điều ấy, thậm chí c̣n không mang lấy chút hoài nghi bất kể nào. Người ta th́ có khác ǵ, cũng được Thượng Đế trao đến một định mệnh sau cùng, để vinh danh cả loài người lẫn Đấng Tối cao - nhưng Thượng Đế lại bỏ mặc con người với định mệnh vơ vất ấy; chỉ để khiến con người phải lựa chọn chỗ đứng đích đáng nhất của ḿnh trong xă hội, để từ đó mỗi người phụng vụ cho chính ḿnh và xă hội nhiều nhất có thể.

Lựa chọn đó là đặc ân ḱ vĩ của con người, vượt trên mọi phần c̣n lại của tạo hóa, nhưng cũng đồng thời v́ thế mà con người phải đối mặt với điều này: nó có thể do đó mà tận hủy đời ḿnh, tan vỡ mọi mưu đồ, và xô bồ vào bất hạnh. Tận tâm suy tư về lựa chọn ấy, hẳn thế, là nghĩa vụ đầu tiên của một gă trẻ trai đang bắt đầu đời ḿnh, và không muốn bỏ lỡ sự vụ tối thượng trước vận hội đó.

Mỗi người đều có cho ḿnh một lư tưởng, để tự thấy nó là vô thượng, mà đúng là thế nếu từ trong vô tận đức tin, từ trong sâu thẳm trái tim hắn tuyên bố điều đó - Thượng Đế không bảo giờ bỏ rơi một kẻ mang trong ḿnh cái vĩ đại đó, ngài hẳn phải cho hắn một mặc khải bất ḱ; ngài sẽ th́ thầm với hắn bằng những lời chắc chắn.

Nhưng giọng nói của người có thể bị nhấn ch́m vô định, và tất cả những ǵ là say mê có thể chỉ là ấu ngẫu xuân xanh, mà một lúc nào khác có thể tan biến vô chừng. Những tưởng tượng, hẳn rồi, lúc nào cũng có thể bị thiêu đốt; những cảm xúc thích thú th́ tựa như bóng ma lướt ngang đời, rồi ta đâm đầu vào bản năng gào thét, mà ta cứ ngỡ rằng Đấng Tối Cao chỉ dẫn cho ḿnh. Nhưng khát khao ôm giữ bao nhiêu điều, rốt cuộc chính chúng lại phản bội, để rồi toàn bộ những ǵ tồn lưu ở ta tan vỡ.

V́ thế ta phải kiểm nghiệm nghiêm trang rằng, liệu ta có thật sự bị cuốn hút bởi lựa chọn chức nghiệp của ḿnh, liệu một tiếng ḷng đang cổ vũ nó, hay liệu những say mê kia chỉ là sự lường gạt, và tất cả những ǵ ta cho rằng được thiên khải kia chỉ là tự dối ḿnh. Làm sao ta nhận ra được những điều đó, nếu không truy lùng căn nguyên của mọi đam mê từ chính nó?

Những ǵ tuyệt vời lộng lẫy, mà sự tráng lệ đó đánh thức những khát khao, và khát khao ấy lại thuận lợi biết bao để sản sinh ra niềm say mê, đó chính là những ǵ ta nhận lấy cho mê đắm; nhưng lư trí chẳng thể nào ngăn trở những người đang bị quỷ dữ của khát vọng ám ảnh, hắn sẽ tận hiến ḿnh cho bất cứ điều ǵ bản năng đang cuồng điên mách bảo: hắn không lựa chọn cho ḿnh vị trí ở đời, mà giờ đây điều hắn lựa chọn thật t́nh cờ và mê ảo.

Mà ta cũng không được triệu hồi cho một vị trí tuyệt hảo mời gọi; kể cả khi ta được làm việc đó, mà hằng năm trời đằng đẵng may ra ta được vuốt ve vào nó, chẳng có ǵ đảm bảo nó sẽ không làm ta mệt mỏi, không làm be bét đức tin của ta, cũng không bao giờ khiến nhiệt huyết nguội lạnh; chính ra chỉ có từ một vị trí mà ta sớm thấy khát vọng của ḿnh dang dở, những ư tưởng bị hắt hủi, th́ mới khiến ta kiên gan chống lại Thượng Đế cũng như nguyền rủa cả loài người.

Nhưng không chỉ có hoài băo đột ngột gây nên ḷng nhiệt thành cho mỗi chức nghiệp cụ thể; ta cũng có thể tự làm thơ mộng trong tâm trí ta, làm thơ mộng nó như thể đời này chỉ thế là viên măn. Hăy vứt hết mọi gánh nặng đi, đừng phân tích lôi thôi làm ǵ, đừng đếm xỉa ǵ đến những trách nhiệm lớn lao đang đè lên vai ta nữa; ta hăy xem tất cả những thứ đó từ xa, mà từ xa nghĩa là lừa bịp.

C̣n lư trí của ta chẳng đáng lắng nghe chút nào; v́ cái lư trí đấy có cho ta chút kinh nghiệm nào đâu, cũng chẳng đem đến một cái nh́n sâu sắc ǵ - cái lư trí đó cũng bị lừa dối bởi cảm xúc và mù quáng bởi ư thích. Giờ th́ ta phải ngóng chờ ai? Ai sẽ nâng đỡ ta khi lư trí rời bỏ ta? Cha mẹ ta, người đă lần lữa đi dọc con đường đời và nếm trải đủ những cay đắng của đức tin - phải, ta biết họ sẽ nâng đỡ ta từ chính trái tim ḿnh.

Nếu sau đó nhiệt tâm của ta vẫn c̣n hăng hái, nếu ta vẫn tiếp tục yêu thương những ǵ ḿnh làm và tin rằng ḿnh được khải truyền để làm những điều đó, dù đă trải qua đủ nghiệt ngă lạnh lùng, đủ những nỗi nặng nề không tả, đến mức thành quen thuộc với những khó khăn - những ǵ ta phải quen đi thôi; th́ ḷng hăng hái say mê sẽ không đánh lừa ta, và sự sốt sắng cũng không làm ta lỡ dở.

Nhưng không phải lúc nào cũng có thể đến được nơi ta thấy ḿnh vẫy gọi; những quan hệ của ta trong xă hội này đă sắp sẵn cho ta chỗ ta được đứng vào trước khi một địa vị nhất định cho phép ḿnh quyết định những quan hệ ấy. Những điều kiện vật chất của ta tự nó là một chướng ngại đầy đe dọa, mà không ai có thể cười nhạo nổi cái đặc quyền đó của nó.

Đúng là có thể vượt lên hẳn những thứ đó; nhưng sau đó th́ ta cũng rớt xuống thảm hại cuống cuồng, v́ như vậy ta chỉ đang xây nên mọi thứ trên một đống vụn vỡ, và rồi cả đời ta sẽ triền miên tranh đấu đau buồn giữa những cái o bế của tinh thần và thể xác. Nhưng kẻ nào vô khả ḥa giải những ǵ đang xâm lấn nhau trong chính hắn, th́ làm sao kẻ đó đối mặt nổi với chán vạn giông băo ở đời, làm sao mà b́nh tâm hành xử? Mà chính trong kiên gan bền chí mà những ḱ tích vĩ đại tốt lành mới đạt đến; đó là mảnh đất duy nhất mà những cây trái trưởng thành và cao vút.

Dù ta cũng chẳng thể làm việc lâu dài nổi cũng như chẳng mấy khi hạnh phúc với những ǵ chẳng tương thích với chức nghiệp nơi ḿnh, nhưng tư tưởng dù thế vẫn liên tục nổi lên đ̣i tận hiến cho nghĩa vụ, và cương cường bất chấp bản thân ḿnh bạc nhược. Nhưng nếu ta đă chọn cho ḿnh một nghề mà ḿnh chẳng có tài năng nào cho nó, ta cũng không thể nào thấy nó có chút giá trị ǵ cả, rồi sớm thôi, ta thấy ḿnh tủi hổ cho cái vô năng nơi ḿnh, để lại tự đày đọa ḿnh rằng ḿnh là một thứ vứt đi, một thứ phế phẩm xă hội không làm sao hoàn thành được chức nghiệp của ḿnh. Thế th́ một hậu quả tất nhiên là sự tự khinh bỉ, mà có cái cảm giác nào đau đớn hơn hay khả dĩ hơn là cứ như ḿnh được tạo ra cho một thế giới khác, chẳng phải thế gian này? Tự khinh là một con độc xà cắn vào ngực ai đó, trộn lẫn những ḍng máu nóng từ trái tim người đó với chất kịch độc của thù ghét và oán hận.

Cái ảo cảnh về những tài năng của ta cho một nghiệp vụ nào đó mà ta đang cận kề là một sai lầm đang tầm thù chính ta, mà nếu không phải cái thế giới ngoài kia sẽ đập tan nó bằng chỉ trích, nó vẫn sẽ mang lại những chấn thương khủng khiếp trong tim ta c̣n ghê gớm hơn nhiều những ǵ sự chê trách mang lại.

Giờ th́ nếu ta đă cân nhắc mọi thứ, và nếu hoàn cảnh của đời ḿnh cho phép ta chọn giữa những ǵ ta mong muốn, ta hẳn sẽ chọn ngay vị trí đưa đến cho ta giá trị to lớn nhất, cái giá trị dựa trên lư tưởng của chân lư mà ta hằng tin tưởng, cái lư tưởng đ̣i hỏi ở ta một cái nh́n bao quát nhất để phụng vụ cho loài người, cho chính ḿnh và đến gần hơn với cái tuyệt đích mà mỗi nghề nghiệp tự nó đều vốn là thế chứ không chỉ là phương tiện dẫn đến nó - sự toàn hảo.

Giá trị là thứ, hơn tất cả, làm một người được tôn lên, truyền đến sự cao quư hơn cho một con người lẫn mọi nỗ lực của hắn, thứ khiến hắn trở nên bất diệt, được đám đông kính ngưỡng và khiến hắn vượt lên khỏi đám đông đó.

Nhưng giá trị thực sự chỉ có thể tồn tại với một nghề nghiệp mà ta không bị biến thành một thứ công cụ nô lệ cho nó, ngược lại ta phải được sống với nó theo cách của ḿnh. Và giá trị chỉ tồn tại khi nào nghề ấy không yêu cầu phải làm những việc xấu xa, ngay cả khi chỉ là xấu xa bên ngoài; hay với một chức nghiệp để tận lực với nó bằng niềm kiêu hănh cao quư. Một chức nghiệp như thế, xét theo mức độ lớn lao nhất, dù không phải là cao nhất, luôn là lựa chọn tối ưu nhất.

Nhưng với một nghề nghiệp như thế chẳng đoán chắc chút nào về những giá trị sẽ làm ta thoái hóa, ta sẽ găy vụn trước những gánh nặng gây ra khi những lư tưởng ban đầu ta noi theo giờ đây tan biến.

Nghĩa là hóa ra ta chẳng có ǵ ngoài một mớ tự lừa phỉnh,  và sự cứu rỗi tuyệt vọng có thể trông chờ lại cũng là tự lừa gạt ḿnh tiếp.

Những nghề nghiệp đó tự nó thường chẳng mấy dính dáng với đời mà thường đính kèm với những chân lư trừu tượng - thứ nghề nghiệp đó thật nguy hiểm cho tuổi trẻ trung, những người c̣n chưa có một nguyên tắc vững chắc cho chính ḿnh cũng như những người không có một đức tin đủ cường liệt để bất dịch. Cùng lúc đó những nghề nghiệp ấy lại tỏ ra là cao quư nhất nếu chúng ăn sâu vào tâm khảm ta và nếu ta được cung hiến đời ta cùng mọi sức lực cho những lư tưởng từ đó nảy nở.

Những thứ đó có thể ban tặng hạnh phúc cho người nào say sưa nó, nhưng sẽ hủy diệt kẻ nào chấp nhận nó liều lĩnh, mà không tự vấn ḿnh, hoặc bị cơn bốc đồng xô đẩy.

Cũng có nghĩa là, phần thưởng, mà ta nhận được cho những lư tưởng mà nghề nghiệp của ta từ đó dựng lên, cho ta một vị thế cao hơn trong xă hội,nâng những giá trị nơi ta lên, cũng khiến cho hành động của ta không thể lay chuyển.

C̣n ai chọn nghề nghiệp mà chỉ ḿnh hắn coi là cao cả sẽ rùng ḿnh trước ư niệm biến thành rẻ rách; hắn chỉ làm được cái ǵ đó cao thượng chỉ bởi v́ vị trí của hắn trong xă hội cũng như thế.

Nhưng chỉ dẫn chính sẽ quyết định mọi lựa chọn nghề nghiệp là phúc lợi cho loài người và sự toàn hảo cho chính chúng ta. Đừng tưởng rằng đó là hai lợi ích trái ngược mâu thuẫn ǵ cả, hoặc cái này sẽ hủy bỏ cái kia; mà ngược lại, bản chất của con người được cấu thành sao cho con người chỉ có thể đạt đến sự hoàn thiện khi và chỉ khi lao công cho sự hoàn thiện, cho điều tốt lành, cho sự phục vụ con người.

Nếu một ai đó chỉ lao động cho chính ḿnh, hắn cũng có thể trở thành một học giả, một hiền triết hay một nhà thơ nức tiếng, nhưng hắn không bao giờ trở thành một người hoàn hảo, một người thực sự vĩ đại.

Những kẻ vĩ đại nhất lịch sử tự làm ḿnh trở nên cao cả khi phụng sự cho sự tốt lành của tất cả; nhận được sự hoan nghênh như một người hạnh phúc nhất v́ đă làm cho nhiều người hạnh phúc nhất; chính tôn giáo dạy ta rằng cái lư tưởng sẽ hóa thân vào một người, một người sẽ tận hiến ḿnh cho lợi ích của nhân loại, ai có thể nói rằng lời phán xét ấy là vô nghĩa?

Giờ th́, nếu ta đă chọn cho ḿnh chỗ đứng trong đời để cống hiến cả đời cho nhân loại, không gánh nặng nào có thể làm ta gục ngă, v́ mọi thứ đều được cung hiến cho lợi ích của tất thảy mọi người; và rồi ta sẽ trải nghiệm rằng chẳng có sự nhỏ nhen nào, giới hạn nào, sự vui thú ích kỉ nào, mà chỉ có hạnh phúc của chúng ta sẽ thuộc về triệu triệu con người - cái kỳ công đó sẽ sinh trưởng âm thầm nhưng vĩnh viễn cùng lao động, và trên đám tàn tro của chúng ta sẽ là những giọt nước mắt của tất thảy những người cao quư.