Một trong những truyện ngắn Lê Minh Hà viết từ điển tích xưa, Châu Long nói lên được thân phận đàn bà và cách ứng xử của xă hội đàn ông làm chủ. Với giọng văn nhẹ nhàng giản dị, Lê Minh Hà dẫn người đọc bước trên đường quê về với nong tằm, vẽ trước mắt ta cảnh đàn bà gồng vai gánh đời cho đến ngày nhắm mắt xuôi tay, phơi trước mắt ta ngày nắng ngày mưa phụ nữ chịu bao nhọc nhằn thua thiệt, rồi đêm nằm muộn để trốn những giấc mơ đàn bà.
Xin trân trọng giới thiệu cùng độc giả.
Miêng
CHÂU LONG
“... Đất nước tôi thon thả giọt đàn bầu
Nghe dịu nỗi đau...”
Tạ Hữu Yên
Châu Long bước măi. Bóng xiêu xiêu theo chiều nắng hắt. Cái thúng cắp bên hông, nhẹ tênh. C̣n nhẹ hơn cả cái ngày nàng từ nơi ấy ra đi. Ngày ấy, nơi ấy, nàng đă lẳng lặng nghe lời chồng dặn, lẳng lặng đặt vào giữa mớ xống áo trong thúng mấy nén bạc lưng vốn ban đầu.
Châu Long bước măi. Gió ngược. Đôi vạt thắt quả găng luấn quấn bay. Càng gần tới nơi bước chân Châu Long càng chậm lại. Như kiệt lực. Dấn tới gốc đa đầu làng, Châu Long buông người, kéo cái thúng nhỏ sát vào ḿnh, bỏ nón. Chiều muộn. Người làm đồng đă về hết cả rồi. Chỉ c̣n đôi bóng ḅ gặm nắng xa xa. Phía con sông đào xưa. Phía xưa nàng c̣n được ngày ngày tằm tang cùng mẹ và chiều chiều xuống sông gánh nước, cúi mặt soi bóng ḿnh, biết phía cuối ḍng trong đám trai làng đang ḥ hét ngụp lặn om ṣm kia có một đôi mắt... những đôi mắt...
--------------------
Có con bê nào gọi mẹ. Nghe rối cả ḷng. Nước mắt nàng ứa ra. Châu Long điên dại nh́n trời. Chao ôi! Mười năm khốn khổ! Chao ôi! Nàng sẽ nói ǵ đây với thầy mẹ khi trở về vào lúc nhập nhoạng này như một cái bóng tha hương?
*
Châu Long đi từ lúc non trưa, sau khi đă ngồi lặng lẽ cả nửa buổi nghe ông lư cùng mấy vị quan viên bàn bạc căi vă. Họ hỏi ǵ Châu Long cũng bằng ḷng. Dựng rạp đăi đằng làng nước? Nàng gật. Lên phủ rước Lưu B́nh? Nàng gật. Khi tất cả hỉ hả ra về, nàng thu vén xống áo bỏ vào thúng, cẩn thận kéo tấm rào rấp ngơ, rồi đi. Chồng nàng đă dặn nàng như thế ngày ấy. Mười năm có lẻ. Đến bây giờ.
----------------------
Mười năm. Mười năm nàng thức khuya dậy sớm chạy chợ nuôi Lưu B́nh đèn sách. Sau này, người đời sẽ thi vị hóa quăng thời gian trớ trêu ấy của đời nàng. “Châu Long quay tơ. Lưu B́nh ngâm thơ. Vườn sau chim giục giă. Nh́n ra hoa vừa nở” (1). Không phải vậy. Không có ǵ là thi vị trong cảnh những người đàn bà dặm dụi nuôi chồng. Không có ǵ là thi vị khi nàng gồng gánh ra đi từ tối đất mong mua may bán đắt. Không có ǵ là thi vị khi nàng bấm mười ngón chân tê dại trên những con đường sống trâu ngày mưa, đổi gánh trên vai. Không có ǵ là thi vị khi nàng đi như bị lôi về phía trước bởi đôi quang nặng chùng sát đất giữa trưa ngày xuân cạn. Ai biết được nàng nghĩ ǵ khi ấy? Mà biết, liệu người đời sau này có kể không?
------------------------
Nàng đi sâu vào cái ngơ nhỏ kẹp giữa bờ rào ruối. Có mùi nước đọng. Mùi đất vườn dưới sương. Cả nhà đă xong bữa lúc nàng chạm tay vào dại cửa. “Ô chị Phủ!” Đứa em gái buột miệng ngỡ ngàng. Châu Long về bất ngờ quá. Cung cách về cũng lạ lùng. Ông đồ đưa mắt cho vợ với đứa con gái út. Cái nh́n ấy làm Châu Long chua xót. Nàng không thuộc về thế giới này. Nàng thuộc về đâu?
----------------------
... Đứa em gái đă hạ cái nia kê đ̣n thái dâu cho tằm ăn đêm. Bà đồ ngồi nhai miếng vỏ quạch, nhặt thêm mảnh cau khô bỏ miệng, thở dài. Bà thuộc tính chồng, không dám gặng ǵ con. Châu Long run run: “Nhà con dặn về ngay khi được tin mừng... Tiện đường con tạt về thăm thầy mẹ. Vài hôm rồi con xin phép thầy mẹ con về...” Về đâu? Về đâu? Người mẹ không thể nào biết được tiếng gào đau khổ ấy trong ḷng đứa con. Xuất giá ṭng phu. Nàng sẽ về lại với Dương Lễ, ông quan huyện năm xưa đă từng làm bà hết sức đẹp ḷng về món tiền cheo nộp làng lúc xin đón Châu Long. Bà hiểu thế và mừng cho con, biết phận rồi sẽ qua những ngày vất vả. T́nh thương con của những người mẹ bao giờ cũng đơn giản thế.
---------------------
Người cha nh́n đứa con mới về, đau thắt cả ḷng. Nó đấy, đứa con gái mỏng mày hay hạt nhất làng. Ông đă bao lần ngồi trên bộ phản này nh́n ra ngơ nơi nó tha thẩn trông em và chốc chốc chạy ra chạy vào xua đàn gà lười kiếm ăn xa chỉ chực bới tanh bành bếp núc. Ông đă bao lần bần thần trong niềm tiên cảm về số kiếp khốn khổ của đứa con này. Lông mày dài. Đôi mắt mới tư tuổi đầu đă có cái nh́n xa vắng. Cánh mũi thanh. Môi mong mỏng hồng hồng. Cái cổ cao. Có cái ǵ quá mong manh ở nó, một đứa con gái nhà quê.
Khi Dương Lễ cho người đem giầu cau đến hỏi Châu Long, ông đă ngần ngừ rồi gật. Ừ th́ con ông làm thiếp, nhưng dù thế th́ có lẽ vẫn tốt hơn cho nó. Ông biết dáng dấp tính t́nh con ông có cái ǵ đó lệch nhịp đời thường những người đàn bà nơi vườn ruộng. Chịu phận thiệt tḥi này để được yên ổn về sau. Đâu có ngờ...
---------------------
... Một bận ông đồ khoác tay nải đi thăm bạn cũ, sững sờ thấy con gái dọc đường về chợ. Sau đó, bao lần ông kiếm cớ đi chơi, đứng nép ở một cái lều chợ từ xa nh́n con gái tíu tít giữa một lô thúng mủng bán bán mua mua, mà mắt vẫn nguyên cái nh́n xa vắng. Đă bao lần ông dừng sững giữa đường... Cặp thúng chồng đôi trĩu hai đầu quang lắc theo mỗi bước Châu Long, lôi giật con ông nhao về phía trước. Ông không thể giáp mặt con. Ông không thể giúp ǵ nàng. Con ông đă làm đúng chữ “ṭng phụ ṭng phu” ông dạy. Bây giờ, Châu Long ngồi trước mặt ông. Ông cảm được cái nh́n cầu khẩn của con, dù nàng khuất ḿnh trong vũng tối, nhẹ lời:
“Con về chơi thế này thầy mừng lắm. Giờ th́ thu xếp đi nằm sớm cho đỡ mệt. Đêm em nó c̣n phải dậy cho tằm ăn”.
*
Đứa em gái mừng có chị về, nhưng chả biết nói ǵ. Ngày Châu Long về nhà chồng, nó c̣n bé tư. Giờ Châu Long hỏi ǵ nó trả lời câu đó, rồi cười. Nó sẽ cười được đến bao giờ?
Châu Long không tài nào ngủ được. Hơi ấm từ tấm thân con gái mười sáu tuổi của đứa em làm nàng rưng rưng ngột ngạt. Lâu lắm rồi nàng không nằm chung với ai. Châu Long rón rén ngồi dậy, lại bàn nước của cha khêu ngọn bấc lụi rồi bước nhẹ về phía buồng tằm. Nàng vén tấm mành mành. Từ những nong tằm đặt trên giá nổi dần lên tiếng ǵ rất khẽ. Tằm thức. Châu Long kéo cái thúng đại đựng đầy lá dâu đă thái, rắc đều. Tằm này sắp lên né được rồi. Đời tằm... Cũng hệt đời nàng... Rút ruột...
------------------------
Tiếng chó sủa sương vọng lại từ đầu ngơ, cấm cảu, khan khan. Châu Long sực tỉnh. Đĩa dầu lụi bấc từ bao giờ chỉ c̣n như hạt đỗ chập chờn. Nàng đă ngồi trong buồng tằm lâu lắm rồi. Cữ này chắc làng nước đă cờ quạt vơng lọng rậm rịch. Cữ này chắc ông lư đă dẫn quan viên tới nhà xin rước nàng lên vơng đi đón Lưu B́nh. Phải, dân làng ai cũng biết Lưu B́nh đă mười năm ăn ở với nàng. Chắc tất cả đang ngỡ ngàng trước tấm rào rấp ngơ.
Chắc chàng Lưu cũng sẽ như người đứng trên tổ kiến khi không thấy người vợ tấm mẳn trong đám vơng lọng đón đưa. Ôi Lưu B́nh! Người đàn ông nàng đă chăm bẵm suốt mười năm như chăm chồng. Người đàn ông đă răm rắp nghe lời nàng hẹn “Anh chưa thi đỗ th́ chưa động pḥng”. (2) Người đàn ông mà nàng đă đêm đêm cố thức xay giă giần sàng để giục thầm đừng buông sách. Nàng sẽ nói ǵ với người đàn ông ấy, với chàng Lưu khi gặp lại nhau? Chữ nghĩa là cái ǵ mà có thể giữ tay chàng bao nhiêu đêm chỉ vịn vào khung cửa buồng nàng rồi dừng ở đó. Là cái ǵ mà nó có thể trói chàng trên ghế lúc nàng dội nước ùm ùm ngoài giếng, dưới ánh trăng rười rượi, mong dập đi hơi nóng hừng hực bồn chồn thiêu đốt thân nàng. Chữ nghĩa là cái ǵ mà buộc nàng phải ngần ấy năm cơ cực? Là cái ǵ mà có thể làm Dương Lễ xa nàng dễ dàng đến thế?
Nhưng Dương Lễ có phải là chồng nàng? Chàng đă cưới nàng về làm thiếp. Làm thiếp nghĩa là không phải làm vợ. Chỉ để chàng say mê? Nàng không có sức vóc của người vợ thứ của chàng. Nàng không có cái đoan chính sắc sảo của người vợ đầu của chàng. Nàng có nét ǵ từa tựa một loài lan quư. Chàng đă nói thế với nàng. Nhưng chàng không giữ nàng lại để chăm chút cho nàng như thường ngày chăm chút vườn lan. Chàng đă cậy nàng đến với Lưu B́nh. Nàng là một thứ phương tiện đẹp và sẵn để chàng bày tỏ t́nh bạn với đời.
-----------------
... Người ta sẽ kể về t́nh bạn cao cả của chàng và về t́nh chồng vợ thánh thiện giữa chàng và nàng. Liệu có ai biết rằng niềm tự hào v́ được chồng tin cậy đến nhường ấy nàng đă để mất rất nhanh sau đó. Thay vào đó là nỗi ngờ vực đắng cay, là phẫn nộ. Ôi những người đàn ông! Người đời! Tại sao họ lại phải tự khẳng định ḿnh bằng nỗi đau của người khác. Dương Lễ là một bến nhiều thuyền. Nhưng nàng, nàng chỉ một thuyền một bến. Nàng chỉ có một chàng. Tại sao chàng không giúp Lưu B́nh một cách b́nh thường. Không có con đường giản dị nào để cho cảm thông và yêu thương có thể từ tấm ḷng này tới với một tấm ḷng khác hay sao? Tại sao chàng phải nghĩ ra cái việc sỉ nhục Lưu B́nh trước khi ch́a bàn tay đỡ bạn. Không, chàng cũng không phải ch́a tay. Chàng chỉ đơn giản đẩy nàng ra. Tại sao chàng nỡ đặt lên đôi vai mảnh của nàng cái nghĩa vụ nhọc nhằn đến thế, nghĩa vụ của t́nh chồng vợ, bạn bè, nghĩa vụ phải trở thành huyền thoại cho những kẻ rỗi việc thích trầm tư và đúc kết các bài học ứng nhân xử thế.
*
... Người đời sau sẽ kể rằng nàng thức đêm thức hôm xay giă giần sàng chuẩn bị hàng họ đi chợ sớm để nuôi Lưu B́nh. Ngần ấy năm ṛng. Để thúc giục chàng Lưu kiên tâm đèn sách sớm khuya. Có thật. Nhưng người ta sẽ không kể rằng nàng đi nằm muộn chẳng qua c̣n để trốn những giấc mơ đàn bà. Những giấc mơ ấy hành hạ nàng, làm nàng khủng khiếp khi nghĩ về ḿnh. Trong mơ nàng đă quằn quại giữa ṿng tay Dương Lễ, giữa ṿng tay Lưu B́nh, hệt như cái cảnh nàng đă thấy vào một chiều xa xưa đi hái dâu, hồi c̣n con gái, c̣n được ở nhà cha mẹ. “T́nh trong giấc mộng”. “Muôn vàn cũng không”(3). Biết bao đêm giật ḿnh tỉnh giấc, nghe trống ngực đập muốn vỡ cả màng tang, nàng đă nhận ra ḿnh ơ hờ với mọi sự, mọi giác quan chỉ chú mục vào tiếng trở ḿnh của người đàn ông đang nằm ở gian ngoài. Giá chàng cứ đẩy cửa buồng nàng... Giá chàng trằn trọc nhiều hơn... Th́ có lẽ... Th́ nàng đă tung hê tất cả.
------------------
Nàng đă thổi xôi luộc gà lên đ́nh cầu khấn cho chàng thi đỗ, cho nàng có ngày được buông gánh đời mà sống tiếp những ngày tháng cũ. Nàng đă t́m thuê người đỡ gánh cho chàng trên đường ứng thí, đă dốc tất cả lưng vốn đời ḿnh kư cược vào chàng. Và chàng đă đỗ kỳ này. Kỳ này, nàng sẽ được trở về làm vợ lại. Kỳ này, chàng sẽ áo mũ xênh xang đến thăm Dương Lễ trả hận bát cơm cà muối khi xưa. Cái hận bị người sỉ nhục có thể tan. Nhưng lúc đó, chàng sẽ phải biết tới một nỗi hận khác, hận chịu ơn người. Hận ấy, liệu có khi nào chàng trả nổi? Ôi Lưu B́nh! Ôi Dương Lễ! Tại sao các người phải hành hạ ḿnh hành hạ nhau để bày tỏ bản thân với người đời? Tại sao phải sỉ nhục nhau để làm cái việc hoàn toàn vô nghĩa là tăng giá sự hy sinh? Tại sao phải chờ người sỉ nhục mới cố công vượt lên ḿnh để tự mở mày mở mặt. Người đời sau sẽ kể chuyện này với biết bao khâm phục và ngưỡng mộ. Nhưng ích ǵ? Những huyền thoại có ích ǵ?
------------------
Ngoài trời sương rụt rè tan. Ông đồ đánh tiếng với con bằng tiếng ho thúng thắng. Châu Long hạ tấm mành mành che buồng tằm, bước ra sân. Mùi buồng tằm ngai ngái khai khai tan loăng vào trong hơi đất vườn ban sớm, hơi rơm ẩm c̣n chưa đánh đống ở đầu hồi. “Giờ này chắc người ta đă sắp lên tới tỉnh rồi”. Như thế chỉ trưa nay Lưu B́nh sẽ biết chuyện vợ bỏ nhà đi. Ngày mai th́ Dương Lễ sẽ biết. “Ta c̣n có thể ở lại nhà thầy mẹ đến bao giờ'? Những tính đếm tỉnh táo làm ḷng Châu Long tê dại.
*
Liền mấy chiều oi ả. Bà đồ kêu đau đầu không cất ḿnh dậy nổi. Đứa em gái c̣n ở ngoài băi hái dâu. Châu Long bần thần dừng bước trước cửa buồng mẹ... Nàng chẳng bụng dạ nào giáp mặt ai vào lúc này. Làng xóm đă loáng thoáng đồn thổi chuyện cô Châu Long con ông bà đồ về âm thầm như bị chồng đuổi. Bạn gái ngày xưa con bồng con dắt, chẳng thấy ai đến thăm nàng. Đă hẳn. Khi nàng chưa tới thăm ai. Dù ǵ th́ với họ nàng vẫn đang là “chị Phủ”. Ôi chao là cái nông nỗi của kẻ được người tưởng hơn người.
Tiếng cái giường tre bà đồ nằm cọt kẹt khiến Châu Long không thể chần chừ. Nàng với cái nón ngần ngại bước ra sân định đi hái nắm lá cúc tần về sao vàng cho mẹ bóp trán. Th́ vừa lúc từ đầu ngơ ruối đưa vào râm ran tiếng thưa tiếng dạ. Châu Long bước giật vào buồng. Ông đồ tay cầm cái xe điếu nh́n ra nắng, sẽ giọng với con: “Anh Phủ Dương Lễ. Ai như... Ḱa...Quan Hoàng giáp Lưu B́nh”.
-------------
... Hai người đàn ông áo mũ chỉnh tề tiến vào đứng chắp tay bên cửa. Dương Lễ cung kính và rành mạch: “Con xin thầy mẹ đến đón nàng Châu Long trở lại nhà”. Ông đồ cúi nh́n cái điếu bát, khó nhọc gật đầu. Phải! Nơi đấy mới là nhà của con ông.
Châu Long bước ra, trang nghiêm và xa vắng. Hai người đàn ông chợt hoang mang. Lưu B́nh vừa từ oi ả vào mà mặt tái. Lần đầu tiên Châu Long nh́n thẳng vào mắt Dương Lễ. “Đây là chàng”. Lần đầu tiên Châu Long nh́n thẳng vào mắt Lưu B́nh. “Đây là chàng”. Có đáng ǵ không? Mười năm sống ấy? Ôi những người đàn ông! Nàng đă làm cho họ nổi tiếng với muôn đời ở đất nước này. Nhưng t́nh bạn kỳ quặc của họ cũng làm nàng nổi tiếng. Châu Long biết rằng cái gánh đời đă nâng lên vai sẽ không bao giờ nàng có thể buông. Nàng sẽ phải gồng vai gánh tiếp cho đến lúc nhắm mắt xuôi tay. Bởi v́ người đời muốn thế. Nàng biết nàng đă trở thành một biểu tượng. Không cần trầm ḿnh. Không cần hóa đá. Mười năm trớ trêu của đời nàng sẽ trở thành huyền thoại để người đời kể sau này.
*
Vào cái lúc cúi chào cha mẹ rồi lặng lẽ đi qua hai người đàn ông bước ra sân nắng để lại ra đi, thật th́ ḷng Châu Long hoàn toàn trống rỗng. Nàng không ư thức được rằng với những kẻ buộc phải trở thành biểu tượng huyền thoại kể về ḿnh chỉ là một niềm an ủi vô cùng bé nhỏ, tràn đầy đau đớn...
----------------
... Đêm đầu tiên sau mười năm có lẻ cách xa, Dương Lễ đă hết sức thất vọng về nàng. Nỗi thất vọng nhanh chóng trở thành mối ngờ vực dai dẳng. Ngờ vực tàn phá chàng, đến nỗi chàng không nhận ra niềm căm giận ở Lưu B́nh không hề mất đi mà c̣n được chàng Lưu gia cố bằng tất cả những bẽ bàng của một mối t́nh chua chát. Dương Lễ cũng không hề nhận ra nỗi tuyệt vọng cay đắng ở Châu Long. “Ê chề đời thoảng vị cơm ôi” (4). Nhưng chính nàng, Châu Long, nàng cũng không gọi tên được cảm giác của ḿnh, mà cũng không c̣n muốn biết rằng cái ê chề ấy cũng đầy ứ trong ḷng hai người đàn ông đă đi qua đời nàng.
----------------------
Tuy nhiên, vào lúc đó, người đời đă bắt đầu kể về t́nh bạn cao cả và cảm động giữa hai chàng. Và v́ không dễ ǵ được người đời buông tiếng nên cả Dương Lễ lẫn Lưu B́nh đều không ai đả động đến những chán chường tuyệt vọng hay phẫn nộ của ḿnh. Lưu B́nh được bổ về một huyện thuộc quyền trị nhậm của Dương Lễ. Hai người đàn ông thường gặp nhau, tương ái và tương kính đúng như người đời chầu chực để kể tiếp huyền thoại về họ.
Chỉ có điều Dương Lễ thôi không mê mệt lan quư như xưa. Nếu không có Châu Long để mắt vườn lan của chàng chắc đă chết hết. Ngày ngày Châu Long vào ra vườn lan. Ai cũng yêu quư nàng, kể cả hai người vợ cùng nàng chia sẻ một tấm chồng chung. Ở nàng đă dần dần hiện rơ cái vẻ heo héo thường có ở những người đàn bà không chồng hay tuyệt đường sinh nở. Nhưng nàng lúc nào cũng tươi cười, lặng lẽ, dịu dàng. Dáng dấp của nàng làm ai thoạt gặp cũng thấy ḷng không dưng mà tái tê.
---------------------------
Huyền thoại không kể rằng Lưu B́nh ít lâu sau đó cưới hai chị em con gái một nhà phú hộ. Hai người vợ của chàng Lưu người nào cũng đảm và đều sinh cho chàng mấy mặt con. Huyền thoại cũng không kể rằng sau đêm đoàn viên Dương Lễ không bao giờ bước chân vào buồng Châu Long nữa. Nhưng đó là sự thật.
Ai có thể ân ái với một biểu tượng?
Ôi Châu Long!
Tháng 2-Tháng 6/2000
Chú Thích:
1. Thơ Lưu Trọng Lư: Tôi quay tơ - Chàng ngâm thơ - Vườn sau - chim giục giă - Nh́n ra - hoa vừa nở...
2. Thơ Nguyễn Bính.
3. Chinh phụ ngâm
4. Thơ Huy Cận.