Tôi dịch Csáth Géza

 

Đầu năm 2009, nhà xuất bản Thanh niên cho ra đời ấn phẩm : Tuyển tập truyện ngắn của Csáth Géza- nhà văn tâm linh kỳ lạ nhất của Hungary.

Là người dịch, tôi muốn viết lại những suy nghĩ của tôi, trong quá tŕnh dịch cuốn sách này.

Tôi đă chọn ra 20 truyện có thể gọi là tiêu biểu trong các tập truyện ngắn của Csáth Géza. Đấy là những truyện ngắn nổi tiếng, luôn luôn được giới phê b́nh văn học Hungary nhắc đến, trước kia, cũng như ngày nay, ví dụ : "Cái chết của chàng phù thủy" "Cái ḷ sưởi ,"Nàng Eszti tóc đỏ", "Thuốc phiện", và đặc biệt, một đỉnh cao sáng tác của nhà văn vẫn được mệnh danh là thiên tài bẩm sinh này, truyện ngắn "Kẻ giết mẹ".

Khi c̣n là sinh viên trường đại học Tổng hợp Budapest – khoa Ngữ Văn – tôi nhớ Csáth Géza là một trong những nhà văn "khó nhá" nhất đối với các sinh viên ngoại quốc. Chúng tôi đọc, nghe giảng, và… chả hiểu ǵ, cho dù ông giáo hết sức kiên nhẫn, dùng những giảng giải sáng sủa nhất để giúp đỡ , dù nhờ tính chăm chỉ truyền thống của sinh viên Việt nam, chúng tôi cặm cụi đọc hết tác phẩm bắt buộc của Csáth, vẫn chỉ hiểu lơ mơ, nắm được ư nghĩa một cách lơ mơ, đủ để hoàn thành bài thi về nhà văn.

Hồi đó, tôi khó tưởng tượng nổi, có một ngày ḿnh sẽ dịch truyện ngắn của Csáth Géza ra tiếng tiếng mẹ đẻ. Nhưng, sau này đọc lại và hiểu Csáth kỹ càng hơn, tôi biết, không thể không dịch.

Csáth Géza, sinh năm 1887, mất năm 1919, ở tuổi 32, tương tự như nhà thơ vô sản nổi tiếng của Hungary – rất quen thuộc với bạn đọc Việt nam – Jozsef Attila.

Quê hương của ông Szabadka (Délvidék) trước Thế chiến II, là một trong những trung tâm kinh tế, và văn hóa phát triển nhất của Hungary, là nơi sinh ra nhiều nhà văn, nhạc sĩ, họa sĩ, các nhà trí thức, nhà văn hóa lỗi lạc nhất của đất nước. Phần đất này sau này bị sát nhập vào Rumani. Ông sinh ra trong một gia đ́nh khá giả, cha là luật sư, mẹ ông mất sớm.

Csáth Géza đến với nghệ thuật và văn học rất sớm, mười bốn tuổi,ông đă viết phê b́nh âm nhạc rất thành công cho báo chí, truyện ngắn "Cái ḷ sưởi" (1908) vừa ra đời đă được đón nhận nồng nhiệt. Dù sau này Csáth Géza trở thành thày thuốc chuyên khoa thần kinh, nhưng ông vẫn tiếp tục sáng tác, và trở thành một trong những nhà văn nổi tiếng nhất thời bấy giờ.

Các tác phẩm chính của ông :

Tập truyện ngắn : Khu vườn của lăo phù thủy (1908)

       Giấc mộng ban chiều (1911)

       Các nhạc công (1913)

Tác phẩm được coi như có giá trị nhất của Csáth Géza : Nhật kư của một người đàn bà mắc bệnh thần kinh (1913).

Tác phẩm này cùng truyện ngắn nổi tiếng" Thuốc phiện" sau này được dựng thành bộ phim "Opium" đă đoạt 4 giải thưởng liền trong liên hoan phim Hungary tại Budapest, năm 2007.

Tác phẩm của Csáth Géza ra đời cách đây hơn một trăm năm, nhưng văn phong và đề tài tác phẩm vẫn cực kỳ hiện đại, truyện ngắn của ông luôn luôn tiềm tàng những bí ẩn chưa hề khai thác hết, luôn luôn mới từ nhiều góc độ khám phá.

Tại sao vậy ?

Không phải ngẫu nhiên, không chỉ ở Hungary, mà ở châu Âu, Csáth Géza được mệnh danh là nhà văn kỳ lạ nhất của thế kỷ 20.

Không chỉ v́ người ta bàn căi măi không thôi, có phải Csáth Géza, hiện thân như một nạn nhân trung thành của Nàng tiên nâu- thuốc phiện- nên tác phẩm của ông có một cái ǵ đấy, khó gọi là b́nh thường, luôn thách đố người đọc phải động năo suy nghĩ ?

Không chỉ v́ người ta cho rằng, ông là một thày thuốc chuyên về thần kinh, nên bị ảnh hưởng nhiều của môn Phân tâm học của Singmund Freud.

Thực ra, đọc kỹ và ḥa nhập vào được thế giới văn học của nhà văn, ta sẽ hiểu, chất kỳ lạ đó, nằm trong đặc tính tâm linh dầy dặn, bí hiểm, sâu thẳm, khêu gợi, và không kém phần trí tuệ, của văn phong Csáth Géza.

Đấy chính là thế giới tâm linh của tâm hồn con người.

Đúng thế, truyện ngắn của Csáth miêu tả những mảng hoạt động bên ngoài của đời sống con người, chính từ sự khai thác thế giới bên trong của các nhân vật.

Dường như các nhân vật của Csáth thường biểu hiện bản thân một cách lẫn lộn, lúc ở thế giới hiện tại, thế giới của người sống ( cơi dương) lúc lại ở thế giới khác không liên quan ǵ đến cái hiện tại (cơi âm) cùng một lúc.

Sự lẫn lộn này giải thích những bí ẩn sâu xa của tâm lư con người, bằng phong cách viết rất đặc thù của ng̣i bút Csáth Geza : vừa dản dị, vừa lăng mạn, u sầu hoặc hóm hỉnh, đôi khi thảng thốt như một nét nhạc, lúc nhợt nḥa như một giấc mơ chợt tỉnh.

Trong truyện ngắn "Cái chết của chàng phù thủy" tác giả mô tả sự lẫn lộn biểu hiện này hết sức tự nhiên và hợp lư, người đọc ngỡ ngàng, đây chỉ là những ư nghĩ và cảm xúc của một người đang hấp hối, hay hiện thực đang diễn ra ?

Hoặc trong  :"Tôi đă gặp mẹ"- một bài thơ xuôi ngắn nhất của tập sách- chất tâm linh tưởng như hoang đường này, nằm trong tất cả những ǵ được gọi là t́nh cảm, đối với kỷ niệm về một người mẹ đă mất. Người đọc tưởng như cảm xúc này là của ḿnh - nếu đă từng mất một người thân yêu- tưởng như ḿnh cũng đang lang thang trong nghĩa địa cùng nhân vật, để t́m một góc tâm linh của tâm hồn ḿnh, một góc t́nh yêu.

Chất tâm linh sâu đậm của tâm hồn con người, c̣n thể hiện ở sự ḥa hợp với môi trường thiên nhiên, với một khắc thay đổi của thời tiết, với một chút biến hóa của ngày thường, hay một cơ hội sinh hoạt khác biệt trong chuỗi ngày sống đơn điệu, đều đặn của con người.

Đọc" Buổi tối" hay "Buổi dạ hội đêm hè" hoặc "Bản xô nát Bi thương", người đọc sẽ hiểu, vẻ đẹp mang chất Người nhất chính nằm ở sự hưởng thụ cái Đẹp của thiên nhiên, của nghệ thuật, của những ǵ mang tính hướng thiện luôn cổ vũ con người vươn tới.

Sau này, tôi hiểu tại sao thời đi học, Csáth Géza lại là nhà văn khó đọc đến thế, với những cô cậu sinh viên hai chục tuổi đầu.

Bởi muốn cảm nhận và hiểu được chất tâm linh trong linh hồn con người, cần phải có tri thức, phải có yếu tố trí tuệ. Chí ít phải tích lũy đựoc cảm xúc, thông qua những kinh nghiệm sống, thu thập trong quá tŕnh làm người.

Tính chất tri thức như một yếu tố cần thiết trong sáng tạo, đă giữ cho văn phong của Csáth luôn luôn hiện đại và mới mẻ. Nhà văn cùng một lúc đồng thời là nhà phê b́nh âm nhạc nổi tiếng, là nghệ sĩ vĩ cầm có tên tuổi, và là họa sĩ, là bác sĩ. Nhà văn Hung kỳ lạ này là một nhà trí thức thực sự

Trong truyện ngắn của Csáth, bản năng tự nhiên của con người lúc đầu đời thường phản ánh trở lại , như một cơ sở để giải thích những ước mơ, hoài băo, hành động của họ sau này.

Khát một h́nh tượng thiếu nữ như nhân vật trong truyện "Nàng Eszti tóc đỏ", dường như là giấc mơ giới tính tất nhiên, của những thiếu niên mới lớn, cho dù khi biến thành hiện thực sống, chỉ trở thành một vết đau trong tiềm thức tâm linh.

Hay trong truyện ngắn nổi tiếng "Kẻ giết mẹ" , cùng với ư nghĩa xă hội sâu sắc về vấn đề : trẻ em thiếu t́nh yêu thương trong gia đ́nh, sẽ trở thành những kẻ tàn ác như thế nào, c̣n những suy ngẫm khác, ví dụ như : bản năng con người không được uốn nắn, có thể mang lại những góc tâm linh tăm tối đến đâu. Trong truyện ngắn này, nổi bật lên vai tṛ văn hóa gia đ́nh, như một yếu tố chủ đạo xây dựng nên nhân cách con người.

Dịch Csáth Géza, tôi nhận ra : chất tâm linh đặc thù tạo nên sự nổi tiếng trong tác phẩm của ông chính là cái Tôi của nhà văn, là cái cá nhân riêng biệt của Csáth, trong văn chương của Csáth, đó chính là h́nh thức tái tạo lại đời sống con ngừoi qua sự sáng tạo cá thể nhất, sự sáng tạo của riêng Csáth Geza.

Với những người cầm bút, thậm chí cả với những dịch giả, đây là một điều đáng lưu ư. Như một dịch giả, tôi cho rằng rất cần đưa cá tính sáng tạo của người dịch vào bản dịch. Tôi dịch Csáth Geza chắc chắn khác, với các bạn học thời sinh viên cùng tôi, nếu họ cũng dịch nhà văn này. Và đây cũng là một trong những tiêu chuẩn, để người đọc nhận ra giá trị dịch phẩm của các dịch giả khác nhau, trên cùng một bản dịch.

Một trong những điều may mắn của người dịch, là t́m được, bắt gặp được những tác phẩm,những tác giả phù hợp với nhu cầu văn học, nhu cầu thẩm mỹ cũng như có một cái ǵ đó đồng điệu với giọng văn của ḿnh.

Trong tập truyện ngắn của Csáth Géza, tôi ưa thích dịch những câu truyện không có cốt truyện cụ thể, mà chỉ là những thoáng rung động rất sâu xa về bản chất cuộc sống, về giá trị thẩm mỹ của những xúc cảm con người kỳ lạ.

Khi dịch "Buổi dạ hội đêm hè" hoặc "Bản xô nát bi thương", – là lúc ng̣i bút ưa thích viết tản văn, thơ xuôi của tôi có điều kiện trổ tài sáng tạo. Lúc đó, rất cần t́m ra những động từ, danh từ, tính từ, những từ tiếng Việt thật chính xác không chỉ về nghĩa, mà về cả giá trị văn học cao, và sự t́m ṭi này mang đến niềm vui dịch thuật, không kém nỗi hân hoan so với niềm vui sáng tác văn chương.

Nhưng có lẽ, truyện ngắn khó dịch nhất, đối với tôi trong tập sách này, chính là truyện "Thuốc phiện" – bởi cốt truyện mơ hồ, cảm giác mông lung và nhiều màu sắc bâng quơ, ấn tượng đủ góc cạnh về cuộc sống, cần phải được truyền tải đầy đủ ra tiếng Việt, trong trạng thái lơ mơ mà kẻ nô lệ của Nàng tiên nâu đă cảm nhận. Chẳng có cách nào khác, người dịch phải đi t́m một cách sáng tạo riêng nào đấy, để diễn tả.

 

Như một nhà triết học tôi ưa thích đă viết : con người chỉ trở thành một chủ thể sáng tạo ra cái Tôi của ḿnh, sau khi tiếp thu được văn hóa sinh ra anh ta, biết kết hợp với chính khả năng văn hóa của bản thân và tạo ra một cái mới khác, một cái Tôi hoàn toàn riêng biệt, để ḥa đồng và phát triển tiếp văn hóa nhân loại.

Ở Csáth, cái Tôi riêng biệt ấy đánh dấu tŕnh độ sáng tác thiên tài của nhà văn, tác phẩm của ông không lạc hậu trước thời gian, chính v́ ông viết từ một góc độ của một cá nhân phát triển cao : có trí tuệ, có cảm xúc con người cao quư.

Tôi tin tưởng rằng nhà văn tâm linh kỳ lạ nhất của Hungary – Csáth Geza – sẽ được bạn đọc Việt nam tiếp nhận và yêu mến.

Budapest 2009-01-26

Nguyễn Hồng Nhung