HAMVAS BÉLA

               STONEHENGE - NIỀM CẢM HỨNG CỦA ĐÁ

 

Ở một góc phía tây nam xứ Weles Anh quốc có một khối cấu trúc đá đặc biệt đứng. Xưa kia người ta tin rằng những người Kelta đă mang đến. Theo những quan điểm sau này nó đă có từ xa xưa hơn; nhưng chắc chắn trong thời kỳ (gọi là) neolit- thời kỳ đồ đá mới. Neolit là nền văn hóa đá rực rỡ nhất: linh hồn đá nở hoa. Những khối đá xám, thô thiển cao bốn mét đứng cách nhau với tỷ lệ khoảng cách hai mươi bước chân theo ṿng tṛn. Và đặt lên trên những khối đá này là những tảng đá tương tự. Toàn thể là những cái cổng đứng theo một h́nh tṛn.

Cổng, như ta biết là một kiến trúc ma quỷ. Đấy là một cái ǵ đó thông qua nó, con người bước vào một nơi nào đó. Và nơi bước vào, họ nộp ḿnh cho pháp luật hiện hành nơi ấy. Ư nghĩa của việc bước qua những cái cổng xưa kia người ta hiểu rất rơ. Trước Cổng vào (cửa ô) của các thành phố và những cái thành thời trung cổ lính canh đứng gác. Đội lính canh cổng từng giống như Kerberos, người canh cổng thế giới bên kia: đấy là những kẻ mang tính chất hộ mệnh. Họ chú ư. Không phải ai họ cũng cho vào hoặc cho ra. Các hoàng đế La mă xây dựng các khải hoàn môn.

Ngày nay, trong thời đại của cuộc sống đô thị phi cửa ô, phong tục lớn này đă bị lăng quên. Kẻ nào đi qua cổng khải hoàn môn, kẻ đó bước vào sự bất tử. Đấy là cổng của sự bất tử. Bước vào chốn siêu nhiên Bởi vậy người ta thường ghi chú trên các cánh cổng. Dante biết rằng cái cổng của địa ngục rao bán toàn bộ những niềm hy vọng. Ai bước qua một cái cổng, là đến một nơi hoặc tốt hoặc xấu- có một điều chắc chắn: vào một cái ǵ đó mới và khác cơ bản.

Những cái cổng thời kỳ đá mới giờ đây chỉ c̣n vài ba cái. Những cái cột đổ, hoặc nằm dưới những ṿm cây, gối lên lưng nhau. Có thể đội quân tàn phá tiêu diệt đă hạ đổ chúng, nhưng cũng có thể v́ thời gian, và đội quân tàn phá không là ǵ khác ngoài thời gian và và thời gian cũng không là ǵ khác ngoài là một đội quân tàn phá. Cả ṭa kiến trúc đá đó ngày nay là một đống đổ nát. Người ta gọi di tích này là Stonehenge.

Chưa từng có một kỷ vật của thời kỳ đồ đá nào lại được trí tưởng tượng dân gian, các ngành nghệ thuật, văn học và khoa học quan tâm nhiều đến thế như khu vực đá Stonehenge. Dân cư vùng lân cận t́m cách giải nghĩa sự bí ẩn của những tảng đá khổng lồ bằng các truyền thuyết. Nghệ thuật cho rằng đây là một sáng tạo thiêng liêng buồn bă và tăm tối. Các nhà bác học ít nhất đưa ra bốn mươi loại giả thuyết về việc nhân dân đă sáng tạo và phụng sự như thế nào.

Theo một số người đấy là chốn thánh đường, theo một số khác đấy là khu nghĩa địa. Một cấu trúc xây dựng tương tự có ở Anh quốc, ở Normandia, ở Bretagne và vùng lân cận Địa Trung Hải. Schuchardt cho rằng lúc bấy giờ có một dân tộc sống dọc bờ biển từ Norvegia đến vùng Tiểu Á, chính họ đă xây nên kiến trúc này. Ugolini cũng giả thuyết rằng khu lửa trại của văn hóa thể này là Málta, khi ông t́m cách giải thích xuất xứ những đá tảng ở Anh và Bretagnei trong các tác phẩm Torre dei Giganti và Casa della Fata.

Có những kỷ vật mang tính ngồi lê đôi mách như các kư ức của người Bizanci hoặc người phương Đông- nhưng cũng có những kư ức câm. Stonehenge là một kỷ vật câm. Và con người vô ích gặng hỏi kẻ câm. Không có những tảng đá nào câm lặng hơn khối đá Stonehenge.

Và con người cảm thấy ǵ khi bước vào giữa những tảng đá đó, có cả một kho truyền thuyết, ngụ ngôn, các trường ca dân gian kể lể. Ngoài ra c̣n biết bao nhà văn nhà thơ nói về nó.

Nhà văn Powys ghi lại một nhân vật tiểu thuyết của ông đă cảm thấy ǵ khi một đêm bước vào giữa khối đá tảng:

„ Trong khoảnh khắc đó anh cảm thấy một sức mạnh phép thuật nào đấy sà xuống người anh khiến anh trở nên yếu ớt và bé nhỏ thảm hại. Và không chỉ yếu ớt và bé nhỏ, anh cảm thấy ḿnh rơi vào một Quyền Lực sắp sửa tiêu hủy ḿnh, khiến anh sắp biến mất như một miếng vá, một nguyên tử, một hạt bụi, một hạt cát, một cái lông chim, một làn khói- hoàn toàn giải phóng khỏi thế gian nhân sinh, để là chính vai tṛ hay chiếc mặt nạ của ḿnh. Như thể cơn sóng của thần biển Proteus đă tràn qua người anh. Anh cảm thấy sự thôi thúc tận xương tủy muốn trở nên điên rồ, hoặc làm theo những điều rồ dại, xử sự như một thằng hề, hay như một kẻ ngu ngốc. Anh muốn bắt những thực thể nặng nề và khổng lồ đang đứng trước mặt ḿnh nhảy múa ṿng quanh. Anh muốn nhảy nhót bằng cả tứ chi như một con vật bị xua đuổi giữa những cây cột khủng khiếp. Anh cảm thấy trong suốt cả cuộc đời ḿnh, cho đến tận khoảnh khắc này, sự yếu ớt này, sự lănh đạm với các nhận thức và sự coi thường các ư kiến của con người mới trần thế làm sao và bị dấu diếm đi một cách nào đấy. Và giờ đây, dưới bầu trời đầy sao xa xôi, bên cạnh những khối đá vĩ đại khủng khiếp, trong niềm cảm hứng hoang dă và hạnh phúc, lần đầu tiên anh cảm nhận được thứ ánh sáng kỳ diệu, chính là anh.”

Đây là một ấn tượng về cổng. Con người bước vào và rơi vào sở hữu của Quyền Năng. Nhưng không phải bước vào thành phố hay vào các thành quách, không phải bước vào sự bất tử hay thế giới bên kia. Không, những cái cổng của Stonehenge đưa con người đến một nơi khác. Cái ǵ là khát vọng được giải phóng khỏi thế gian con người? khỏi nhận thức? Đây là bản năng không thể chiến thắng nổi đ̣i hỏi phải làm những chuyện điên rồ? Cào cấu nhảy nhót tứ tung bằng cả tứ chi? Đây là cái bản năng địa ngục ǵ? Sự hứng phấn nguyên thủy này là cái ǵ vậy?

Để nhận biết về các thực thể sống, cần mổ xẻ chúng ra, và nh́n xem bên trong chúng có những ǵ. Giải phẫu học nhận ra những đặc tính đặc thù động vật bên trong. Bởi v́ tim, gan phổi, lá lách đều cũng là động vật. Máu không là ǵ khác ngoài là một đám đông của những con vật nhỏ li ti. Sau cùng tế bào cũng chỉ là một động vật nhỏ cực kỳ đặc thù. Và tế bào không giống kết cấu máu và máu cũng không giống các cơ quan của cơ thể. Mọi thứ đều hoàn toàn là những thực thể khác nhau về h́nh dạng và đặc tính.

Đặc thù của giải phẫu đá là khi con người xẻ đá ra, tất cả mọi nơi đều là đá đặc và giống hệt nhau. Đá không cần phải mổ xẻ để con người biết có ǵ trong đó. Động vật và thực vật có mầm sống và tế bào gốc, cái mà nếu giết đi, đời sống và ánh sáng của nó sẽ tắt. Đá hoàn toàn là mầm, hoàn toàn là vật chất cổ, nhưng không cần tế bào. Không thể giết được đá.

Nếu người ta phá vỡ một cái ǵ đó trong một thực thể sống, không bao giờ cái hướng đến sự đổ vỡ bị phá hoại, mà là một cái khác, một thứ sâu hơn, cơ bản hơn. Cái bị đổ vỡ là cái đă gắn toàn bộ sự hiện hữu với nhau, cái mà người ta muốn phá.

Nếu tôi đập vỡ sự kiêu hănh của một ai đấy, không phải sự kiêu hănh bị phá vỡ mà là cái giữ và duy tŕ sự kiêu hănh, hoặc tài năng phân biệt bị phá vỡ. Nếu tôi đập vỡ sự kiêu ngạo, không phải sự kiêu ngạo bị tiêu hủy mà là cái nằm dưới sự kiêu ngạo và giữ ǵn nó; hoặc cảm giác đạo mạo bị phá vỡ. Nếu tôi phá vỡ một cơ thể, không phải cơ thể bị tổn thương và tiêu hủy mà là cái nằm trong nền tảng tạo ra cơ thể bị phá vỡ, đấy là đời sống. Nếu tôi đâm một con vật, không phải tôi đâm xuyên nó mà đâm xuyên trái tim của nó, một thứ bé nhỏ nhưng duy tŕ sự hiện hữu của con vật; và không phải tôi giết một trái tim mà tôi giết một con vật có máu; nhưng không phải giết một con vật có máu mà giết bản thân đời sống.

Bởi vậy thật là khủng khiếp việc sửa chữa con người và tiêu diệt các sai lầm; bởi vậy bạo lực thật khủng khiếp. Người ta muốn tiêu diệt cái xấu, nhưng không giết cái người ta nhắm đến, mà giết cái nằm sâu bên trong hơn, cái đă duy tŕ sự xấu; chính là cái tốt. Bởi vậy không được phép, cũng không thể thực hiện sự can thiệp, sửa chữa, tiêu diệt các sai lầm và tội ác của người khác, mà chỉ có thể và được phép thực hiện với chính bản thân ḿnh. Chỉ tôi biết tự thay đổi chính tôi, để đừng động chạm đến một tổn thất c̣n lớn hơn, như đánh mất cái tốt có thể đạt tới do sự biến đổi, sửa chữa. Đây là bản chất của cái mà người ta gọi là tự do.

Những điều sâu sắc như vậy không có trong giải phẫu đá. Hay nói cách khác: những sâu sắc của giải phẫu đá lớn hơn và tối tăm hơn rất nhiều. Có những tảng đá bỡn cợt, mê say, cháy bỏng, hiền lành, vui tươi. Có những tảng đá độc ác, ty tiện, ngu ngốc, bi thảm. Và trong tất cả các tảng đá đều có một cái ǵ đó chịu đựng đến mức không diễn tả nổi.

Cái trong thực thể sống là sự tự do của một đời sống kiêu hănh và ngạo mạn, cái đó đá không biết. Bởi vậy tất cả các loại đá đều chịu đựng. Bản chất của sự chịu đựng này: cuộc chiến chống lại trọng lượng- chống lại sự nặng nề, chống lại đám đông. Đá nặng, đặc quánh một cách khủng khiếp- một sự gắng sức cương cứng thường xuyên trong cái bản thể khiếp hăi bất lực, nhằm chống lại chính trọng lượng của ḿnh. Giải phẫu đá gặp gỡ sự chịu đựng thất bại một cách gắng sức vô ích này. Không cần đập phá đá, đá đă bị đập phá: nó đánh mất tự do của nó, và tự bị nhấn ch́m trong bản thân, nó trở thành chiến lợi phẩm của trọng lượng. Đây là bí ẩn của giải phẫu học về đá.

Khi cắt rời một cái ǵ đó của động vật hoặc thực vật, một bộ phận thân thể đó bị tiêu diệt. C̣n đá, lúc đó nó trở nên nhẹ nhơm- sự chịu đựng của nó ít đi. Và khi người ta dựng tảng đá bị xẻ lên, đá cảm thấy nó đă chiến thắng cái trọng lượng nằm trong bản thân nó. Bởi vậy tất cả các cái cột đều diễn tả sự hân hoan. Và khi trên những cây cột này, trên không gian, đá như bay lượn, đấy là niềm cảm hứng của đá: đá đă được nâng lên, đá đang bay lên sà xuống, hạ xuống- nó đă đạt tới cái v́ thế nó đă phải chịu đựng để tranh đấu một cách khủng khiếp. Nó đă ở trên cao, trên không gian- tự do.

Bí ẩn của khối kiến trúc Stonehenge thiêng là đá đă nâng lên cao, đă giữ trong không gian và biến thành kẻ tự do. Không phải cây cột bị đẽo, thứ đă đánh mất dạng h́nh và tính chất cổ. Đá của Stonehenge là dăy núi hoang dại nguyên thủy, chưa hề đẽo gọt , là những tảng khổng lồ tách từ đá cổ.Chúng không phải là đá đă tinh thần hóa và xử lư, mà là đá thật sự, hoang dă, nguyên thủy, cổ xưa. Và niềm cảm hứng ngây ngất của chúng: nhảy múa trên cao, trong không gian bao la. Đấy là Stonehenge: những tảng đá đang nhảy múa.

Powys diễn tả khi con người bước qua cái cổng người ta muốn nhảy múa, nhào lộn, lăn lê ḅ toài- muốn giải thoát khỏi mọi mức độ, biên giới, cái cũ, định kiến – và cảm thấy một sức mạnh điên rồ bên ngoài ḿnh xâm chiếm. Đúng: cái cổng đă đưa con người đến đó, nơi đá đang bay trong không gian, nơi trọng lượng biến mất, sự bất lực bị triệt tiêu và đá tảng bắt đầu bay –đây là thế giới của vũ điệu đá, nơi, vật chất bước ra khỏi chính nó, biến thành phi vật chất, và gặp gỡ với cái đang có ở bên trên, cái cao tuyệt đối, và là nơi đá tự do và nhẹ nhơm làm sao, như một vị thần linh. Nơi chốn này ai ai cũng biết. Mọi người đều biết có những nơi chốn vật chất được giải phóng khỏi bản thân nó và bay lên một cách tự do. Nơi chốn này diễn tả trong từ ngữ của chúng ta một cách giản dị, đấy là: nhà thờ.

Cái diễn ra trong nhà thờ, được diễn tả giản dị và trực tiếp nhất: đá đang bay lượn trong không gian. Đây là nơi đá nâng ḿnh lên không trung. Đá bay lượn mang ư nghĩa: vật chất chiến thắng chính trọng lượng riêng của nó và trở nên tự do. Và cái ǵ tự do, cái đó giống thần linh. Nhà thờ, những tảng đá bay lượn, vật chất nhảy múa, trọng lượng đă chiến thắng sự bất lực, một vị trí thiêng liêng vật chất đă biến thành tinh thần tự do.

Nỗi hào hứng của ẩn dụ này ngày nay chúng ta không thể diễn tả bằng cách khác ngoài bằng h́nh ảnh tượng trưng của đá bay lượn. Rất có thể h́nh ảnh tượng trưng này sẽ vĩnh viễn không có cách khác diễn giải. Và toàn bộ nền kiến trúc học không là ǵ khác ngoài điều này: xây dựng nhà thờ. Sáng tạo những khu vực thiêng- hay nâng đá lên trong không gian. Đây là bản chất của piramis, của thành Cuzco của người Inka, của Thiên an môn Bắc Kinh, của đền thờ mặt trời của người Maja, của Tiryns, Athen, của thành quách thời trung cổ, của thánh đường Bamberg, của lâu đài Pitti, của toà nhà chọc trời New York. Đấy là nơi không có ǵ giản dị hơn, trong sạch hơn bằng một sự thiêng liêng ngắn gọn nhất để diễn đạt: Stonehenge.

Powys nói: I think stone-worship is the oldest of all religions: tôn sùng đá là hành động cổ xưa nhất trong các loại tôn giáo- và c̣n nhiều hơn thế nữa. Từ khối lượng đậm đặc của đá và từ bản thể nặng nề của nó điều tiếp theo là: đá không biết thích nghi, không biết buông bỏ và trốn tránh. Sự hiện hữu của nó cứng nhắc, đến mức không thể nh́n thấu suốt qua. Đây là ư nghĩa và lời giải thích sự cứng nhắc của đá. Nó cứng không phải v́ nặng nề, mà ngược lại, nó nặng nề bởi không có cách khác ngoài chỉ biết cứng rắn. Và nó không thể thẩm thấu bất cứ cái ǵ qua nó không phải v́ nó nặng mà v́ nó nặng nề nên không biết tiếp nhận bất cứ cái ǵ vào bản thân. Đá chính là sự trái ngược của linh hồn, đá cứng nhắc, bất lực và không thấu suốt, c̣n linh hồn: như khí eter, linh hoạt và thấu suốt, minh bạch.

Linh hồn giống như truyền thuyết Ấn Độ tả cái ghế của Buddha: những sức mạnh hủy diệt bao quanh chiếc ghế, ma quỷ giáng đ̣n, cào cấu, muốn làm tan chảy, bám chặt, lay động. Vô ích. Không có bất cứ cái ǵ đạt tới kết quả ǵ, như thể không có ai ngồi trên ghế. Dù Buddha vẫn đang ngồi trên ghế, chỉ tất cả thẩm thấu qua người. Cái tinh thần Buddha trong sạch ngồi đó, chiếc ghế không hề trống rỗng mà đầy tràn, đầy tràn sức mạnh và đời sống, đầy tràn tinh thần và quyền năng, đến mức ma quỷ không tài nào làm ǵ nổi. Thoạt nh́n như thể không có ai ngồi đó, nhưng v́ linh hồn minh bạch, trong suốt, tràn đầy tinh thần, là thứ như khí eter, linh hoạt và trong suốt. Người nào ngập, đầy tràn bằng sự sống, người đó có ở tầng cao của sự sống đến mức như thể không hề có ở đấy.

Đá ngược lại. Không thẩm thấu qua nó bất kỳ cái ǵ, các sức mạnh hủy diệt va đập vào nó, xé tan nó, làm tan chảy nó và phá vỡ nó. Tại sao? Bởi v́ nó nặng nề, h́nh khối tảng, bất lực và không thể thấu suốt xuyên qua. Nó không biết buông bỏ. Và cùng lúc, nó không có ở đó, v́ bên trong nó không có tư linh hoạt tích cực nào. Nó trống rỗng, v́ bên trong nó không có lửa, không có quyền năng, không có đời sống và sức mạnh. Nó tràn đầy bằng trọng lượng nhưng trống rỗng, v́ trong nó không có tính linh hoạt; nó tràn đầy bằng sự cứng nhắc, nhưng trống rỗng bởi trong nó không có thứ nhẹ như chất eter; nó tràn đầy bằng vật chất nhưng bên trong nó không có ǵ trong suốt. Đá trống rỗng v́ nó tràn đầy sự thụ động, sự bất lực, sự cứng nhắc và không có khả năng thẩm thấu.

Nhưng trong khoảnh khắc đá được nâng lên khỏi mặt đất, nó bắt đầu biến thành linh hồn. Đá của Káaba, người Ả rập nói, thứ đá thiêng trong suốt và rạng rỡ, bay lượn giữa trời và đất, nhưng tội lỗi của con người đă khiến màu của nó đen tối dần, ngày càng đen tối, sau cùng biến thành màu đen hoàn toàn và rơi xuống đất. Đá đă tinh thần hóa là một Káaba ngược lại: đêm nặng nề và không trong suốt của nó bắt đầu run rẩy bừng tỉnh, đêm bắt đầu chuyển sang b́nh minh và càng ngày càng trở nên sáng rơ, minh bạch. Nó càng nâng cao lên bao nhiêu, sự trong suốt minh bạch của nó càng rơ nét hơn bấy nhiêu, như tinh thể kim cương ngày càng lấp lánh, và sau rốt, như thể biến thành phi vật chất, nó bắt đầu bay lượn giữa đất và trời.

Stonehenge là một thánh đường đá trong suốt. Đá đă được nâng lên trên không gian, và giờ đây nó đang trên con đường trở nên trong suốt, minh bạch như bầu trời. Đây là đá bay lượn, đá tự do, là dăy núi eter. Bay lượn trong không gian: chiến thắng trọng lượng, khối lượng, sự nặng nề, sự mù quáng, sự bất lực của ḿnh. Nó đă bén lửa và giờ đây cháy lên theo hướng trời như một ngọn lửa. Tính chất cứng nhắc của sự tồn tại của nó đang biến thành tính tích cực eter. Những cái cổng đá titan đáng sợ dẫn dắt con người đến một nơi ngừng trở thành con người- nơi biến thành những thứ như cát, như làn khói hiếm hoi- nơi con người nhảy dựng lên như một con vật bị xua đuổi, trong nỗi xúc cảm bên ngoài tâm trí ḿnh, bay lên, bay lên đến gần các thần linh, nơi con người cảm nhận được một luồng ánh sáng, chính là bản thân ḿnh.

 

Nguyễn Hồng Nhung dịch từ nguyên bản tiếng Hungary

( Bp. 2018. július 5.)