XĂ HỘI KHÔNG CÓ CHA

 

Gần đây Nhà xuất bản Tri Thức cho ra mắt bạn đọc hai cuốn sách gợi nhiều suy nghĩ về thời hiện đại. Đó là cuốn Câu chuyện vô h́nh & Đảo của triết gia Hungary Hamvas Béla (1897-1968) (Nguyễn Hồng Nhung dịch) và cuốn Giải phẫu sự phụ thuộc của Takeo Doi – một nhà phân tâm học đương đại người Nhật Bản (Hoàng Hưng dịch). Trong bài viết mang tính b́nh luận điểm sách dưới đây, tác giả đă lưu ư đến những điểm đồng quy của hai tác giả. Sự ḥa hợp về quan điểm của hai tác giả vốn thuộc về những thời đại và nền văn hóa rất khác nhau, là chỉ dấu cho thấy tính chất nghiêm trọng của vấn đề mà họ đặt ra.

Hamvas Béla trong tiểu luận Thời kỳ Bảo B́nh cho rằng thời đại cũ sau hai ngh́n năm đă chấm dứt và nhân loại đang bước vào một thời kỳ mới – Thời kỳ Bảo b́nh. Ông nêu ra đặc trưng của thời kỳ này: “Đây là thời kỳ mà cách đây năm mươi năm Le Bon đă từng nói, những hoạt động vô thức của đám đông thay thế cho những hoạt động có ư thức của cá nhân.” Ông nhận xét rằng thoạt tiên các lư thuyết gia cách mạng đă hồ hởi tiếp đón thời kỳ lên ngôi của đám đông với hy vọng những thiên thần mới sẽ thức tỉnh từ đó. Thế nhưng “Đám đông thống trị là những hoạt động hỗn loạn mù quáng, mờ mịt vô thức, d́m loài người xuống tăm tối, thay thế cho những hoạt động sáng sủa có ư thức của cá nhân. Đấy chính là điều những người cách mạng đă không nghĩ tới.” Không có thiên thần, chỉ có quái vật thức tỉnh th́ đúng hơn. Hamvas Béla cay đắng nhận xét: “Tư duy và hoạt động tỉnh táo của cá nhân bắt đầu phụ thuộc vào vô thức và hỗn loạn của đám đông. Thứ giản dị có nội dung phụ thuộc vào thứ mù quáng và hỗn loạn. Thứ phát triển cao phụ thuộc vào thứ thấp kém. Vị trí lộn ngược tấn công, con người bắt đầu sống bằng cái đầu lộn xuống dưới. Và những hậu quả của nó không thể lường trước.”

Ông viết tiếp: “Vô thức nổi lên trong con người, đám đông xuất hiện trong xă hội. Đây là một dạng di dân mới, là sự đột nhập thẳng thừng của tàn bạo. T́nh thế không chỉ thay đổi từ bên ngoài, mà trạng thái tâm lư con người cũng bị đảo lộn cùng với việc xua đuổi những cá nhân ưu tú và có vị thế cao hơn…. Người thông thái nhất rơi vào đám đông cũng từ từ trở nên ngu đần. Bộ óc bị thả lỏng, hoạt động trí óc ngừng lại, tri thức tắt dần, thay vào đó họ bước vào một sự tê liệt phân vân, mờ mịt, hỗn loạn – là những đặc tính đặc trưng cho đám đông. Trí tuệ sáng suốt và tỉnh táo ngủ yên, những bản năng không kiểm soát được ngự trị con người bắt đầu dẫn dắt họ. Và con người bị tan vào đám đông không để lại dấu vết. Người ta tan vào thành một linh hồn duy nhất trong đám đông.”

Những ư kiến của Hamvas Béla có thể gây choáng cho nhiều người, nhưng tôi thấy nó rất ḥa hợp với nhiều ư kiến của Takeo Doi. Trong tác phẩm Giải phẫu sự phụ thuộc ông đă dùng đặc ngữ của Federn P. (đưa ra từ năm 1919) để ám chỉ xă hội đương đại: xă hội không có cha (The Fatherless Society). Takeo Doi nhận xét rằng phong trào Cánh tả Mới ở Nhật Bản với hiện tượng “nổi loạn của thế hệ trẻ” không phải là trường hợp đặc thù của riêng Nhật Bản mà mang ư nghĩa chung của nhân loại. Tuổi trẻ hiện đại đang nổi dậy dữ dội chống lại xă hội hiện tồn và thể hiện sự bất tín nhiệm mạnh mẽ đối với thế hệ cha anh. Những người thuộc thế hệ mới muốn lập sự nghiệp hàng phục yêu quái. Tuy nhiên, “có nguy cơ thực sự là trong khi hàng yêu, bản thân những người trẻ sẽ trở thành yêu quái.” Takeo Doi nhận xét: “Nhưng ai là người cho nó một cơ hội trong xă hội ngày nay? Ai có thể là một người cha và dạy nó một lần nữa thế nào là uy quyền và trật tự? Chắc chắn không phải các giáo sư đại học, cũng không phải các chính khách hay các trí thức, hay các nhà truyền giáo…Trên thực tế ấy, thời hiện đại không cho ta một chút hy vọng nào. T́nh trạng vô chính phủ ngày hôm nay sự thực không phải là sự vô chính phủ của một nhúm thanh niên, mà của toàn bộ tinh thần thời đại…”.

Takeo Doi thừa nhận rằng hiện nay là thời đại của khủng hoảng và biến động. Có thể là thế giới đang thống nhất lại theo một hướng đi đặc biệt để cuối cùng dẫn đến một thời đại mới, nhưng nhiều người lại nh́n cái thời đại mới ấy với sự lo ngại sâu xa, không biết những thay đổi ấy có thực sự đáng mong muốn cho lợi ích của nhân loại hay không.

Thời kỳ Phục hưng con người đă vui sướng phục hồi được cái tự ngă nhờ vào cuộc chiến đấu cho lư trí tự do chống lại uy quyền của niềm tin thiên khải. Thế nhưng cảm nhận về sự tha hóa của con người đương đại có thể bắt nguồn từ khám phá: con người đă lầm lẫn từ buổi đầu thời hiện đại, khi nó tin rằng có thể đứng trên đôi chân của chính ḿnh và tự đầy đủ với chỉ riêng lư trí của ḿnh mà thôi. Takeo Doi cho rằng Goethe đă sớm dự cảm về điều này ngay từ thế kỷ 19. Nhân vật Faust của ông có vẻ là con người của thời Phục hưng, nhưng hắn không toát ra sự tự tin và niềm vui mà h́nh như mệt mỏi v́ suy nghĩ. Hắn vứt bỏ sự cẩn trọng và phó mặc cho những cám dỗ của Quỷ Mephistopheles. Hắn vẫn chết mà không có sự thỏa măn. Con người đương đại cũng vậy: t́m mọi cách dựa vào lư trí và đang bắt đầu thất vọng về cái tự ngă.

Takeo Doi ngờ rằng thế hệ mới nh́n thấy văn minh hiện đại là sản phẩm của cùng thứ trí tuệ mà ḿnh dự phần, nhưng không thể đồng nhất ḿnh với nó. Những kẻ cầm quyền đương thời có chiều hướng giả định rằng những vận hành của lư trí làm trụ cột cho sự phát triển văn minh là hiển nhiên tự thân, nhưng những giả định ấy không nhất thiết là đúng; thế hệ trẻ cảm thấy nền văn minh hiện đại chứa đựng mối đe dọa. Thế hệ già bị thế hệ trẻ buộc phải chịu trách nhiệm về vô số thực tế khác nhau, hai bên dường như mất đi tiếng nói chung để hiểu nhau. Không nhất thiết tất cả thế hệ già đều gắn bó với các giá trị cũ, đa số cũng ngờ vực những giá trị ấy. Nhưng thế hệ mới cũng chẳng đem đến một giá trị mới nào.

Takeo Doi cho rằng có cơ sở để tin rằng hố ngăn cách thế hệ ngày nay bắt nguồn từ sự thiếu tự tin của thế hệ già. Ở cấp độ gia đ́nh điều này bộc lộ trong việc ảnh hưởng của người cha đă suy yếu đến mức không c̣n tồn tại. Nước Nhật ngay từ thời Minh trị theo nghĩa nào đấy dường như đă trở thành một “xă hội không có cha”. Nhưng bản thân phương Tây xưa nay được ngưỡng mộ như “tiên tiến” cũng đă rơi vào sự hỗn loạn hậu chiến và về mặt ư thức hệ cả thế giới ngày càng bị đưa đẩy về phía khước từ quyền lực của người cha. Freud theo một nghĩa nào đó h́nh như đă chạm đến vấn đề này trong việc luôn trở đi trở lại đề tài giết cha.

Takeo Doi nhận xét rằng có những người nh́n xă hội không có cha như việc đă rồi, nhưng ông không nghĩ rằng phụ quyền là thứ có thể đơn giản biến đi khỏi mặt đất. Mô tip cha – con bắt rễ rất sâu trong bản chất con người khiến ông ngờ rằng “xă hội không có cha” là chuyện bất khả dĩ. Ông nhận xét rằng cách mạng nói chung thể hiện việc tàn sát người cha về mặt tâm lư, nhưng thường kết thúc bằng việc tạo nên một h́nh ảnh người cha mới mạnh hơn. Lư thuyết của Freud ngụ ư rằng những nỗ lực giết cha nảy sinh từ ham muốn xóa đi kư ức về chuyện giết cha. Takeo Doi cho rằng dường như con đường duy nhất vượt qua trạng thái tinh thần không có cha đương đại sẽ là: thừa nhận tội giết cha và coi nó là cơ sở của một luân lư mới.

Ngay từ khi Nietzsche đưa ra lời tuyên bố tiên tri của ḿnh “Thượng đế đă chết”, thời đại đă ngày càng coi sự vắng mặt của Thượng đế như chuyện hiển nhiên. Tuy nhiên, Takeo Doi muốn chỉ ra rằng Nietzsche không chỉ nói Thượng đế đă chết, mà c̣n nói rằng Thượng đế bị giết. Ông trích dẫn Nietzsche:

” Người điên nhảy vào giữa đám đông và làm họ khiếp hăi v́ cái nh́n trừng trừng của ḿnh. “Thượng đế đâu mất rồi?“- hắn kêu to. “Ta nói với các người đấy! Chúng ta đă giết ông ta – các người và ta! Tất cả chúng ta là lũ sát nhân đă giết ông ấy! Nhưng chúng ta đă làm việc ấy thế nào nhỉ? Làm sao chúng ta có thể đem biển tới?…Chúng ta chuyển đến đâu đây?…Chúng ta chẳng không ngừng lao tới đó sao? Lui lại, sang bên, tiến lên, theo mọi hướng? Vẫn c̣n phía trên với phía dưới chứ? Chúng ta không lạc lối như thể đi qua một hư vô bất tận đó sao? Trời đă chẳng lạnh đi đó sao? Đêm chẳng tới liên tục mỗi lúc mỗi tối hơn đó sao? Chúng ta sẽ không phải đốt đèn giữa ban ngày đấy chứ? Chúng ta không nghe tiếng động của những phu đào huyệt đang chôn Thượng đế đó sao?…Thượng đế đă chết! Thượng đế vẫn chết! Và chúng ta đă giết ông ta!…Đấng thiêng liêng và hùng mạnh nhất mà thế giới từng có được cho đến lúc này đă chảy máu đến chết dưới lưỡi dao của chúng ta – ai sẽ lau sạch máu trên người chúng ta đây?…Chúng ta sẽ không phải tự ḿnh biến thành Thượng đế chứ, dù chỉ để có vẻ xứng đáng như thế? Chẳng bao giờ có một sự kiện nào lớn lao hơn, và v́ nó, tất cả những người sinh ra sau chúng ta sẽ thuộc về một lịch sử cao quư hơn bất kỳ một lịch sử nào từ trước đến nay!” Đến đây người điên im bặt và lại nh́n vào những người nghe hắn nói; họ cũng im lặng và nh́n hắn một cách kinh ngạc.”

Con người hiện đại vui vẻ và vô ưu, nhưng mặt khác lại dường như khổ sở v́ một ư thức tội lỗi mơ hồ nào đó. T́nh cảm này biểu hiện rơ nhất trong các nhà hoạt động Cánh tả Mới. Họ nhấn mạnh rằng đứng im nh́n sự đau khổ của người khác, dù sự đau khổ xảy ra ở đâu, đều là tội ác. Hoạt động của họ đă lay động lương tâm của những người đương thời. Nhưng họ nhấn mạnh “t́nh đoàn kết” đến mức coi những ai không gia nhập đấu tranh cùng với họ đều là kẻ thù của họ. Takeo Doi ngờ rằng ư thức tội lỗi ở những nhà hoạt động Cánh tả Mới có phần thiếu chiều sâu. Ư tưởng của họ khẳng định người ta phải nhận thức được tội lỗi của ḿnh và “vứt bỏ các đặc quyền của ḿnh”. Khi cá nhân thành công trong việc đạt được một t́nh cảm đồng chí nào đó với người được coi là nạn nhân của ḿnh, cá nhân ấy thường đâm ra tin rằng “sự vứt bỏ ấy” đă đạt được rồi. Họ cảm thấy chính họ đă trở thành nạn nhân và cho phép ḿnh lạm dụng những người không quan tâm và tấn công những kẻ có trách nhiệm. Hành động nảy sinh từ đó càng hiếu chiến và nhiều khuynh hướng bạo lực.

Ở điểm này ta cũng lại thấy có sự ḥa hợp ư kiến của Takeo Doi với Hamvas Béla. Trong tiểu luận Ngày lễ và cộng đồng Hamvas Béla viết “Một số thời gian nhất định bắt buộc phải lao động một cách lạnh lùng, bởi v́ cần thiết, v́ sự tôn trọng, v́ không thể nhận không bất kỳ cái ǵ. Đây là khoảng thời gian bị mất, bởi v́ chỉ sau đó cuộc sống mới thật sự bắt đầu. Hạnh phúc là việc riêng. Hăy đi ra bờ biển, hăy dạo chơi, ngồi xuống những tảng đá và ngắm những con hải âu!

Ở đây có sự tương phản: số phận có vẻ như có hai cực khả năng, một là cho bản thân kẻ cô đơn, kẻ ngoài ḿnh ra chẳng muốn ǵ khác, chỉ sống cho ḿnh, nấu cho ḿnh ăn. C̣n kẻ kia v́ cộng đồng, kẻ vác cây thánh giá của tập thể lên vai, chỉ sống v́ người khác. Kẻ cô đơn coi thường kẻ sống cho cộng đồng, kẻ v́ cộng đồng kết tội kẻ cô đơn.
………

Kẻ nào nhận thức được rằng chẳng ma nào cần đến sự phủ nhận bản thân, [chẳng ma nào] cần đến hành động của nó tự vác thập tự lên vai v́ nhân loại, [kẻ nào nhận thức được điều này] kẻ đó tự quẳng đi biết bao nhiêu sự phiền nhiễu vô ích cho chính nó.

Đừng ai tin rằng tự ḿnh có thể hiến dâng bản thân ḿnh thay cho những người khác! Số phận kiểu này dành cho các thần linh.

Nhưng trái lại, tất cả mọi người cần nhớ rằng, nếu Thượng đế không cần họ từ bỏ bản thân họ, th́ họ phải có trách nhiệm với tất cả những ai sống cùng thời đại với họ, họ cần phải coi trọng số phận những người khác như với số phận riêng của họ!

Sự tỉnh táo thánh thần của ngày Thường nhật hé mở cho con người chút sự thật bé nhỏ xám xịt rằng chỉ hưởng thụ sự sống một ḿnh là có tội, nhưng nếu tin rằng cần phải từ bỏ toàn bộ th́ hơi quá đáng.” (Ngày lễ và cộng đồng).

Takeo Doi nhận xét: “Những học giả nh́n lịch sử thế giới như lịch sử của tiến bộ, thường tuyên bố rằng đến bây giờ con người đă đi qua hết “tuổi thơ” của ḿnh, trong đó mọi kiểu hệ thống tôn giáo được áp đặt lên nó, nhưng bây giờ những sự kiềm chế ấy đă bị tháo bỏ và lần đầu tiên con người đă bước vào thời kỳ trưởng thành thực sự. Nói như thế là lừa dối. Hiện tại dường như đúng là sự đảo ngược của thời kỳ trưởng thành….chẳng hay ǵ việc người lớn cũng như trẻ con hành xử một cách bộc phát theo ngông tưởng của ḿnh.”

Takeo Doi đặt vấn đề: hiện tượng đương thời này có ư nghĩa ǵ? Ông kết luận: “Không ai có thể nói liệu hiện tượng thoái bộ ấy của nhân loại có là cơn bệnh chết người hay là khúc dạo đầu cho một sự phát triển đột biến mới của sức khỏe. Chính sự nghiêm trọng trong t́nh thế của chúng ta ngày hôm nay nằm ở tính không thể tiên liệu ấy.”

Nguyễn Văn Trọng (Thời Báo Kinh Tế Sài G̣n)