Tám Khùng

Nguyễn Mộng Giác

 

Năm 1995 lần đầu về thăm quê hương sau mười bốn năm xa cách, tôi hỏi các cháu trong nhà "Ông Tám Khùng bây giờ ra sao?". Các cháu tôi ngơ ngác, đứa này đưa mắt hỏi thầm đứa kia, không biết trả lời thế nào. Đứa lớn nhất đáp mơ hồ "Chắc ổng chết lâu rồi cậu".

Tim tôi đau thắt! Tám Khùng chết rồi! Nhưng tôi trấn tĩnh được ngay. Phải, nếu tính nhẩm tuổi đời của Tám Khùng th́ chuyến về thăm Qui Nhơn lần này tôi không gặp Tám Khùng nữa, cũng phải. Ông ấy đă lớn tuổi, lại sống theo cách sống như thế, làm sao...

Không một chút đại ngôn, tôi có thể nói rằng Tám Khùng là công dân số một của thành phố Qui Nhơn, quê hương tôi. Những anh hùng hào kiệt, những văn hay chữ tốt, những rừng vàng biển bạc, những mũ cao áo rộng có dính dáng tới Qui Nhơn một thời, bây giờ c̣n ai nhớ đâu. Họ đến , rồi họ đi. Họ đến vồ vập tham lam. Họ đi lầm lũi lén lút. Qui Nhơn thành phố thân yêu của tôi đối với họ chỉ là một quán trọ không mất tiền. Đ̣i hỏi họ thủy chung là chuyện không hợp t́nh, nói ǵ tơí hợp lư. Tám Khùng th́ khác hẳn. Ông là một trường hợp ngoại lệ, v́ thế ông xứng đáng là một công dân ngoại hạng của Qui Nhơn.

Sau hiệp định Genève, lúc chiếc tàu Ba Lan nhổ neo ngoài khơi Qui Nhơn đưa đợt bộ đội và cán bộ kháng chiến cuối cùng của Liên Khu V tập kết ra Bắc, Qui Nhơn chỉ c̣n là một đống gạch vụn trên băi cát hoang dại khét nắng. Trong chiến dịch Atlande, lính Pháp đă cho phá sập những căn nhà gạch hoang tàn c̣n lại trên những phố cũ, và giăng hàng hà sa số những hàng rào dây thép gai về các hướng nguy hiểm để pḥng vệ. Lúc tôi xuống Qui Nhơn tiếp tục học trung học, Qui Nhơn trống hoác như một băi tha ma, lác đác đây đó vài mái nhà tranh cất vội, những hàng keo lá thưa, vài con đường nhựa loang lổ ổ gà và những người dân đánh cá hồi cư gầy yếu, khắc khổ. Thành phố điêu tàn v́ chiến tranh, và bây giờ hồi sinh cũng nhờ chiến tranh. Nghề mưu sinh của hầu hết mọi người hồi cư là gỡ dây thép gai cuộn lại thành từng cuộn để bán.

Bọn học tṛ rắn mắt chúng tôi, ngoài những buổi học nực nội trong những căn pḥng mái tôn nóng bức và những chiều tắm biển, chỉ c̣n lại cái thú giải trí là đi lùng hái những trái keo hiếm hoi c̣n sót lại, và... chọc nghẹo ông Tám Khùng. Chúng tôi đang ở lứa tuổi 14, 15; giọng nói bắt đầu đổi, mụn bắt đầu mọc trên da mặt, lúc nào trong người cũng hừng hực sinh lực nên lúc nào cũng muốn xê dịch hay đập phá một cái ǵ. Tám Khùng rủi ro trở thành nạn nhân của chúng tôi.

Ngay hồi đó chúng tôi cũng không đoán được tuổi tác của Tám Khùng. Gia đ́nh ông ở Khu Hai, xóm dân chài ở ngay bờ biển gần Miếu thờ Ông Nam hải. Nghe nói cha mẹ Tám Khùng c̣n sống, cũng nghe nói hồi quân Pháp đổ bộ lên Qui Nhơn, hai ông bà tản cư nhưng bỏ Tám Khùng ở lại. Họ cho đứa con mắc bệnh tâm thần là một cục nợ, một nỗi xấu hổ của gia đ́nh, nên không muốn ai nhắc nhở tới nó, không muốn ai biết liên hệ máu mủ của ḿnh với nó. Hỏi tuổi Tám Khùng, chẳng những họ không nói, họ c̣n nổi giận. Chúng tôi đoán hồi đó Tám Khùng ít ra cũng trên dưới ba mươi, v́ dù ăn mặc bẩn thỉu, ăn uống thất thường, răng rụng miệng móm lúc nào nước dăi cũng nhểu xuống cái cằm lưa thưa râu, thân thể ông vẫn c̣n khá đầy đặn, dư lực tự nhiên cuả tuổi thanh niên. Tám Khùng thường la cà đến những chỗ đông người tụ tập để xin ăn, và cũng v́ thế trở thành tṛ vui cho những người suốt ngày dăi nắng gỡ dây thép gai đổi bát cơm hẩm. Họ bắt Tám Khùng làm đủ tṛ, và v́ Tám Khùng phản ứng y như một đứa con nít, nên thú vui trêu chọc của họ lên tới cực điểm thành công khi nào họ chọc được Tám Khùng mếu máo khóc.

Tám Khùng sợ nhất lũ học tṛ chúng tôi. V́ chúng tôi đặt tiêu chuẩn cho mức thành công cao hơn những người gỡ dây thép gai. Chúng tôi chưa bằng ḷng với tiếng khóc khao khao và những lời kể lể nỉ non vô nghĩa của Tám Khùng. Chúng tôi t́m mọi cách đẩy Tám Khùng vượt quá lằn ranh của sự nhẫn nhục cam chịu, và khéo léo, uyển chuyển dẫn dụ người khùng tới chỗ nổi giận mà không trở thành nguy hiểm. Cái khéo léo của người Ấn Độ thổi kèn dụ rắn. Thường thường, dấu hiệu Tám Khùng bắt đầu nổi giận là ông ngưng kể lể mơ hồ, đứng thẳng người lại, mắt dáo dác nh́n quanh như muốn t́m kiếm thứ ǵ. Chúng tôi vội chạy ra xa đề pḥng bất trắc. Ông đưa mắt t́m kiếm một hồi, cuối cùng t́m ra được thứ muốn t́m: một cục đá, một viên gạch vỡ, hoặc bất cứ thứ ǵ cầm vừa trong ḷng bàn tay. Tám Khùng trả miếng bằng cách ném đá chúng tôi? Không! nắm viên đá hay viên gạch chắc trong tay, ông đập mạnh viên đá vào ngực ḿnh, miệng chửi một câu rơ ràng từng tiếng "Cha mầy Xe mẹ mầy Bành!". Sau một tiếng "hự" đau đớn v́ sức đập của viên đá là câu chửi quen thuộc. Chúng tôi không tin ở mắt ḿnh, không tin ở tai ḿnh. Thay v́ cách trả đũa bằng cách thông thường là ném đá ném gạch vào bọn học tṛ độc ác, Tám Khùng tự trừng trị ḿnh. Chưa hết! Chẳng bao lâu sau, chúng tôi c̣n biết thêm Xe và Bành là tên ông cha và bà mẹ đau khổ của Tám Khùng.

Thấy Tám Khùng phản ứng một cách khác thường như thế, chúng tôi ngỡ ngàng không hiểu. Rồi lũ học tṛ vô tâm là chúng tôi hồi đó bắt đầu hối hận. Tṛ chơi tinh nghịch có hậu quả tức thời là những tiếng hự đau đớn từ cái miệng móm của nạn nhân, chúng tôi có gan đồng dạ sắt cũng phải cảm thấy xấu hổ. Chúng tôi tự hỏi: Ḿnh c̣n có chút lương tâm nào không? V́ ḿnh mà Tám Khùng phải chịu đựng những cú đập tận t́nh vào ngực, v́ ḿnh mà đôi vợ chồng làm nghề chài lưới ngoài Khu Hai bị đứa con ngày nào cũng gọi tên tục ra chửi như muốn hỏi "ông bà sinh tôi ra làm chi để tôi khổ thế này!".

Không cần bảo nhau, chúng tôi chấm dứt tṛ chơi chọc phá Tám Khùng. Nhưng ông vẫn chưa thoát nạn. V́ sau chúng tôi không thiếu những đứa trẻ rắn mắt khác. V́ ḷng bất nhẫn nhiều khi không mạnh bằng cái thú nh́n người khác đau đớn. Cứ thế, hết ngày này tới ngày khác, Tám Khùng đem chính thân thể ḿnh, danh dự cha mẹ ḿnh ra hi sinh để làm tṛ mua vui cho thiên hạ. Có bậc vĩ nhân nào của đất "địa linh nhân kiệt" là quê hương tôi làm được kỳ tích ấy, nói ǵ đến những "khách qua đường"!

Sau một năm học ở Qui Nhơn, tôi phải vào Nha Trang, rồi Sài G̣n, rồi Huế để tiếp tục đường học vấn và t́m một cái nghề mưu sinh. Mỗi lần nghỉ hè về thăm nhà, tôi lại gặp Tám Khùng. Dĩ nhiên ông già theo tháng năm. Tôi đem chuyện Tám Khùng tự đập vào ngực hỏi những bạn am hiêủ y khoa, xin họ giải thích v́ sao ông hành động như thế , v́ sao ngực ông phôỉ ông không hề hấn ǵ. Họ bảo một bác sĩ quân y có đem Tám Khùng đi chụp quang tuyến X và thấy hai lá phổi cũng như xương lồng ngực của Tám Khùng b́nh thường, và kết luận đó là sự lạ. Có lẽ v́ sức yếu, những cú đập đó không gây chấn thương lớn. Tôi căi lại, bảo chính tôi thấy viên gạch đă vỡ khi Tám Khùng dùng nó đập vào ngực. Một y sĩ khác chuyên về bịnh tâm thần giải thích một cách khoa học lư do Tám Khùng "tự trừng trị ḿnh" và đổ "trách nhiệm" cho hai đấng sinh thành ra ḿnh. Nghe ra, rất có lư, và đơn giản. Quá đơn giản đến độ tôi không tin tưởng ở cách giải thích.

Mười năm sau những ngày tôi và bạn bè chọc giận cho Tám Khùng tự trừng trị và khiển trách cha mẹ, tôi trở về Qui Nhơn, lần này ở lâu trên thành phố quê hương, và làm nghề dạy học. Từ một đứa trẻ vô tư, vô trách nhiệm, tôi trở thành một ông thầy đầy ưu tư, tự gánh quá nhiều trách nhiệm. Ông Tám Khùng vẫn c̣n đó. Tôi gặp ông hàng ngày. Khác với mười năm trước, đời sống của ông có vẻ khá hơn. Trước, ông chỉ vận một cái quần đùi, để nguyên một lồng ngực sạm nắng c̣n nguyên những vết bầm. Bây giờ, ông mặc áo quần cả bộ, tuy dơ dáy nhưng lành lặn. Không ai c̣n nỡ chọc ông để ông phải chửi cha chửi mẹ. Tôi mừng cho thế thái nhân t́nh, mừng cho ông.

Cả đến sinh hoạt thường ngày của ông, vai tṛ ông đóng trong đời sống thành phố cũng thay đổi. Ông vẫn lê la suốt ngày ngoài đường, làm tṛ vui cho đám trẻ trên mọi nẻo đường ông đi qua. Đó là "nghĩa vụ truyền thống" Trời dành cho ông. Ông c̣n đảm nhiệm một vai tṛ mới (không biết từ lúc nào trong thời gian mười năm tôi xa nhà): mỗi lần nhà ai có đám tang, Tám Khùng xuống chợ Qui Nhơn xin những bà hàng hoa những bó hoa bán ế mang đến biếu tang gia rồi tự động thắp hương ś sụp lạy trước khi xin gia chủ một ít tiền hay thức ăn. Khi ra về không quên xin bó hoa lại. Những gia đ́nh có tin vui như cưới hỏi, giỗ chạp cũng được Tám Khùng chiếu cố. Không hiểu trong trí năo một người mắc bệnh tâm thần từ nhỏ như Tám Khùng, có một khoảng nào minh mẫn linh diệu để Tám Khùng cất giữ cuốn sổ ghi tỉ mỉ những kỉ niệm vui buồn của mọi gia đ́nh trong thành phố Qui Nhơn? Hồi c̣n sức khỏe tráng kiện, ông đem thân ra làm vui cho bọn trẻ chúng tôi. Nay tuổi đă già, ông đem trí ra nhớ từng ngày từng tháng, theo dơi chia xẻ vui buồn của mọi người. Ông là công dân số một của Qui Nhơn, xứng đáng hơn ai hết để người Qui Nhơn trao cho vinh dự ấy.

Ông Xe và Bà Bành hai đấng sinh thành của Tám Khùng có lẽ đă phiêu diêu về cơi Phật trước đứa con bất hạnh. Hai ông bà bị con mang ra "khiển trách" mỗi lần bị đời cư xử bất công, chắc chắn phải tủi thân, không muốn nhận đă sinh ra một đứa con như thế. Như tôi tin rằng bây giờ th́ hai ông bà hănh diện về Tám Khùng, cũng như Qui Nhơn quê hương tôi phải hănh diện về một công dân ngoại hạng như thế. V́ Tám Khùng là một tấm gương sáng: Trước một tai hoạ chung, mấy ai đă dám cầm một viên gạch lớn để đập vào ngực ḿnh và nói "lỗi tại tôi, lỗi tại tôi mọi bề".

Nguyễn Mộng Giác

(Viết nhân ngày kỉ niệm 30.4.2001, California, USA)