NGUYỄN THANH HIỆN

NGƯỜI  ĐÁNH  CẮP

                    SỰ   THẬT

                                                Tiểu thuyết của Nguyễn Thanh Hiện 

                                               NXB VĂN HỌC

                                                        2008

    VÀO  TRUYỆN

    Ông Ruông thôi dạy học, nằm nhà đọc sách hơn phần ba thế kỷ. Nói nằm nhà đọc sách hơn phần ba thế kỷ không có nghĩa rời bục giảng, về nhà, ngày ngày ông chỉ làm mỗi công việc là lên giừơng nằm  đọc sách. V́ để có thể tồn tại, khi đă thôi dạy học để kiếm cơm, ông cũng phải tuân thủ đúng theo cách tồn tại của mọi người ở làng quê ông. Tức phải đi cày ruộng. Tức cũng tuân thủ đúng theo cách tồn tại của mấy chục đời tổ phụ nhà ông. Ngoài ra, ông c̣n phải gánh vác nhiệm vụ hậu duệ của một ḍng họ dưới mắt người đời chẳng đáng giá mấy, có nghĩa nếu không có ḍng họ ấy cuộc đời này cũng chẳng sao. Nhưng dù ǵ ḍng họ ông cũng đă lỡ có mặt ở trần gian, mà đến đời ông ḍng họ ông chỉ c̣n lại mỗi ông, nên ông chẳng nỡ để nó chấm hết: Ông phải có vợ, sinh con nối dơi. Chuyện cày ruộng là chuyện cơm áo, chuyện lớn, chiếm nhiều th́ giờ đă đành. Mới đầu ông cho việc cưới vợ sinh con chỉ là việc giản đơn. Không ngờ nó cũng ngốn nhiều thời gian và công sức của ông. Có điều, ông luôn giữ được một nề nếp chắc ít ai giữ được, là lúc đi cày hay lúc ăn nằm với vợ, đầu óc ông vẫn không quên nghĩ đến sách. Quả t́nh ông cũng có thề trong ḷng là chỉ đẻ một đứa, cho khỏi tốn  quá nhiều công sức nuôi con, để c̣n thời giờ đọc sách. Nhưng có lẽ chủ yếu do cơ chế sinh đẻ, vợ ông chỉ đẻ được một lần, với lại vợ ông từ giă ông qua thế giới bên kia cũng hơi sớm. Cũng xin nói thêm, ở làng Dầu của ông, làm sao để làm ăn cho giàu có là cũng khó như việc con trâu chui lỗ trôn kim, nhưng khả năng sinh đẻ có lẽ ít nơi nào sánh kịp. Hầu hết ở trong làng, một đôi vợ chồng cho đến khi không c̣n đẻ nổi nữa, ít nhất cũng đă đẻ được năm bảy đứa. Ở làng Dầu, khi ông c̣n dạy học, người ta gọi ông là ông giáo Ruông. C̣n khi hết dạy học, ở nhà vừa cày ruộng vừa đọc sách, th́ người ta gọi là ông Ruông sách. Nhưng đấy là cách gọi trước mặt ông. C̣n khi cảm thấy buồn cười cho một kẻ suốt ngày treo ḿnh trên vơng hay nằm vắt chân chữ ngũ trên giừơng để đọc sách, người ta lại gọi ông là mọt sách. Có lẽ đấy là chỗ người làng chưa chịu hiểu ông. Ông song được là nhờ chén cơm do chính tay ông làm ra, sau đó là do con trai ông làm ra. Ông ăn cơm, chứ không phải ăn sách để sống. Nhưng phải nói một câu, phải nhờ những người như ông, sách mới sống nổi. Cũng có thể nói, sau khi đă có đứa con trai nối dơi, công việc ăn nằm với vợ chỉ c̣n là việc phụ, là ông đă chuyển sang thời kỳ thực sự ăn nằm với sách. Được chu du thiên hạ bằng sách. Đây là niềm vui ông đă nhận ra lúc ăn nằm với sách. Cứ ở yên một chỗ mà gặp được các vị vua chúa, trông thấy được bao đền đài lăng tẩm của bao đế chế từng tồn tại trong lịch sử loài người. Chỉ ở một chỗ mà nghe được các bậc đại gia trên thế giới căi vả nhau, vạn hữu biến đổi hay không biến đổi, vật chất với tinh thần là cái nào sinh ra cái nào. Chẳng phải môn đồ của Phật mà ông cũng bày đặt đi hỏi Phật, như người ta nói ông là mọt sách như thế, liệu khi gắng sức tu dưỡng th́ ông có vào được niết bàn không, một con mọt sách mà lọt vô niết bàn th́ có ǵ trái khuấy không? Ông đă rất đắn đo trước khi đi hỏi đức Khổng Tử. Nếu là chuyện cao siêu  như con người ta có linh hồn không, nếu có, th́ sau khi ta chết cái vật thể ấy có đeo đẳng theo mớ xương tàn  của ta không, nếu là chuyện đại loại thế, ông đă t́m đến  ông Plato hay ông Aristốt của nước Hy Lạp cổ đại, chẳng hạn. Nhưng đây là chuyện đời thường, một trăm phần trăm là chuyện đời thường. Ông biết đức Khổng tử chỉ thích luận bàn những chuyện như khi vào chốn công đường ta có nên nín hơi làm như không thở được hay không, hay ông vua nào nên pḥ tá, ông vua nào nên tránh xa, lúc nào th́ xuất chính, lúc nào th́ lui về quê tắm sông, gảy đàn sắt. Cái chính phủ trả lương dạy học cho ông bị đổ. Người đứng đầu chính phủ là ông Diệm th́ bị giết. Đă ngồi vào chỗ cao nhất thiên hạ trong nước mà chẳng chắc ăn chút nào, huống hồ là cái ghế ngồi dạy học của ông. Thôi, cứ lui về, cầm lại cây cày tổ phụ để lại, là chắc ăn hơn hết. Ông muốn gặp đức Không tử là để hỏi thử cách xử sự của ông như thế là tiểu nhân hay quân tử. Những chuyện đại loại thế xảy ra khi đọc sách là quá nhiều. C̣n đây là chuyện khi nhớ lại ông cứ thấy man mác buồn. Vào một chiều, ông nằm ở vơng mắc chỗ nhà cầu, để nghĩ ngợi, chứ không phải đọc sách. Ở bên ngoài đang xảy ra đủ thứ chuyện. Trời sắp tối mà vợ chồng anh Rác, con trai và con dâu ông, vẫn c̣n ngoài ruộng. Cặp heo trong chuồng đ̣i ăn, la hét như  ai đương thọc cổ chúng. Đám gà con, con mấy mái gà đẻ, cũng xúm nhau kêu như ong. Cặp ḅ cày chiều ấy là do thằng cu Cỏ, cháu nội ông, lừa đi ăn ở g̣ Tháp, thằng Cỏ biến đi đâu chẳng biết, để cặp ḅ kéo về húc cổng rào rầm rầm. Thường, trong trường hợp này, ông Ruông đi nhốt ḅ và cho heo gà ăn. Nhưng chiều ấy là do ông mắc đeo đuổi thứ ư nghĩ  thật ra chỉ có các vị triết gia hay những nhà khoa học mới dám nghĩ đến. Là tại sao loài người hiện tại cũng chỉ có hai con mắt như nhiều loài thú khác, lại làm chủ được các loài thú? Cớ sao to lớn như con voi, cũng là loài có vú và có hai con mắt như con người, lại không làm được chuyện của con người? Cứ cho là công cuộc lao động làm phát triển bộ năo ở loài người. Nhưng loài voi không lao động ư? Cũng lao động t́m kiếm thức ăn, lao động chống chơi với thiên nhiên và các loài thú khác để tồn tại… Nghĩ một hồi ông thấy mệt óc, nhắm cả hai mắt, thôi, không thèm nghĩ nữa. Chợt thấy có ông già râu cũng bạc trắng như râu cha ông hồi ấy. Ông già cầm đầu vơng, giục dặc. Cứ tưởng ông Rường sang. Thường, cứ mặt trời sắp lặn, ông bạn hàng xóm  ấy lại sang rủ ông ra ngồi ở đồng làng, nh́n rán chiều để đoán thời tiết. Mở mắt nh́n chẳng thấy ai, ông Ruông lại nhắm mắt để thư giăn đầu óc. Nhưng ông già râu bạc lại hiện ra nữa. Đích thị là cha ông. Ông Ruông cứ lim dim mắt nh́n, không dám mở to, v́ sợ mất đi h́nh ảnh người cha yêu quí của ḿnh. Đây là lần đầu, kề từ ngày cha ông mất, ông nh́n thấy lại cha ḿnh. Ông cụ nh́n ông, rồi quay lại, ôm chầm lấy ông nội ông , khóc. Ông nội ông cũng khóc. Rồi quay lại, ôm chầm lấy ông cố của ông. Ông cố ông cũng khóc. Rồi quay lại ôm chầm lấy người đàn ông to lớn ông gọi là ông cao. Ông Ruông thấy các vị tổ phụ của ḿnh khóc nức nở. Chỉ thấy khóc , chứ chẳng nghe tiếng khóc. Ông cứ tiếp tục lim dim mắt để giữ h́nh ảnh các vị tổ phụ của ông. Đến lúc cố nh́n thử, ông mới nhận ra các vị ấy chẳng người nào c̣n da thịt. Bốn bộ xương người cứ xoắn lấy nhau, vừa đung đưa, vừa khóc. Một chặp th́ biến mất hết. H́nh như là biến thành ngọn gió. V́ ông chợt cảm thấy hơi se lạnh. Sát bên ngoài cửa sổ nhà cầu là cây mít lâu niên do cha ông trồng tự hồi ông cụ c̣n trai trẻ. Đám lá mít úa rụng, chạm vào nhau lào xào tựa như đang có mưa. Ông Ruông biết đây chẳng phải là mơ (thứ giấc mơ các vị tiểu thuyết gia hay đem vô tiểu thuyết của ḿnh ) Là hoạt động của trí năo. Ông luận ra thế. Trí năo ông vừa làm một cuộc đi quá xa, trải qua đời cha ḿnh, đời ông nội và ông cố ḿnh, đến tận đời vị tổ phụ thứ tư của ḿnh, tính ra là hơn một trăm năm (bốn thế hệ cha ông ít nhất cũng  dài hơn trăm năm ) Trí năo cứ theo đà này có ngày tê liệt mất. Mà chết v́ tê liệt trí năo là chết bất đắc kỳ tử. Luận đến đây ông thấy giật ḿnh.

    ÔNG  CHÁU

    Đời người rốt cuộc chỉ c̣n là cơn gió thoảng?

    Ông Ruông dấu kỹ ư nghĩ chẳng vui  trong lúc đi lấy cỏ mồng gà với thằng cu Cỏ. Đến tuổi ông là hay nghĩ ngợi như thế. Không phải sợ chết mà nghĩ tới việc sau khi chết th́ hoá thành thứ ǵ. Sách cũng đă nói nhiều về cái chết. Ông Êpicur của Hy Lạp cổ đại, chẳng hạn,  bảo cái chết chẳng làm ǵ được ta khi ta sống. Nhưng không phải sách, mà là thằng cu Cỏ, cháu nội ông, đă cải tạo cái tuổi già hay nghĩ ngợi của ông. Ngoài việc kể chuyện cho cháu nghe, ông c̣n cùng thằng Cỏ chơi những tṛ chơi của đám trẻ nít làng Dầu. Ông cũng không ngờ đến tuổi già lại thấy thích những tṛ chơi ấy. Chơi với thằng Cỏ là chơi theo mùa. Xuân, đánh trổng đem u. Thu, đá kiện, nhảy chuôn. Đông, mưa dầm, th́ ngồi trong nhà đổ bồ. C̣n hôm ông dấu kỹ trong ḷng ư nghĩ chẳng vui để đi lấy cỏ mồng gà với thằng cu Cỏ th́ những cơn mưa đầu mùa đông đă đổ xuống từ lâu. Cỏ mồng gà đang trổ bông đầy các bờ ruộng đồng làng. Cỏ mồng gà trổ bông là đám trẻ làng Dầu bước vào mùa chọi cỏ. Ông Ruông luận về các tṛ chơi của lũ trẻ làng ông : Đá kiện, nhảy chuôn là cách thử thách của con người trước sự tàn phá của thời gian. Đổ bồ,  c̣n gọi là trỉa bồ, là phản ánh quá tŕnh phân hóa giàu nghèo trong xă hội loài người. Đánh trổng đem u coi như thể nghiệm một tư tưởng về sự biến hoá giữa ngựa và người ( trong tṛ chơi này, thắng làm người c̣n thua làm ngựa ) C̣n chọi cỏ là chiến tranh theo nghĩa có đánh nhau và có chết ( trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ, khi chép về thời ấu thơ của ḿnh, ông Ruông bàn khá kỹ về các tṛ chơi của lũ trẻ ở quê ông )

    Lúc ông và thằng cu Cỏ lên g̣ Tháp để bắt đầu cuộc chiến th́ mặt trời lên độ cây sào. Theo thuật ngữ của chọi gà cỏ th́ sáng ấy ông cháu ông đă gom được đám quân chân xanh, tức đám cỏ vừa mới trổ bông. Bao giờ cũng phải đi lấy cỏ vào sáng sớm như thế để cho cỏ có độ dẻo dai. Nên cuộc chiến bao giờ cũng xảy ra vào buổi sáng sớm.

    -Vào trận đi cháu. Xong trận này, ta gầy mấy trận nữa, v́ ngày mai trời mưa, ông cháu ta sẽ không ra đồng  được.       

    Ông Ruông nói, cứ thấy háo hức như mọi lần sắp vào trận đánh nhau với thằng cháu nội.

    Thằng Cu Cỏ lấy ra con gà cỏ lớn nhất, nhưng chưa chịu vào cuộc

    -Ai nói với ông mai trời mưa ?

    -Mặt trời mới mọc mà đỏ như chảy máu thế là sắp có mưa

    Ông Ruông nói theo kinh nghiệm đoán thời tiết của người làng Dầu. Nhưng thằng cu Cỏ th́ bị cuốn ngay vào chỗ kiến thức coi như hoàn toàn mới lạ với nó.

    -Ông nói mặt trời chảy máu ?

    Thằng cu Cỏ ném hết cỏ mồng gà xuống g̣ Tháp, coi như đơn phương hủy bỏ cuộc chiến, để xông vào tra gạn ông Ruông v́ sao mặt trời chảy máu.

    Nếu bắt đầu bằng việc giảng cho thằng cu Cỏ hiểu mặt trời vốn sinh ra từ một đám tinh vân, ông chẳng thể dẫn tới cái kết cuộc chảy máu

    -Chúa phán rằng trái đất đứng im. Nhưng có một ông thầy tu lại dám trái lời Chúa, bảo trái đất không đứng im, mà cùng với trăng sao quay chung quanh mặt trời.        

    Ông Ruông quyết định phải bắt đầu câu chuyện kể bằng cuộc đối đầu đầu tiên có vẻ quyết liệt giữa khoa học và tôn giáo ở phương Tây. Nhưng bắt đầu kiểu ấy lại khiến cho thằng Cỏ xoay sang chất vấn ông về lĩnh vực tôn giáo

    -Ông bảo Chúa phán, mà Chúa là ai, Chúa phán là sao?

    -Phải. Chúa nói trái đất đứng im, c̣n mặt trời th́ quay chung quanh trái đất. Theo sách vở của người theo đạo Chúa th́ Chúa là kẻ làm ra mặt trời, làm ra ông cháu ta, làm ra trái đất nơi ông cháu ta đang chọi gà cỏ . Chúa lớn vậy, nên lời Chúa nói ra gọi là phán

    -Cháu hiểu ra rồi. Bữa hôm nay mặt trời chảy máu là cũng do Chúa phán.

    Ông Ruông bảo không phải thế. Tất cả là tại ṭa án của Chúa. Ông lại phải giảng cho thằng Cu Cỏ nghe toà án của Chúa là do những người trên trần gian lập ra để kết tội những kẻ làm trái ư Chúa. Ông thầy tu người Ba Lan có tên Copernic ấy sợ bị kết tội, không dám công bố phát minh của ḿnh. Nhưng gần một trăm năm sau, có một ông khác tên là Galilé đă công bố cho nhân loại biết chuyện quả đất tự xoay tṛn một ṿng trong một ngày, và đi giáp một ṿng quanh mặt trời trong một năm. Toà án của Chúa liền đem ông Galilé ra xử. Sợ bị chém, ông phải rút lại tuyên bố kia trước mặt các quan ṭa. Nhưng vừa ra khỏi ṭa ông đă nói với mọi người dù ǵ th́ quả đất vẫn quay

    -Thế là mấy ông quan ṭa tức ḿnh đem ông ta ra chém ?

    Thằng Cu Cỏ có vẻ sốt ruột.

     Ông Ruông nói không phải   

     Thằng Cu Cỏ tỏ ra nghi ngờ :

:    -Hay là ông dấu cháu ?

    -Ông chẳng dấu cháu điều chi. Ông Galilé không hề bị chém. Nhưng mặt trời th́ cứ thấy buồn cười. V́ rơ ràng là nó không quay quanh trát đất, mà người ta cứ bảo là nó đang làm chuyện ấy. Mỗi lần nghĩ chuyện ấy, nó lại cười  đến chảy nước mắt

    -Cười mà chảy nước mắt sao ?

    -Phải. Nước mắt của mặt trời là máu. Như sáng nay đây, ông cháu ta đang nh́n thấy máu  của mặt trời

    -Mà sao ông biết chuyện  ấy?

    Thằng Cỏ có vẻ sợ hăi trước những hiểu biết của ông ḿnh. C̣n ông Ruông th́ rất vui, v́ câu chuyện kể của ông coi như  đă thuyết phục được cháu, ông bảo :

    -Là do mặt trời đă nói cho ông biết.

    -Mặt trời nói với ông ? Mà nói hồi nào ?

    -Là vào lúc ông nghĩ về nó

    V́ không đủ lời lẽ để diễn sự khâm phục trước người ông có vẻ khác thường  của ḿnh, thằng Cỏ cứ nhảy lên la khan :

    -Ông của cháu lạ lắm… 

     NHỮNG NGƯỜI CON ĐI VỀ  PHƯƠNG NAM

    Không phải đến hôm đi chọi gà cỏ, thằng Cu Cỏ mới gợi cho ông Ruông ư tưởng ấy. Mà đă bao nhiêu năm qua ư tưởng ấy tựa ngọn gió xuân làm cho ḷng ông luôn cảm thấy rất vui. Là làm sao cho cuộc đời ông và cuộc đời các bậc tổ phụ ông đều trở nên khác thường đối với đám con cháu nhà họ Lê. Muốn vĩ đại với con cháu chơi, thế thôi. Để chuẩn bị cho sự ra đời của ḍng họ Lê của ḿnh, ông Ruông đă phải lùi lại tận thuở con người đầu tiên đặt chân lên miền sông Tượng núi Tượng, nơi chôn nhau cắt rốn của ông. Hóa ra là ông đă làm theo cách của Lư Tế Xuyên, quan Thủ Đại Tạng Kinh Thư Hỏa Chính Chưởng đời Trần hay đời Lưǵ đó. Nhờ làm công việc giữ sách giữ lửa ở nơi để đại tạng kinh Phật, Lư Tế Xuyên đă soạn được Việt Điện U Linh, sách chép về các bậc tiền bối thời Việt Nam cổ sơ. Th́ ông Ruông cũng nhờ đọc sách mà thấy được các vị tổ phụ của ḿnh. Nhưng phải nói trước hết là nhờ cái rổ trầu của bà nội ông. Những ngày cuối đời, bà nội ông luôn dặn con cháu khi bà chết phải chôn cái rổ  ấy theo bà. H́nh ảnh cái rổ trầu của bà nội ông đă giúp trí năo ông lùi đến tận thời Hùng Vương, v́ tục ăn trầu có từ thuở mới lập nước. Rồi từ tục ăn trầu thời Hùng Vương lập  nước, ông lại lùi tới tận hôm Lạc Long Quân và Âu Cơ chia con trong sách Lĩnh Nam Chích Quái. Đấy là vào một đêm mùa hạ có gió nam thổi rộ. Đọc xong truyện Họ Hồng Bàng trong Lĩnh Nam Chích Quái, ông Ruông lên vơng nằm. Có tiếng biển gào?  Không phải. Làng Dầu cách biển Đông những ba mươi cây số làm sao nghe được tiếng biển. Ông Ruông biết đấy là tiếng gió. Nhưng nhắm mắt lắng nghe, th́ cứ y như có tiếng biển gào. Hăy dừng lại đi… Là anh Rác, con trai ông, mê ngủ, la hét lũ ḅ cày? Không phải. Rơ ràng là ông nghe có tiếng ai vừa thét lên giữa tiếng biển gào. Một người con trai đă bước ra khỏi biển, cứ theo hướng sông Tượng núi Tượng mà đi, dáng đi tựa dáng một con rồng.            

    -Cha ta không cho ta đi. Nhưng ta th́ ta không thích ở chốn thủy giới

    Lúc đến chân núi Tượng, người con trai ấy dừng lại, nói, giọng như tiếng sấm. Thấy dáng đi và nghe giọng nói, ông Ruông biết đấy là một trong năm mươi con trai từng được Lạc Long Quân đưa về thủy giới. Nàng là giống Tiên c̣n ta là giống Rồng, chẳng thể sống cùng một nơi. Lời Lạc Long Quân nói với Au Cơ trong sách Lĩnh Nam Chích Quái đă làm nảy sinh trong đầu ông  những ư tưởng đầy tính sử thi. Thôi th́ cha Rồng mẹ Tiên mỗi người một nơi cũng được đi. Nhưng một nửa số con của họ đă lên được đất Phong Châu,  lập được nước Văn Lang, làm nên nền văn minh Đông Sơn ở phương Bắc, th́ cớ chi nửa c̣n lại phải theo cha về thuỷ giới? Cho nên ông mới dám nghĩ có một người con trong số con theo Lạc Long Quân đă đến miền núi Tượng sông Tượng để trở thành thủy tổ cư dân nơi đây. Nếu được nói nữa th́ ông sẽ nói rằng, sau đó th́ bốn mươi chín người c̣n lại đều ra khỏi biển, đi về đất phương nam. Sau đó nữa th́ sao, th́ ông bảo là để cho các nhà viết sử nghĩ tiếp. Miền sông Tượng núi Tượng trước năm 111 trước công nguyên là thuộc bộ lạc nào hay quốc gia nào, ông Ruông chẳng thể tra cứu. Nhưng kể từ năm 111 trước công nguyên th́ quê ông nằm trong nước Au Lạc, và bị lệ thuộc nhà Hán bên Trung Hoa. Sau đó, đến cuối thế kỷ thứ hai sau công nguyên th́ nằm trong nước Chăm Pa. C̣n sau đó nữa, đến thế kỷ thứ mưởi lăm, lại thuộc nước Đại Việt tức hậu thân của Au Lạc. T́nh trạng lịch sử và địa lư như thế khiến người ta phải nghĩ đến sự lai tạp nhân chủng ở đây. Sự thực, ông Ruông chẳng sợ trong ông có lai máu Hán, hay máu Chăm Pa, v́ máu nào cũng là máu người. Có điều, chỉ lo con cháu ông sau này có thể lại có chuyện căi vă lôi thôi với ai đó về chuyện nguồn gốc ḍng giống, nên ông đă để cho một trong những người con của Lạc Long Quân và Au Cơ thẳng đến đây, làm thủy tổ của ḍng họ ḿnh. Theo sử sách th́ thời Au Cơ và Lạc Long Quân chia con cách thời ông Ruông khoảng hai ngh́n rưởi năm. Và theo ông Ruông, vị thủy tổ này măi hai trăm năm sau  ngày đặt chân đến sông Tượng núi Tượng mới sinh con ( v́ sao có chuyện trục trặc này, xin sẽ nói sau ). Ông Ruông lại tính đổ đồng các bậc tổ phụ của ông người nào cũng sinh con vào tuổi ba mươi. Như thế, tính từ đời ông ngược đến đời vị thủy tổ là được bảy mươi sáu đời.

    Người ta thấy nơi trang đầu Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ :

    Người lập hồ sơ : Lê Ruông 

    Trang tiếp theo ( coi như  liệt kê tên các vị tổ phụ ) :

    Thủy tổ họ Lê, tức vị tổ phụ thứ bảy mươi sáu, tức ông Bảy Mươi Sáu, sống vào khoảng thề kỷ thứ V trước công nguyên.

    Ông Bảy Mươi Sáu sinh ra ông Bảy Mươi Lăm, ông Bảy Mươi Lăm sinh ông Bảy Mươi Bốn, … ông Năm sinh ông Bốn, ông Bốn sinh ông Ba, ông Ba sinh ông Hai, ông Hai sinh ông Một, tức Lê Ruông

    MỘT CUỘC CÁCH MẠNG

    Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ nhất định không phải là gia phả. Ông Ruông không chủ trương chép gia phả. V́ ông đă có một gia phả truyền miệng mỗi lần cha ông răn dạy ông cách làm người lại đem ra nói : Ḍng họ nhà ta đời nào cũng chí thú việc cày cuốc Tất nhiên là cha ông phải truyền đạt lại đúng như lời ông nội ông đă truyền đạt cho ông. Theo ông Ruông, bản gia phả là được chép trên nền tảng của cuộc Cách Mạng Đá Mới của loài người, cuộc cách mạng chuyển săn bắn hái lượm sang chăn nuôi trồng trọt. Song, ông không dừng lại ở nghĩa hẹp của các từ. Đời nào cũng chí thú việc cày cuốc không có nghĩa hết thảy các  tổ phụ  ông đều cầm cày. Ông chỉ giả sử thôi, là có một vị tổ phụ của ông đă làm vua, một ông vua chỉ chăm lo mỗi việc phát triển nông nghiệp trong nước, một ông vua trọng nông, th́ đó chẳng phải chí thú việc cày cuốc sao? Nói tóm, nền tảng của gia phả là rất lớn, nhưng lại chưa nói được cái lớn của từng bậc tổ phụ. Ví như ông chỉ đơn cử mỗi việc đặt tên con xảy ra vào đời cha ông ( đời ông Hai ) cũng đủ khiến người ta giật ḿnh. Con trâu là đầu cơ nghiệp. Nông tang là thế. Nhưng ở làng Dầu  không cày trâu, mà cày ḅ. Cha ông sinh con đầu ḷng là con trai. Liền đặt tên là Ḅ, Lê Ḅ. Tiếp đến là sinh ông, đặt tên là Ruộng, Lê Ruộng (v́ sao lại có tên Ruông là cả câu chuyện dài, sẽ nói sau) Tiếp sau đó sinh con gái, đặt tên là Lê Thị Nước. Cuộc sống nhà ông bấy giờ rất thiếu thốn. Mẹ ông bị bệnh sản hậu chết lúc em gái ông mới ba tháng tuổi, nên mấy tháng sau  em gái ông cũng chết. C̣n anh trai ông cũng chết hồi lên chín  v́ sốt phát ban, sau cái chết của em gái ông chừng vài năm. Nhưng vấn đề không phải chỗ con cái trong nhà c̣n được bao nhiêu đứa. Không chết yểu, đến tuổi già cũng chết thôi. Ḅ, ruộng, nước là những yếu tố cơ bản của văn minh lúa nước, văn minh Lạc Việt. Nói đến ḅ đến ruộng là nói đến bản sắc của ṇi giống. Một người không biết chữ, tức không hề đọc sách, tức không hề biết đến khái niệm bản sắc ṇi giống, vậy mà khi đặt tên cho con lại giữ được bản sắc ṇi giống. Thế ai dám nói cha ông không phải là kẻ khác thường? Sự việc này đă để lại ảnh hưởng vô cùng to lớn đối với ông Ruông. Nên khi sinh con đầu ḷng ông đă phải đắn đo suy nghĩ rất nhiều trước khi đặt tên cho con. Thường sinh con giáp tháng, khi cúng đầy tháng , người ta đặt tên con. Đằng này, con sắp thôi nôi, ông Ruông vẫn chưa chọn được tên cho con. Bà Ruông hối thúc. Ông bảo tên gọi của con người là thứ trọng đại, chết xuống mồ đă tám mươi đời người ta vẫn c̣n nhắc, nên không phải nghĩ là có ngay. Bấy giờ ông đang lao vào sự nghiệp thi ca. Vừa cày ruộng, vừa đọc sách, và sọan thơ. Nếu như  ta có sự nghiệp thi ca là cũng chỉ để giúp con cháu ta b́nh tĩnh hơn khi đối mặt với lịch sử loài người. Ông Ruông ghi trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ. Đấy là lư do khiến ông lao vào việc trước tác. Có thể nói mưu toan  trở thành vĩ đại đối với con cháu đă manh nha từ lúc ấy. Dường bấy giờ ông dành hết tâm trí cho việc soạn thơ. Là thứ vật thể vô h́nh khi được ngôn ngữ thay chỗ cho th́ có thể trở thành tiếng nói của thần thánh . Cứ xem quan điểm thi ca này của ông cũng đủ biết ông từng muốn trở thành một thi gia lừng lẫy. Bài ông cho là lớn nhất trong sự nghiệp trứơc tác của ḿnh là nói về cỏ rác. Xin lược qua việc h́nh thành thi phẩm. Sau cơn băo lớn mùa đông năm ấy, giống cỏ buồn ngủ (tức cỏ mắc cỡ) bỗng xuất hiện ở vùng làng Dầu. Giống cỏ có gốc gác ở núi rừng Trường Sơn  rựng đầy mặt đất vườn nhà ông Ruông. Phải mất nửa tháng trời ông mới dẫy hết đám cỏ này. Nhưng sau một cơn mưa nhỏ sau đó,  đám buồn ngủ lại mọc lại. Diệt cỏ phải diệt tận gốc. Tuân theo qui luật này, ông chờ cỏ lên cao để nhổ, chứ không dẫy bằng cuốc như trước. Xong, đem phơi khô, rồi đốt. Sau một cơn mưa sau đó, ông Ruông phát hiện thấy đám cỏ mắc cỡ lại mọc lên chính nơi đă đốt chúng thành tro than. Đến lúc ấy th́ thi ca xuất hiện :

        Chẳng ai nh́n thấy Người

        Nhưng Người có mặt ở khắp nơi

        Người là cơn gió mạnh mẽ đi ngang qua bầu trời

        Nhưng  cũng e thẹn  rụt rè

        Khi Người từ tro tàn hiện ra trong dáng vẻ của một loài cỏ cây 

        Mang âm hưởng trần gian

        Có lẽ Người đă có mặt  khắp nơi

        Bỡi Người là cỏ rác              

    Và chính trong giây phút thi ca này ông nh́n thấy tên đứa con trai đầu ḷng của ḿnh : Lê Rác.

    Bên dưới bài thơ có lời chú :

     Đây là cuộc cách mạng trong thi ca. Hai lần cách mạng. Một là giải thoát cỏ rác khỏi thân phận thấp hèn. Hai là trao cho cỏ rác một thế đứng mới trong trời đất: Cỏ rác được làm tên gọi con người.  

    Mỗi lần cho con bú, bà Ruông thầm gọi tên con. Chỉ thầm gọi, chứ không dám gọi ra thành tiếng. Từ lúc bước chân về làm vợ ông Ruông, bà đă nghĩ đến chuyện khó nuôi con. H́nh ảnh những người anh em ông Ruông đă chết yểu ám ảnh bà suốt thời kỳ mang thai. Theo bà Ruông, việc khó nuôi con đă thành huôn ở nhà này. Có nghĩa, trước đă xảy ra thế th́ sau cũng sẽ xảy ra thế. Đâu phải mỗi bà Ruông, mà hầu hết những phụ nữ ở làng Dầu, cùng lớp bà Ruông, khi có chồng con, đều sợ cái huôn khó nuôi con. Để giải thứ tiền lệ có vẻ tiền định này, người ta chẳng màng đến việc sử dụng những thành tựu khoa học. Mà chỉ áp dụng những phương thức mang tính chất tôn giáo dân dă. Như kiêng việc khen ngợi hoặc chửi bới con, kiêng gọi tên con, hay lấy tên những vật dơ bẩn hoặc tên loài súc vật để đặt tên cho con. Nói chung, trong chuyện này th́ khoa học chẳng  có đất đứng.

    -Đợi con ḿnh đủ mười tám tuổi mới gọi tên, cũng chẳng muộn.                           

    Bà Ruông nói với ông Ruông. Dẫu rất ưng ư khi lấy cỏ rác để làm tên con, bà vẫn phải cẩn trọng như thế.

    Trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ, ông Ruông chép về bà Ruông như vầy :

    Khi nghe ta bảo đặt tên con là Rác, bà ấy hài ḷng lắm. Trong cuộc cách mạng thi ca của ta, dẫn đến việc đặt tên cho con ta, cỏ rác đă được nâng lên tầm cao quí. Nhưng với cách nh́n về thế giới của bà ấy, cỏ rác là thứ bỏ đi. Lấy tên gọi của thứ bỏ đi làm tên con là để chống lại cái huôn khó nuôi con. Hết thảy những người như bà ấy đều có quan niệm cố cựu như thế. Điều lư thú ở đây là cách mạng lại phù hợp với cố cựu.

    LỬA  NGUYÊN  SƠ

    Ông Ruông cho rằng việc ông cưới bà Ruông làm vợ là một cuộc nhận ra nhau (khác với bao nhiêu cuộc tưởng là nhận ra nhau )

    Ta sẽ có một luận văn về t́nh yêu.

    Trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ có câu ấy thật. Nhưng không thấy có luận văn nào về t́nh yêu. Chỉ thấy ông  hay nhắc đi nhắc lại về cuộc gặp gỡ giữa ông và vợ ông với giọng điệu  vừa như  triết nhân vừa như  một nhà khoa học hiện đại. 

    Theo cách nh́n của ông Ruông, cuộc gặp gỡ ấy có thể thuật lại như sau :

    Vào một ngày thuộc hậu bán thế kỷ thứ hai mươi, lúc sao mai c̣n sáng rực ở chân trời phía tây, có nghĩa c̣n lâu mới sáng, th́ ông Ruông nghe tiếng cha ông gọi:

    -Dậy rút rơm cho ḅ ăn đi Ruông

    Ra ngoài xă hội, ông là Lê Ruông. Nhưng ở trong nhà cha ông vẫn  gọi ông là thằng Ruộng. Sở dĩ cha ông gọi ông bỏ rơm cho ḅ ăn sớm như thế v́ đấy là bữa đi cày đầu tiên của mùa cày đầu tiên trong năm, mùa cày vỡ. Sau mấy tháng nghỉ cày bừa, cặp ḅ cày đâm lười nhác. Rơm đă được cho vào đầy máng, lũ chúng vẫn c̣n nằm ́ trong chuồng. Ông Ruông phải lấy roi cày tặng cho mỗi con một roi, chúng mới chịu đứng dậy. Lúc lũ ḅ ăn rơm, ông ṿng ra hè nhà sau, lấy cây cày ra khỏi hiên hè. Sau hơn một năm vừa cày ruộng vừa đọc sách, ông thấy trí năo ông có phần khác so với lúc đi dạy học. Thường là nghĩ  được những điều mới mẻ. Nhưng buổi sáng hôm ấy, lúc làm công việc khởi động cho buổi cày đầu tiên trong năm, th́ chẳng có điều ǵ khác lạ xảy ra trong trí năo ông. Lúc vác cày, lừa ḅ gần đến ruộng, ông có nghĩ đến việc các vị vua các triều đại xưa của nước Việt Nam của ông vào mùa cày đầu tiên trong năm cũng xuống đồng đi cày lấy ngày để mở đầu cho việc cày cấy trong năm của dân trong nước. Nhưng ư nghĩ ấy cũng chẳng phải là dấu hiệu báo trước với ông  rằng đấy là một ngày trọng đại trong cuộc đời ông. Mắc ḅ vào cày đâu đấy xong yên, mặt trời vẫn chưa lên. Buổi sớm tinh mơ của mùa tháng giêng ở miền núi Tượng sông Tượng phải nói là rất tuyệt. Cả màu sắc trời mây, cả không khí để hít thở, thứ ǵ cũng tuyệt. Ông Ruông cảm thấy người nhẹ nhàng thoải mái, như vừa trải qua một cuộc du sơn ngoạn thủy hào hứng nào đó. Ngay cả tâm trạng này cũng không phải là để báo trước điều trọng đại sắp xảy ra. Đất vừa đủ ướt cho trạnh cày lật được đất là đúng tiêu chuẩn  để cày vỡ. Cha ông đi thăm đồng về, bảo mừoi bữa nữa là cày được, sáng ấy là đúng mười bữa. Bước chầm chậm theo đôi ḅ cày cũng bước chầm chậm theo kiểu thuộc ḷng, ông Ruông cứ thấy tức cười thầm. Công việc làm của ông trong những năm tháng trước đấy đâu có mấy khác với công việc làm của đôi ḅ cày. Kéo cây cày tới đầu bờ th́ đôi ḅ cày tự động quành lại, cày lấp sống th́ quành bên phải, bên ví, cày mở rơng th́ quành bên trái, bên thá, đâu cần ông hô ví thá. Th́ ông cũng vậy, đâu cần ai nhắc, tới giờ là lên lớp, khoa học thường thức th́ con trăn con rắn là thuộc lớp ḅ sát, địa lư th́ nước Việt Nam có h́nh cong chữ  S, sử kư th́ Bà Trưng quê ở  Phong Châu, giận người tham bạo,  thù chồng chẳng quên… tức trích Đại Nam Quốc Sử Diễn Ca. Giảng bài cho đám học tṛ tiểu học th́ đâu cần phải cho sâu cho rộng. Năm nào cũng quành đi quành lại cách giảng ấy. Có nghĩa, tới bài ấy của môn học ấy, th́ lại giảng giải như thế. Tất nhiên là đám học tṛ dù ít dù nhiều cũng thêm được kiến thức. Nhưng với ông th́ không. Dường như là ngồi ở bàn thầy dạy học, ông chỉ làm mỗi công việc nhai lại. Thấy cách kéo cây cày của cặp ḅ cày, ông thử đem liên hệ với chuyện dạy học của ông, vậy thôi. Như cha của ông, đâu có dạy học, mà cũng mắc phải nhai lại. Cứ ngồi vào mâm cơm, trông thấy mặt ông, là lại nhắc : Mày định không cưới vợ, ở vậy tới già sao Ruộng? Cha của ông cứ mỗi câu ấy nói suốt từ những năm ông ở tuổi hăm chín ba mươi cho tới lúc ông thôi dạy học, ra cày ruộng. Quả t́nh, cho tới lúc đó, ông cũng chẳng thể giải thích một cách rơ ràng cho người khác hiểu v́ sao tới tuổi đó ông vẫn chưa cưới được vợ. Có kẻ thân t́nh nào gặng hỏi, th́ ông lại vừa đùa vừa thật là chưa nh́n thấy người phụ nữ nào là vợ của ḿnh. Bảo ông Ruông không nghĩ về phụ nữ th́ cũng không đúng. Có thể nói như thế này không : chưa có người phụ nữ nào khiến cho ông thấy một người đàn ông th́ phải có một người phụ nữ ở bên cạnh? Hay nói theo cách  của dân gian là ông chưa gặp được duyên nợ ? Ngay cả những lúc có tâm trạng phấn chấn nhất, ông cũng thường hay nghĩ đến những chuyện chẳng ăn nhập chi với sự thúc bách của cha ông. Như  buổi sáng đầu tiên mùa cày vỡ, giữa cảnh trí nên thơ của đất trời, đầu óc ông lại đi xem xét chuyện  dạy học của ḿnh trước đấy có giống với chuyện kéo cày của cặp ḅ cày không. Có nghĩa, cho đến lúc ấy không hề có dấu hiệu nào báo trước đấy là ngày ông  đạt được một cuộc t́nh mà theo ông là mẫu mực nhất trần gian.

    Dân làng Dầu và dân làng Gàu ( ở phía đông làng Dầu} cùng cày ruộng trên đồng Đất Sét. Chỉ nghe tên gọi thôi cũng đủ biết đấy là thứ ruộng đồng chẳng màu mỡ ǵ. Ruộng đất cố định bấy nhiêu khoảnh, mà năm nào dân hai làng cũng cho ra đời thêm mấy chục đứa trẻ. Ông Ruông cho đấy là chỗ kỳ diệu của con người. Thêm miệng ăn, nhưng không thêm đất đai trồng trọt, mà vẫn sống được, sống một cách mănh liệt nữa là khác. Cứ xem quang cảnh mùa cày vỡ trên đồng Đất Sét th́ rơ. Chồng cày, đám vợ con th́ dọn bờ, cuốc góc. Đến mùa cày đầu tiên trong qui tŕnh trồng trọt, mùa cày vỡ, ở trong nhà ai cày cuốc được đều ra đồng hết. Chẳng có tính toán nào ngoài việc có bao nhiêu sức lực là đổ hết ra ruộng đồng. Cho nên, sau khi rời việc dạy học, ông Ruông cũng bị cuốn hút ngay vào thứ sức sống tạo hóa đă ban tặng riêng cho người làng quê ông. Dừng cày cho ḅ nghỉ xả hơi là ông lại cầm cây cuốc đi dọn bờ, cuốc góc. Sau này, khi có mưu toan vĩ đại với con cháu, ông mới thấy sức làm lụng của ông lúc đó là quá lớn (Cha của ông lúc bấy giờ không c̣n cày cuốc nổi nữa, trên khoảnh ruộng nhà chỉ có mỗi ḿnh ông với cặp ḅ cày)

    -Vô chuyện cày bừa, ông giáo cũng chẳng kém thua ai

    Thấy cách làm lụng của ông Ruông, ông già Thạch cày ở ruộng kế bên thỉnh thoảng lại ngưng ḅ,  vói sang, để tỏ khâm phục.

    Không như ông Ruông một ḿnh một thân với đôi ḅ cày, ông già Thạch c̣n có cô con gái đầu ḷng xấp xỉ bốn mươi, chưa chồng con, cùng làm lụng với ông trên đồng ruộng. Theo truyền thống văn hoá dân dă ở miền núi Tượng sông Tuợng, con gái chừng ấy tuổi mà chưa lấy chồng th́ được liệt vào danh sách gái lỡ th́. Nói theo nghĩa đen, lỡ th́ là đă qua cái thời được đám con trai ngấp nghé, đeo đuổi. Nhưng lại c̣n có nghĩa là có thể ở vậy tới già. Công bằng mà xét th́ con Hai Mén (người ta vẫn gọi cô con gái đầu ḷng ông già Thạch như thế) không phải là xấu xí lắm. Có đổ thừa nước da chị ta hơi đen, bắp chân hơi to, hoặc khuôn mặt hơi thô, nên khó lấy chồng, th́ cũng chẳng phải là lư do thuyết phục lắm. Bỡi  biết bao người phụ nữ cũng có những đặc điểm thế mà vẫn  chồng con đàng hoàng. Ơ làng Gàu, ngoài việc ruộng nương, người làng c̣n có nghề đương gàu tát nước. Gàu của con Hai Mén lỡ th́ đó. Lời thiên hạ dùng khen tặng sự khéo tay của cô con gái đầu  ông Hai Thạch lại vô t́nh củng cố cho xu hướng ở vậy tới già của người con gái bất hạnh đó. Ngày ngày  đám con trai đàn ông ở các vùng chung quanh vẫn tiếp tục hỏi thăm đường đến nhà con Hai Mén lỡ th́, nhưng không phải là để săn đuổi t́nh duyên, mà chỉ để mua gàu tát nước. Ơ làng Gàu  (cũng như ở làng Dầu ) cũng từng có nhiều người gợi ư cho đám con trai đàn ông trong làng, song, chẳng có anh nào chịu  lấy chị. Tất nhiên là chẳng ai dám gợi ư này với ông giáo Ruông, v́ người ta cho rằng ông giáo phải có một người vợ cũng gỉoi chữ nghĩa như ông. Lúc c̣n dạy học, ngày nào ông Ruông cũng ngang qua làng Gàu, thỉnh thoảng lại gặp chị ấy. Đến lúc thôi dạy học, ra cày ruộng, th́ gặp nhau hoài, v́ ruộng nhà ông với ruộng nhà chị th́ liền bờ.                       

    Ông Ruông chép trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ :

    Buổi mai hôm ấy có lũ chim sơn ca hót vang trời. Thường, chúng chỉ hót vào lúc chiều xuống. Nhưng buổi mai ấy lũ sơn ca cứ vút lên bầu trời trên đầu ta mà hót. Đúng vào giây phút trọng đại ấy th́ có chim sơn ca hót.

    Phải. Vào cuối buổi cày đầu tiên mùa cày vỡ ấy th́ xảy ra sự việc trọng đại. Gần cuối buổi, ông Ruông tháo cày cho ḅ nghỉ, rồi đi dọn bờ. Ở ruộng bên, ông giàThạch vẫn c̣n tiếp tục cày. Chị Hai Mén, từ sáng giờ vẫn làm công việc dọn bờ. Vừa dọn bơ, ông Ruông vừa nghĩ đến chuyện vợ con, và thấy hơi lo. Như đă nói, ông rất ít khi nghĩ đến chuyện vợ con, không hiểu sao hôm ấy trong lúc mệt nhọc thế, ông lại nghĩ đến chuyện ấy. Không phải ông lo kiếm không ra vợ, v́ ra ngoài xă hội ông thấy c̣n khối đàn bà con gái  chưa chồng. Ông lo là khi có vợ tất phải sinh con, có con tất phải lo nuôi con, thế chẳng c̣n th́ giờ để đọc sách. Chính ông vui sống được sau khi thôi dạy học là nhờ vừa cày ruộng vừa đọc sách. Chợt ông nghĩ ra được một giải pháp mà ông cho là lưỡng tiện. Cứ lấy vợ, song, đừng sinh con. Như thế vừa làm cho cha của ông vui, vừa c̣n có thời giờ để đọc sách. Lúc cái giải pháp này lóe ra trong trí năo th́ ông Ruông chống cuốc , đứng thẳng người lên, nh́n sang bên ruộng ông già Thạch. Chị Hai Mén vẫn cặm cụi dọn bờ, sắp làm đến đoạn bờ ngang với đoạn bờ ông đang làm. Lúc ấy th́ ông già Thạch  đă tháo ḅ cày, đi cuốc góc. Cứ lấy vợ mà đừng sinh con là tiện nhất. Ông lập lại ư nghĩ ấy ở trong đầu đúng vào lúc chị Hai Mén đă tiến đến đoạn bờ ngang với nơi ông đang đứng nghĩ ngợi.

    Ông Ruông chép trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ :

    Có một thứ  lửa bí ẩn chất chứa sẵn trong trái tim ta và trong trái tim nàng, đến lúc  ấy th́ phụt cháy lên.

    -Em Hai

    -Anh giáo.

    V́ chép ra thành chữ nên phải có trứơc sau như thế. Sự thật th́ ta với nàng cùng lúc thốt ra như thế. Những lời ấy thật ra chỉ là biểu hiện của thứ lửa nguyên sơ tiềm ẩn trong trái tim ta và trong trái tim nàng. Lời là lửa. Thốt ra thế là để thông báo cho nhau biết rằng cả ta và cả nàng đă cùng lúc nhận ra ngọn lửa ấy.     

    Ở một chỗ khác trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ ông Ruông c̣n bảo lúc hai người giáp mặt nhau (và nh́n nhau) chính là lúc cả hai cùng bị một thứ lực bí ẩn chi phối, ông chép :

    Ta nghe người lảo đảo, tựa hồ nơi trái tim nàng đang tỏa ra một sức hút mănh liệt làm lung lay toàn bộ tâm trí ta. Và ta tin là nàng cũng thế, cũng đang bị một thứ lực tương tự đang tỏa ra từ nơi trái tim ta, v́ ta trông thấy người nàng cũng lảo đảo. Và rồi, cả ta lẫn nàng cùng chồm qua con bờ nhỏ, ôm chầm lấy nhau, cùng lúc khẽ kêu lên : anh giáo-em Hai.

    Ngay tối hôm ấy, ông Ruông nói với cha ḿnh :

    -Con đă quyết định rồi, là sẽ cưới con Hai Mén con ông già Thạch ở làng Gàu

    Cha ông Ruông có cảm thấy bị choáng váng, song đă liền lấy lại b́nh thường. Nếu là trước đấy, lúc cha ông c̣n đi cày nổi, chắc ông đă hét lên : Hết con gái hay sao mày đi cưới gái lỡ th́? Nhưng bấy giờ th́ cha của ông đă yếu lắm, chẳng biết sẽ theo ông bà vào lúc nào. Nên vấn đề bây giờ không phải là lỡ th́ hay không lỡ th́. Mà làm sao trước lúc  chết, cha của ông được nh́n thấy mặt đứa cháu nối dơi.

    -Con cưới đứa nào cũng được. Nhưng phải sinh cho cha một thằng cháu trai

    Như vậy là đương nhiên ông Ruông phải hủy bỏ cái giải pháp lưỡng tiện đă nghĩ được hồi lúc sáng.

    DẤU HIỆU CỦA THIÊN TÀI

    Phải nói đến lúc có mưu toan trở nên vĩ đại với con cháu, ông Ruông mới thấy chỗ lớn lao trong việc cưới vợ của ḿnh. Chính là ông đă làm rung rinh khái niệm siêu h́nh về gái lỡ th́ đă tồn tại bao nhiêu đời ở miền sông Tượng núi Tượng chưa ai phản bác nổi. Và ông đă quyết định kể lại toàn bộ sự việc này cho thằng Cu Cỏ nghe, v́ nó là cháu đích tôn, phải biết những sự kiện trọng đại đă xảy ra trong đời các bậc tổ phụ của nó.

    -Thiên hạ ngă ngửa ra khi thấy ông làm đám cưới với bà nội cháu.

    Ông kết thúc câu chuyện bằng câu này.

    Lập tức thằng Cỏ đem những kiến thức vốn có của nó ra để vừa b́nh luận vừa chất vấn về cuộc cưới vợ của ông.

    -Vậy là bữa đó có cả người lớn lẫn trẻ nhỏ trong làng đến ngơ nhà ḿnh chờ xem mặt cô dâu.   

    -Phải. Có cả trẻ nhỏ lẫn người lớn

    -Rồi khi cô dâu đến th́ cả người lớn lẫn trẻ nhỏ đă giật ḿnh ngă ngửa ra hết

    Thằng Cu Cỏ nói, vừa dựa vào kiến thức rút được từ những lần đi xem đám cưới trong làng, vừa dựa vào câu nói của ông ḿnh.

    Ông Ruông không cho là cháu ông dám chế nhạo ông :

    -Ai bảo cháu là thiên hạ giật ḿnh ?

    -Th́ ông mới nói ra chứ ai. Ông bảo thiên hạ ngă ngửa ra, thế không phải giật ḿnh là ǵ?   

    -Không phải vậy đâu. Ư của ông khác kia

    -Không giật ḿnh, tự nhiên ngă ngửa hay sao? Mà cháu đoán ra rồi

    -Cháu đoán thế nào?

    -V́ tức cười quá, không chịu được, thiên hạ ngă ngửa ra hết.

    Đến lượt ông Ruông bị thằng Cu Cỏ thu hút

    -Mà sao cháu cứ nh́n râu ông thế? C̣n v́ sao thiên hạ lại tức cười đến  ngă ngửa ra hết ?

    Thằng Cỏ vẫn cứ  chăm chắm nh́n vào bộ râu của ông nó (mà nó vẫn  cho là ở trong làng chẳng có râu người nào đẹp hơn)

    -Hỏi ông làm sao mà không tức cười. Cả người lớn cả trẻ nhỏ đều ngă ngửa ra cười, ông biết không, v́ chú rể là ông của cháu, lại có râu

    -Ừ. Cứ cho là thế

    Ông Ruông cứ chiều theo cách b́nh luận của cháu

    -Ông nói cứ cho là thế là sao? Cháu th́ chưa bao giờ thấy đám cưới nào chú rể có râu.

    -Ừ. Có lẽ là thế. 

    -Cháu vẫn chưa hiểu ông nói thế là sao. Hay là lúc làm đám cưới với bà nội cháu th́ ông chưa có râu?

    -Chắc là thế

    -Tức là lúc ấy, ông cũng giống như cháu, là c̣n nhỏ, chưa có râu.

    Ông Ruông vẫn chiều theo cách b́nh luận của cháu , đáp :

    -Phải rồi. Cháu cứ nói tiếp đi

    -Cháu biết trước mà. Là khi cô dâu đến, cả người lớn cả trẻ nhỏ đều ngă ngửa ra cười, v́ cô dâu đă lớn ầm, mà chú rể là ông của cháu  lại giống như cháu, là c̣n nhỏ, chưa có râu.

    Ông Ruông định giảng giải cho thằng Cu Cỏ hiểu ư nghĩa mấy từ ‘’ngă ngửa ra”, nhưng nó đă không để ông nói

    -Nhưng như thế th́ không được. Cháu chưa bao giờ thấy có đám cưới nào có chú rể c̣n nhỏ như  cháu. Hay là ông c̣n dấu cháu một điều?

    -Ông dấu cháu điều ǵ nào?

    -Có đấy. Ông vừa nói với cháu là ông đă ôm bà nội cháu ở ngoài ruộng có phải không?

    -Phải.

    -Thế lúc cô dâu đến th́ chú rể có làm như thế không? Tức là ông  cũng ôm bà nội cháu, y như hôm ở ngoài ruộng ?

    -Chuyện này th́ không có đâu

    -Đấy, cháu biết mà. Là ông đă dấu cháu chuyện này

    -Nhưng nếu có chuyện này th́ sao?

    -Nếu có chuyện này th́ cháu đoán ra rồi. Là lúc ấy ông cũng có râu như bây giờ.

    -Nhưng sao cháu cứ thắc mắc là lúc ấy ông đă có râu hay chưa?                                   

    -Phải, v́ c̣n thắc mắc, nên cháu chưa có ư kiến dứt điểm với ông. C̣n bây giờ th́ cháu đóan ra rồi.

    Thằng Cu Cỏ chợt nh́n ông Ruông, và bật cười

    Ông Ruông cũng bật cười

    -Sao cháu nh́n râu ông rồi cười ?

    -Hỏi ông làm sao không cười. Cháu th́ chưa bao giờ thấy có đám cưới nào chú rể đă có râu  mà đi ôm cô dâu trước mặt cả người lớn cả trẻ nhỏ ở trong làng.

    Cách chất vấn và b́nh luận của thằng Cu Cỏ khiến ông Ruông không c̣n dám chắc là lúc ông cưới bà Ruông th́ ḿnh đă có râu hay chưa. Một cuộc t́nh lớn tựa một tác phẩm văn chương lớn, bàn măi không hết. Ông Ruông đă dùng phương pháp so sánh đó, và cho rằng cháu ông cũng có thể gọi là một nhà biện luận trẻ tuổi. Nhưng để sự nhận định của ḿnh chắc ăn hơn, ông c̣n phải tiếp tục chất vấn cháu ông về vấn đề có râu hay chưa có râu.

    -Theo cháu th́ người có râu  với người chưa có râu khác nhau ở chỗ nào?

    Thằng Cu Cỏ nh́n ông với vẻ làm như giờ nó là ông, là người lớn, c̣n ông là nó, là trẻ thơ :

    -Ông hỏi cháu câu hỏi khác đi.

    -C̣n câu hỏi đó th́ sao?

    -Chuyện đó ông đă biết, c̣n hỏi cháu làm ǵ?

    -Để biết cháu suy nghĩ thế nào.

    -Cháu thấy hơi lo

    -Cháu lo ǵ?

    -Người  già th́ hay lẫn lộn

    -Có lẽ là vậy. Nhưng cháu hăy trả lời câu hỏi của ông đi đă.

    -Ông bảo  người có râu th́ khác với người chưa có râu ?

    -Phải

    -Thế cháu chưa có râu th́ cháu có phải là người hay không?

    -Cháu tuy chưa có râu, nhưng cũng là một con người  

    -Tức là có râu hay chưa có râu đều là con người ?

    -Phải.

    -Thế sao con dê ông Hai Rường cũng có râu nhưng ai cũng kêu nó là con dê, cháu chẳng nghe ai nói nó là con người?   

    Ông Ruông hơi choáng một chút trước câu hỏi của cháu. Không phải v́ giận, mà v́  mừng. Tra vấn của thằng Cu Cỏ mang màu sắc của một triết học  mới mẻ. Có phải ở một b́nh diện nào đó người ta có thể xem con người cũng là con dê, và con dê cũng là con người? Một tra vấn có tính cách ngoại lư. Ông Ruông thật sự vui mừng, v́ có thể nói rằng ông đă nh́n thấy được dấu hiệu thiên tài ở cháu ông.

    NHẬP VÔ CUỘC PHIÊU LƯU CỦA HOMO SAPIENS

    Đến lúc có mưu toan vĩ đại với con cháu th́ trí năo ông Ruông hoạt động một cách khác thường. Chỉ mỗi một lời không b́nh thường của ai đó (thốt lên nơi trang cổ thư chẳng hạn ) cũng đủ khiến  ông vươn tới những miền ư tưởng xa lạ. Với thằng cu Cỏ là một ví dụ.

    Ông ghi trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ :

    Cách nói năng của thằng Cu Cỏ khiến ta phải nghĩ đến một ḍng tư duy nằm bên ngoài hết thảy các ḍng tư duy cố cựu của nhân loại.

    Ngay sau lời này là truyện chép về ông Bảy Mươi Sáu với đầu đề có vẻ như lạc lơng :

    Nhập Vô Cuộc Phiêu Lưu Của Homo sapiens.

    Ông Bảy Mươi Sáu rời bỏ cha ḿnh là chấp nhận một cuộc sống trần gian như những người anh em của ông ở nước Văn Lang ở phương bắc. Giờ đây, công việc đầu tiên của ông là học cách hội nhập vào thế giới loài người. Điều này có nghĩa, ông từ chốn vĩnh hằng tụt xuống làm thành viên của nền văn minh kim khí của nhân loại. Miền núi Tượng sông Tượng lúc bấy giờ chưa có người ở, nhưng muông thú và cỏ cây th́ không thiếu loài nào. Ông Bảy Mươi Sáu thuần hóa một đôi ḅ rừng để kéo cày.Và trút bỏ móng rồng để làm lưỡi cày lưỡi cuốc , v́ chưa t́m ra được đồng và sắt.

    -Lũ ngươi hăy gắng giúp ta làm ra cơm áo.

    Ông nói với lũ  ḅ cày. Chúng chỉ hếch mũi lên, khịt, rồi thè lưỡi liếm cánh tay rám nắng của ông. Từ phút ấy, một thứ vật thể người đời gọi là cô đơn bắt đầu xâm nhập vào ông Bảy Mươi Sáu.

    -Hăy nói giúp ta, nó là cái ǵ vậy?

    Ông hỏi lũ ḅ mỗi khi cảm thấy bứt rứt, mong  có ai đó để  chuyện tṛ.

    Thứ cô đơn nguyên thủy, nó chỉ là vậy. Nhưng về sau, vào thời văn minh hiện đại, người ta mô tả nó bằng những lời lẽ hơi khó hiểu một chút, rồi đem chép thành sách vở tràng giang đại hải, cũng cốt để cho cuộc nhân sinh thêm phong phú đấy thôi.

    Sự thật th́ thứ cô đơn nguyên thủy này chẳng có trở ngại nào đối với ông Bảy Mươi Sáu. Mỗi lần nó xâm nhập vô ông th́ ông lại đi chuyện tṛ cùng lũ ḅ. 

    Nhưng có một thứ luôn gây trở ngại đối với ông là khái niệm về sự vĩnh hằng. Nắng hạn, lúa héo khô dần, rồi chết. Bị ngă xuống suối, một trong hai con ḅ cày bỏ ăn, rồi chết, ông phải bỏ ra công sức thuần hóa một con ḅ rừng khác. Đến như  đám gà con, con của mái gà ông mới nuôi để làm thực phẩm, chỉ qua một đêm mưa gió  cũng chết hết. Tại sao lại có sự chết? Ông chưa quen được với  điều này, v́ chưa gạt bỏ được khái niệm vĩnh hằng ra khỏi kư ức. Một thứ vật thể khác, gọi là nỗi buồn, lại bắt đầu xâm nhập vào ông. Đến lúc này ông không hỏi lũ ḅ nữa, mà quyết định phải ra đi. Ông quyết định phải đi cho thật xa, đến những nơi có đủ các h́nh thái sống của loài người, để học cách  tồn tại ở trần gian. Chính bộ tộc người ông gặp đầu tiên  đă dạy ông về cách ăn nói. Mọi người trong bộ tộc đều bỏ chạy khi ông mới mở miệng hỏi: đây là nơi đâu? Cái giọng nói gây giông sấm mưa băo của Lạc Long Quân di truyền cho ông đă làm hại ông. Nhưng trí tuệ Au Cơ, trí tuệ của mẹ ông, mách bảo với ông rằng hăy im lặng để nghe người khác nói. Quả t́nh, theo cách ấy, ông đă chuyển  được giọng nói to lớn do cha ông truyền lại sang giọng nói của người trần thế. Người ta đă nghe theo lời ông đi t́m đồng và sắt về làm dụng cụ cày cuốc, và chặn sông suối lại để lấy nước trồng lúa. Đến lúc này th́ ông không c̣n lấy làm lạ lắm khi thấy trong bộ tộc có người chết. Một đứa trẻ lên năm đă chết v́ bệnh thiên thời. Có người chết th́ phải khóc hay sao? Sau đó không lâu, trong cuộc hành tŕnh học làm người trần thế, có lần trông thấy con nai con lạc mẹ, đói sữa, sắp chết ở khu rừng nọ, ông đă khóc, là nhờ t́nh cảm thương xót đă thâm nhập vào ông. Ông Ruông đă để cho ông Bảy Mươi Sáu đi theo ngả mà sau này, vào thế kỷ thứ XII sau công nguyên, vua Jayavarman VII của đế quốc Ang Co đă cho đắp thành đường nối kinh đô Ang Co của ông với Vijya, kinh  đô nước Chăm Pa, thuộc quốc của đế quốc Ang Co. Đi theo ngả ấy là theo hướng mặt trời lặn. Hướng đi Tây Á. Đây là cơ duyên. Vừa ra khỏi bộ tộc người ông gặp đầu tiên, ông Bảy Mươi Sáu đă gặp một người có nước da đen sáng đang đi ngược về phía ông, có vẻ rất vội.

    -Ông định đi về hướng đó sao?

    Ông lăo hỏi.

    Ông Bảy Mươi Sáu gật đầu, đáp

    -Phải

    -Ở đó đạo đang suy vi. Ông nên đi  hướng khác th́ tốt hơn.

    Ông lăo chỉ nói bấy nhiêu, rồi vội vă ra đi

    Đạo nào đang suy vi th́ ông Bảy Mươi Sáu chẳng lưu tâm. Chỉ cần đến đó, nơi có sự suy vi, chỉ những nơi như thế mới giúp ông loại được khái niệm vĩnh hằng ra khỏi kư ức của ḿnh.

    Qua khỏi một con sông lớn, con sông lớn đầu tiên ông gặp, ông Bảy Mươi Sáu lạc vào một nơi người ta đang nhảy múa ca hát

    -Xin cho biết đường đến nơi đạo đang suy vi

    Ông Bảy Mươi Sáu hỏi một cụ già, có lẽ là người đứng đầu bộ tộc đang ngồi xem bọn người kia ca hát

    Ông cụ nghe hỏi, ngửa cổ cười to, rồi bảo :

    -Ở đây chỉ có sự vinh quang. Bọn ta vừa cho bọn chúng một trận nên thân.

    Ông Bảy Mươi Sáu nh́n thử th́ thấy có cả đàn ông, đàn bà, có cả lũ chó heo gà vịt, tất cả đều bị trói, đặt cạnh  bọn  người đang nhảy múa.

    -Chỉ cần chỉ cho hướng đi đến  đó thôi.

    Ông Bảy Mươi Sáu nhắc lại yêu cầu của ḿnh   

    Ông cụ nạt:

    -Ta đă nói ở đây chỉ biết có mỗi sự  vinh quang trong chiến thắng mà thôi.

    Qua khỏi con sông lớn thứ hai ông gặp trong cuộc hành tŕnh, ông Bảy Mươi Sáu đă ở lại rất lâu với những tộc người mà sau này các nhà dân tộc học của nền văn minh hiện đại gọi là tộc người Môn. Ở đây chẳng có đạo nào suy vi. Ngược lại, đạo của  đức Thế Tôn (người Môn gọi đạo ấy là đạo của đức Thế Tôn) là đang ở vào thời hưng thịnh. Ông Bảy Mươi Sáu thấy người Môn gọi người đứng đầu liên minh các bộ tộc của ḿnh là vua. Đức vua vạn tuế. Đó là lời  thần dân chúc tụng vua. Có nghĩa, ở nơi đây vẫn có mặt của khái niệm vĩnh hằng. Ông Bảy Mươi Sáu lại phải tiếp tục đi.

    Qua khỏi con sông lớn thứ ba ông gặp trong cuộc hành tŕnh, ông Bảy Mươi Sáu lại cũng gặp người Môn. Gần hai trăm năm, ông vẫn lẩn quẩn sống trên phần mặt đất có ba con sông lớn, kể từ đông sang tây, theo cách đặt tên của các nhà địa lư học là Mê Kông, Salween vàIrrawaddy. Có bao nhiêu thế hệ nằm xuống. C̣n ông Bảy Mươi Sáu th́ vẫn  y nguyên như ngày mới rời khỏi miền núi Tượng sông Tượng. Như thế là ông chưa thực sự hội nhập vào thế giới loài người. Một hôm, ông  ngồi ở bờ con sông Irrawaddy nghĩ ngợi về điều mà người Môn cho là do đức Thế Tôn nói ra : Không có thực tại mà chỉ có ảo ảnh. Ông nhắm mắt nghĩ măi vẫn không hiểu. Lúc mở mắt ra  th́ thấy ḿnh đă ngồi trên một ngọn núi phủ đầy tuyết.

    -Thưa, đây là nơi đâu?

    -Đừng hỏi.

    Người đàn ông có khuôn mặt quá gầy ra hiệu ông Bảy Mươi Sáu đừng hỏi ǵ thêm, rồi tiếp tục ngồi im trong tư  thế thiền định.

    Đành phải chờ thôi. Ông Bảy Mươi Sáu đă ngồi chờ trong suốt bảy ngày đêm. Chứ

c̣n biết làm cách nào hơn. Núi th́ cao, rậm, mà đường đi chẳng thấy.

    -Ta xem anh cũng là kẻ có duyên với đạo pháp

    Đến lúc này người đàn ông có khuôn mặt quá gầy mới mở mắt nh́n ông Bảy Mươi Sáu, nói, và bắt đầu thuyết giảng

    -Thời đó không có chết, vậy mà không có ǵ làbất tử, không phân biệt ngày và đêm, cái Nhất, cái Độc Nhất, không có hơi mà tự thở lấy được, ngoài Cái Đó ra không có cái ǵ khác nữa.

    -Nhưng đấy có phải là đạo đang suy vi?

    Gần hai trăm năm t́m kiếm, giờ mới gặp người nói về đạo, ông Bảy Mươi Sáu không thể ngồi chờ nghe cho hết bài thuyết giảng.

    -Anh bảo suy vi ư? Có hàng vạn  người  trên thế giới này đang t́m đến với đấng Chí Tôn

    Người đàn ông có khuôn mặt quá gầy vẫn ung dung điềm tĩnh giảng cho ông Bảy Mươi Sáu nghe về lẽ đạo ông đang theo đuổi.

    -Nhưng đấng Chí Tôn là ai?

    -Là cái Một, cái Nhất, cái Độc Nhất, là đấng Brahman, mà Brahman cũng là Atman. Cả đời ta chỉ mong muốn mỗi điều là được trở về với Đại Ngă.

    -Nhưng Đại Ngă nó là ǵ vậy?

    -Cũng tương tợ như sự vĩnh hằng vậy.

    Biết đây không phải là thứ đạo đang suy vi ông t́m kiếm, ông Bảy Mươi Sáu đă xin người đàn ông có khuôn mặt quá gầy chỉ cho đường xuống núi.

    Người ta bảo khi đế quốc Ba Tư xâm chiếm xứ này đă đổi tên sông Sindhu (chỉ có nghĩa là sông ) thành Hindu, và gọi tất cả miền bắc An Độ là Hindustan, nghĩa là xứ các con sông. Ông Bảy Mươi Sáu thấy nước sông Hindu  c̣n nhuộm đỏ máu. C̣n ở hai bên bờ th́ có nhiều nấm mồ mới đắp.

    -Tất cả những thứ đó là do ta làm ra đó. Mà ngươi từ đâu đến?

    Một người tuổi trẻ mắt rất sáng đă chận ông Bảy Mươi Sáu lại, hỏi.

    -Thưa, kẻ này mới từ trên núi Himalaya xuống

    -Ta chẳng cần  ngươi nói có theo đạo Vêda hay không, mà chỉ muốn biết người là dân  xứ nào.

    Ông Bảy Mươi Sáu đă nghĩ ra được câu trả lời mà ngẫu nhiên lại trùng hợp với cách đặt tên đất của ngưới Ba Tư

    -Thưa, kẻ này từ nước Tượng đến. 

    -Được, ta cũng chẳng cần biết nước Tượng là ở đâu. Mà ngươi đă biết ta là ai chưa?

    -Thưa chưa

    -Không biết cũng phải thôi, v́ ngươi đang bị đạo ấy mê hoặc. Ta là vị đại đế cả xứ Hindustan này kính phục. Là Alexandre Đại Đế của nước Đại Hy Lạp, rơ chưa?

    Trí tuệ Au Cơ liền mách bảo ông Bảy Mươi Sáu đấy là một v́ vua mạnh.

    -Nhưng có phải ngài đến xứ sở này là để làm công việc là làm cho thật nhiều người chết ?

    -Chớ nói thế . Các chiến binh của ta nghe được sẽ cười ngươi là giống dân  dă man. Ta đến xứ sở này là để truyền bá những điều cao cả của người Hy Lạp, truyền bá văn minh,  nói rơ hơn là truyền bá lư trí Hy Lạp, rơ chưa ?

    -Nhưng lư trí Hy Lạp là ǵ vậy ?

    -Là những khả năng mà chỉ ngừơi Hy Lạp ta mới có, là những lư lẽ của óc năo con người mà chỉ có người Hy Lạp mới thấy được, ngươi đă hiểu chưa?

    -Như vậy, máu của người Hindustan chảy trên sông Hindu là cũng do lư trí Hy Lạp tạo nên?

    -Để thấy được ánh sáng ấy, tất nhiên phải đổi chừng ấy máu.

    Ông Bảy Mươi Sáu rất vui v́ đă gặp được người chỉ cho ông biết một khái niệm mới của trần gian : khái niệm lư trí. Với sự thu nhận của trí năo ông lúc ấy th́ khái niệm ấy có thể thu nạp hay loại bỏ những khái niệm khác, và cùng lúc có thể tạo ra vĩnh hằng và hủy diệt. Thế c̣n t́m chi nơi có thứ đạo đang suy vi?. Ông nghĩ ngợi, rồi lên đường, quay trở về miền sông Tượng núi Tượng của ḿnh. Về tới bộ tộc người  ông gặp đầu tiên, ông đă cưới một phụ nữ trong bộ tộc đó. Người ta kể cho ông nghe câu chuyện cổ tích rằng ngày xưa có chàng trai xưng là người miền núi Tượng sông Tượng đă đến dạy cho dân bộ tộc việc cày cấy, rồi âm thầm ra đi, chẳng biết đi đâu.

    -Chắc cũng lẩn quẩn trong cơi thế gian này thôi.

    Ông  Bảy Mươi Sáu vui vẻ bảo mọi người.

    Ông và vợ ông cũng vui vẻ cho ra đời mấy chục đứa con. Để cho thế gian thêm phần vui vẻ, ông tặng cho con ông mỗi đứa một tên họ riêng. Đó là những bậc tổ phụ của cư dân miền núi Tượng sông Tượng. Trong đó có một người mang họ Lê, tức vị tổ phụ thứ bảy mươi lăm của ḍng họ Lê Ruông.

    Ông Ruông cho rằng chỉ vài trăm năm mà ông Bảy Mươi Sáu đă thuộc hết tính nết loài người và hiểu được lư trí là ǵ,  là quá vĩ đại. Th́ cứ nghĩ xem. Các vị tổ phụ loài người, các vị homo sapiens, xuất hiện vào thời băng giá, thời địa chất Plêixtôxen, cách thời ông Bảy Mươi Sáu đến mấy trăm ngàn năm. Phải đến mấy trăm ngàn năm mày ṃ trong cuộc tiến hóa, loài người mới có được chừng ấy tính nết, và làm được những cuộc phiêu lưu như  vua Alexandre của nước Hy Lạp cổ đại đă làm.

    KHẢO CỨU ĐỊA LƯ HỌC LỊCH SỬ

    Dơi theo sử sách để t́m lại chỗ đứng cho các bậc tổ phụ của ḿnh, đấy là cách làm của ông Ruông. Và để cho con cháu nhà họ Lê thấy được cha ông ḿnh đă sống trong một miền đất như thế nào, ông đă bỏ công làm một khảo cứu về miền sông Tượng núi Tượng qua các thời. Tức khảo cứu địa lư học lịch sử.

    Trước khi đi vào phần chính của khảo cứu, tức  sự thay đổi qua các thời, ông Ruông phóng một cái nh́n tổng thể từ khởi thủy đến hiện tại. Chữ khởi thủy ông dùng ở đây có tính cục bộ, có nghĩa chỉ cho thời ông Bảy Mươi Sáu xuất hiện. Từ thời ông Bảy Mươi Sáu xuất hiện cho đến hiện tại, miền đất này chưa hề bị chia tách. Chỉ xảy ra điều khi th́ được sáp nhập vào khi th́ bị tách ra khỏi một miền rộng lớn hơn, mỗi lần có chuyện nhập vào hay tách ra như thế th́ lại được đứng vào một đất nước mới, ở dưới sự trị v́ của một ông vua mới, một vị nguyên thủ quốc gia mới. Đây là nét tổng thể thứ nhất của miền sông Tượng núi Tượng, ông Ruông gọi là sự ưu đăi của lịch sử. Nét tổng thể thứ nh́ là sự b́nh yên trong lĩnh vực địa chất. Miền sông Tượng núi Tượng nằm trong dải đất Đông Nam Á, thuộc nền lục địa cổ Lôraxia, nên rất  ít xảy ra những biến cố lớn về địa chất. Chưa thấy có sử sách nào nói về động đất ở miền này. Lâu lâu cũng có xảy chuyện làm rúng động làng xóm, để lại những dư chấn đến năm mười năm sau, ví như việc ông cưới bà Ruông. Nhưng đấy là những hiện tượng xă hội chứ không phải hiện tượng địa chất. Nét tổng thể thứ ba coi như một phát hiện mới của ông Ruông. Về mặt thổ nhưỡng, miền sông Tượng núi Tượng thuộc  vùng đất cát pha. Bên dưới tầng cát pha là tầng đất sỏi. Mưa nhiều, nước rút rất chậm. Nắng gắt, đất rất chóng khô. Những yếu tố này vô cùng bất lợi đối với trồng trọt. Qua các thời, cũng có những nổ lực cải tạo đồng ruộng, nhưng chỉ là cải tạo tầng canh tác mỏng ở trên mặt. C̣n tầng đất sỏi bên dưới, là nền tảng của thiên nhiên, th́ con người không nỡ. V́ muốn cải tạo tầng đầt này là phải hốt nó đi, có nghĩa sẽ biến đồng ruộng thành một cái hồ chứa mênh mông. Thổ nhưỡng như thế, nên sản lượng bất cứ loại cây trồng nào cũng thấp. Trong khi đó sản lượng con của dân cày ruộng th́ luôn tăng. Cho nên thời nào cũng nghèo đói. Và do nghèo đói, con người ở đây đă không ngừng tư duy trong cuộc mưu sinh. Từ đó mới có nền văn minh nông nghiệp vào loại sớm nhất của nhân loại. Như  vậy là nghèo đói đă sinh ra văn minh. Nét tổng thể thứ tư là sự độc đáo trong cách đặt tên đất tên làng. Là gắn với một ngành nghề có vẻ hiếm hoi, hay gắn với tên một nhân vật có hành tung khác thường nào đó. Chẳng hạn làng của ông Ruông có tên làng Dầu. Rừng núi Tượng có nhiều  cây dầu rái. Dân làng Dầu phần lớn là những thợ lấy mủ dầu rái. Có một thời trong vận tải đường thủy (cả sông lẫn biển ) người ta dùng thuyền nan trét bằng dầu rái. Một thời, khi chưa có đèn điện, người ta thắp sáng bằng đèn dầu rái. Những cây đèn được chế tạo bằng cách đem mủ dầu rái trộn với mùn cưa hay gỗ vụn, gói lại bằng lá đèn thành những đ̣n bánh như bánh tét, khi thắp lên xóm làng cũng sáng trưng như thắp điện. Ông Ruông bảo nếu  không có điện th́ làng ông vẫn chẳng sợ, v́ ở đây đă sẵn có một nền văn minh bản địa về thắp sáng. Như thế, khi nghe gọi làng Dầu, người ta lập tức hiểu rằng nơi đó có liên quan đến việc sản xuất dầu rái. C̣n khi nghe gọi làng Gàu, làng Nong th́ biết ở đó có những người đương gàu múc nước, đương nong nia, thúng mủng. Nhưng khi nghe nói đồng ông Cộ người ta liền bị kích thích phải t́m hiểu sự tích về một con người sống cùng thời với Vương Măng bên Tàu. Vương Măng khi được ngôi vua th́ làm biến pháp kinh tế.  C̣n ông Cộ, theo tương truyền, là người đă chế ra cái xe cộ bánh ngang, xe giống hệt chiếc giường nằm đặt ngửa, để vận chuyển than, củi từ rừng núi Tượng về. Đồng ông Cộ là do ông ấy khai phá. Như thế là vào đầu công nguyên, ở vùng đất này đă có phát minh cơ giới.

    Ta lấy làm tự hào v́ đă được sinh ra ở một miền đất có một nền văn minh bản địa  lâu đời như thế. Thời cổ xưa có lắm người học rộng, tài cao. Có người làm quan đến cấp triều đ́nh. Lại có người là tướng đánh giặc rất giỏi. Có điều ta lấy làm lạ v́ sao một vùng đất cái ǵ cũng có vẻ khác thường, cái ǵ cũng có vẻ độc đáo như vậy, văn minh mà sinh  từ nghèo đói là không khác thường là không độc đáo hay sao, một vùng đất như vậy mà lại không có ai ra làm vua. Mà thôi, không có ai ra làm vua cũng được đi. Nhưng con người ở đây th́ luôn  tư duy về sự tồn tại, mà lại không sản sinh được một vị triết gia nào, nghĩ cũng lạ.

    Đang phóng cái nh́n tổng thể về đất quê của ḿnh, ông Ruông đădừng lại để mở ngoặc đơn, ghi nguồn hứng khởi bất chợt của ông. Đoạn văn  trên là ở trong ngoặc đơn     

    C̣n sau đây là sự thay đổi qua các thời.

    Trước năm 111 trước công nguyên có sự kiện trọng đại là sự xuất hiện của ông Bảy Mươi Sáu. Căn cứ vào các tài liệu khảo cổ học, ông Ruông thấy miền núi Tượng sông Tượng của ông nằm trong vùng văn hóa Sa Huỳnh. Cũng theo phát hiện khảo cổ học th́ từ những ngàn năm trước công nguyên cư dân của văn hóa Sa Huỳnh đă sống đan xen với cư dân văn hoá Đông Sơn có nguồn gốc ở phương bắc. Như thế, khi ông Bảy Mươi Sáu xuất hiện ở đây th́ cả một vùng rộng lớn chung quanh đă có những cư dân mang sắc thái đa văn hóa. V́ không thể tra cứu được lúc bấy giờ miền núi Tượng sông Tượng thuộc bộ tộc nào hay quốc gia nào, nên ông Ruông gọi thời này là thời chưa có chánh phủ.

    Các cổ thư Việt Nam và Trung Hoa đều chép rằng vào năm 111 trước công nguyên, nhà Hán của Trung Hoa đă chiếm được nước Au Lạc, và tiến  chiếm thêm một miền nữa ở phía nam Au Lạc đặt tên là quận Nhật Nam để sáp nhập vào hai quận cũ của Au Lạc là Giao Chỉ và Cửu Chân. Ông Ruông tra cứu thấy miền đất quê ông lúc ấy là cực nam của huyện Tượng Lâm, mà Tượng Lâm là huyện cực nam của quận Nhật Nam. Như thế,  vào năm 111 trước công nguyên, miền núi Tượng sông Tượng thực sự được đứng vào một đất nước có tên tuổi hẳn hoi là Au Lạc, và là biên cảnh phía nam của Au Lạc.  Có điều  nước Âu Lạc lúc ấy không c̣n được vua Thục trị v́, mà do vua Hán cai trị. Nói là cai trị, thực chất th́ người Hán chỉ giữ  các chức thứ sử, thái thú, tức chức trưởng châu, trưởng quận, c̣n các địa phương th́ vẫn c̣n giữ nguyên bộ máy hành chánh cũ. Ngồi ở kinh đô Trường An, rồi kinh đô Lạc Dương, vua Hán chỉ huy các vị thứ sử và thái thú làm công việc Hán hóa người Au Lạc. Nhưng rốt cuộc th́ người Au Lạc vẫn nói tiếng Au Lạc, vẫn ăn ngủ, đi đứng, nghĩ ngợi theo cách Âu Lạc. Vào cuối thế kỷ thứ hai sau công nguyên, ở huyện Tượng Lâm có một người, sử cũ gọi là Khu Liên, đă kêu gọi đồng bào ḿnh đứng lên  phá ách cai trị của nhà Hán, rồi thành lập một nước mới là nước Chăm Pa. Từ đó th́ miền núi Tượng sông Tượng của ông Ruông lại tách ra khỏi Au Lạc đề đứng vào Chăm Pa.  

    Từ cuối thế kỷ thứ hai đến cuối thế kỷ thứ mười lăm sau công nguyên, ông Ruông gọi là thời kỳ lịch sử có nội dung phong phú. Trong khi những người Âu Lạc ở Nhật Nam thành lập được nước mới, th́ những người Âu Lạc các quận Giao Chỉ và Cửu Chân phải tiếp tục chống cuộc xâm lược của người Trung Hoa, đến thế kỷ thứ mười mới giành được chủ quyền, và sang thế kỷ mười một th́ triều Lư lấy tên nước là Đại Việt. Ông Ruông bảo có thể nói đến thế kỷ thứ mười một sau công nguyên th́ nước Âu Lạc cũ đă trở thành hai nước mới là Đại Việt và Chăm Pa. Bấy giờ ở phía nam Chăm Pa đă có nước Phù Nam có nền văn minh rất sớm và rất hiếu chiến. Và hậu thân của Phù Nam là Chân Lạp và Ăng Co. Trong thế kỷ mười một th́ các vua Lư của Đại Việt đă đánh nhau với các vua Sinhavarman II (Sạ Đẩu) và Rudravarman III  (Chế Củ) của Cham Pa. Trong thế kỷ mười hai th́ vua Suryavarman II của Ang Co rủ vua Indravarman III của Cham Pa tiến đánh Đại Việt. Nhưng sau đó th́ vua Suryavarman II lại quay lại chiếm Cham Pa. Rồi sau đó nữa th́ lại đến lượt vua Indravarman III đánh chiếm Ang Co. Trong thế kỷ mười bốn, vua Chăm Pa Sinhavarman III (Chế Mân) cưới công chúa Huyền Trân, con gái vua Trần Nhân Tông của Đại Việt. Nhưng sau đó th́ vua Chế Bồng Nga của Chăm Pa lại cướp phá kinh đô Thăng Long của Đại Việt. Ông Ruông bảo cũng chỉ v́ chuyện muốn nới rộng bờ cơi mà có sự bất ḥa giữa ba nước đó. Hay cũng có thể là do nước nào cũng muốn làm minh chủ vùng đất Đông Nam Á này.Vào cuối thế kỷ mười lăm, triều Lê của Đại Việt đă lấy được đất của Chăm Pa từ huyện Tượng Lâm cũ trở ra. Như thế là miền núi Tượng sông Tượng của ông Ruông lại nằm trong Đại Việt, tức  trở về với đất cũ Âu Lạc. Trong thế kỷ  mười bảy ở Đại Việt có xảy chuyện phân tranh giữa hai họ Trịnh, Nguyễn. Họ Trịnh làm chúa  ở phía bắc nước, gọi là Đường ngoài. Họ Nguyễn làm chúa ở phía nam nước, gọi là Đường trong. Miền núi Tượng sông Tượng của ông Ruông nằm ở Đường trong. Nhưng dù là Đường trong hay Đường ngoài th́ cũng vẫn là Đại Việt. Đầu thế kỷ mười chín th́ triều Nguyễn đổi tên nước thành Việt Nam, rồi Đại Nam, rồi lại Việt Nam. Đến hậu bán thế kỷ hai mươi, trong cuộc chiến tranh chống việc xâm lược của người Pháp và người Mỹ, đất nước có bị phân  thành hai miền nam bắc, đất quê ông Ruông nằm ở miền nam, nhưng dù là miền nam hay miền bắc th́ cũng vẫn là Việt Nam, hậu thân của Đại Việt. Như thế, kể từ cuồi thế kỷ mười lăm trở về sau th́  miền núi Tượng sông Tượng không c̣n có  cảnh  nhập vào hay  tách ra khỏi một miền rộng lớn hơn như những thế kỷ trước đó

    Ông Ruông cho là đất quê ông đă gặp may. Trải mấy ngh́n năm thanh b́nh th́ ít, chiến chinh ly loạn th́ nhiều, thế nhưng miền sông Tượng núi Tượng của ông đă không bị xóa sổ, có nghĩa cái địa danh ấy vẫn c̣n tồn tại trên đời này. Nhưng ông nói đây cũng là nằm trong cái may chung của đất nước. Là vào cuối đại Cổ Sinh th́ nền móng đất nước Việt Nam của ông đă h́nh thành xong. Tức đất đai cơ bản của đất nước đă nhô lên khỏi đại dương nguyên thủy. Nếu không, th́ chưa chắc các chu kỳ tạo núi trong các đại Trung Sinh và Tân Sinh sau đấy đă để cho một dăi đất như thế tồn tại trên mặt đất này.

    HỌC THUYẾT CỦA NGƯỜI SẮP CHẾT  

    Khi nghiệm lại cái may chung của đất nước, ông Ruông càng thấy qúi ḍng họ của  ḿnh.  Ḍng họ Lê của ông tồn tại cho đến đời ông là quá kỳ diệu. Ở miền núi Tượng sông Tượng biết bao ḍng họ nay chỉ nghe nói đến mồ mả chứ chẳng c̣n người nào. Nên ông có nảy ư muốn các bậc tổ phụ của ḿnh đều trở nên vĩ đại đối với con cháu nhà họ Lê là cũng phải thôi.

    Có một vị tổ phụ, nếu không có ư này nọ của ông Rường hàng xóm, ông Ruông đă xếp vào hàng các nhà xă hội tầm cỡ thế giới. Đó là vị tổ phụ thứ ba của ḍng họ Lê, ông Ba, tức ông nội ông Ruông.

    Trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ, ông Ruông mở đầu truyện chép về ông nội ḿnh như sau :

    Nếu như một v́ vua muốn nới rộng đất nước ḿnh đang trị v́, th́ ông nội ta cũng muốn nới rộng khoảnh ruộng ông đang cày. Bỡi v́ nới, tức là làm cho hơn cái đương có (rộng hơn, dài hơn, nặng hơn, … ), được coi như một thứ xu hướng khó có thể tránh được, hoặc có thể nói là không thể thiếu được trong cuộc tồn sinh của muôn loài.

     Nhưng có điều  chắc chắn không phải v́ ham muốn  giống vua mà ông Ruông xếp ông nội ḿnh vào hàng các nhà xă hội.

    Cũng đều là nới, nhưng theo ông Ruông th́ nới nước đơn giản hơn nhiều so với nới ruộng. Th́ cứ việc gây sự với một nước láng giềng, hoặc một nước nào đó không láng giềng cũng được (nước ông Ruông nói ở đây là khái niệm bao g̣m cả đất đai và người ở) rồi xua quân đánh chiếm, thắng, tất sẽ được thêm đất thêm dân. Đại để xưa nay, nới nước là vậy. Tất nhiên là khi gây sự, người ta phải viện đến một thứ lư do nào đó thuộc hạng mục chính nghĩa, tức không thuộc phi nghĩa, tức cũng không thuộc vô nghĩa, hoặc là nhân danh một học thuyết, một lư thuyết nào đó, cũng nằm trong hạng mục không phải phi nghĩa hay vô nghĩa. Có nghĩa, dù hành động gây sự đó là phi nghĩa hay vô nghĩa th́ cũng nói làm sao cho trở thành chính nghĩa. Điều này kể ra cũng dễ làm thôi, bỡi v́ nói chẳng qua là cách kết hợp các h́nh thức ngôn ngữ theo ư muốn chủ quan của người nói. Các cuộc nới nước diễn ra trong những thế kỷ qua hầu như được tiến hành  cùng một cách thức ấy, nếu có khác là khác về nơi chốn diễn ra. Như vậy nới nước đă trở thành một kinh nghiệm lịch sử, thứ kinh nghiệm luôn hấp dẫn những kẻ thích qui hoạch lại thế giới. Trong khi đó th́ chưa hề có một đúc kết nào về việc nới ruộng. Không thể đi gây sự với ruộng bên, như gây sự với nước láng giềng, bỡi không thể gây sự  với đất đai. Và cũng không thể  nới ruộng bằng cách lùa ḅ sang cày ở ruộng bên. Ông nội ông Ruông sống trải qua bốn triều vuaThành Thái, Duy Tân, Khải Định và Bảo Đại. Luật vua cũng như lệ làng (tức luật bất thành văn) thời ấy chưa để cho ai nới ruộng theo cách cứ việc lùa ḅ đến cày ruộng người khác theo kiểu xua quân sang nước khác trong việc nới nước. Nói gút lại, nới ruộng là công việc làm tùy thuộc mỗi hoàn cảnh trong cuộc sống. Có thể nới ruộng chỉ là ước mơ của cả một đời người. Có thể nới ruộng là làm công việc mua thêm ruộng. Trường hợp nới ruộng này chỉ  xảy ra khi có tiền bạc và có người muốn thu hẹp ruộng, tức có người bán ruộng. Cũng có thể nới ruộng bằng cách sinh con cho đông để nhận được nhiều ruộng công điền. Trường hợp này th́ lệ thuộc vào chế độ ruộng đất của nhà nước. Việc nới ruộng của ông nội ông Ruông lại lệ thuộc vào những con bờ của khoảnh ruộng độc nhất của ông. Trong bốn khoảnh liên bờ với ruộng ông có một khoảnh là của ông nội ông Rường. Phải nói rằng ông nội ông Rường cũng là người có đầu óc làm ăn (nói theo ngày nay là có tư duy kinh tế) chẳng kém ông nội ông Ruông. Phải nới rộng diện tích ruộng để tăng sản phẩm thóc. Cả ông nội ông Ruông cả ông nội ông Rường đều đặt ra kế hoạch nới ruộng bằng cách bớt bờ. Mà trong bảy bờ ruộng của hai khoảnh đó th́ chỉ có mỗi cái bờ chung của hai khoảnh đó là lớn nhất. Điều này có nghĩa là hai ông đều có kế hoạch  xén bớt  cái bờ chung đó. Nhưng nới ruộng theo cách đó không phải là công việc làm giữa thanh thiên bạch nhật. Có nghĩa người này làm công việc này trong lúc không có người kia. Có nghĩa là lén lút. Đến lúc nh́n thấy cái bờ ruộng chung đó c̣n quá mỏng th́  cả hai đều cảm thấy hoảng hốt (không có bờ th́ lấy cái ǵ để phân biệt ruộng tôi ruộng anh) nên cả hai liền tung ra thứ ngôn ngữ nhằm ngăn chận việc làm của đối phương, nói rơ ra là chửi rủa, là nguyền rủa.

    Ông nội ông Ruông nói về ông nội ông Rường :

    -Đấy là giống người không c̣n biết liêm sỉ.

    (Cũng c̣n công nhận là con người. Chỉ có điều là con người không c̣n phân biệt sai đúng)

    Ông nội ông Rường nói về ông nội ông Ruông :

    -Đấy không phải là giống người.

    (Không c̣n công nhận là con người)   

    Tất nhiên là người này nói về  người kia trong lúc không có người kia. Sở dĩ những lời ấy tới tai hai người là nhờ người làng thuật lại. Cho đến hôm cái bờ chung đó đổ th́ cả hai đều nhận ra rằng những lời nguyền rủa nhau kia là hoàn toàn vô ích. Bỡi những lời ấy có độc địa đến mấy, hay tàn nhẫn đến mấy, th́ cũng chẳng thể thay được cái bờ ruộng chung. Như thế là phải giăng dây để thay cho bờ. Nhưng cây lúa lại mọc lan, phân bón ruộng bên này lại chảy qua bên kia. Về cây lúa mọc lan, để mùa lên dễ thu hoạch, hai ông đă gieo hai giống lúa khác nhau. Và cả hai đều không dùng phân bón nữa. Cho nên mùa lên, thóc của cả hai khoảnh đều chỉ c̣n một nửa. Từ đó, hai người không c̣n để trông thấy mặt nhau.  C̣n ḷng thù hận th́ mỗi ngày như một to lớn thêm. Cho đến khi có một người trong làng muốn giảng ḥa hai ông, đă đem hai khoảnh ruộng của ḿnh đổi lấy hai khoảnh ruộng không c̣n bờ chung ấy, niềm thù hận trong hai con người đó vẫn chẳng giảm chút nào. Rồi cả hai đều già yếu, không c̣n ra ruộng nổi nữa. Rồi ông nội ông Ruông ngă bệnh nặng.

    -Hăy sang nói với ông ấy cho cha được nh́n thấy mặt trước lúc chết.

    Ông nội ông Ruông nói với người con trai lớn nhất, tức nói với vị tổ phụ thứ hai, tức cha ông Ruông, tức  Lê Hượt.

    Ông nội ông Rường sang.

    Dường niềm thù hận biết hai con người này chẳng c̣n sống bao lâu nữa, nên  đă bỏ t́m đến những kẻ khác.

    -Ở trong làng bấy lâu nay tôi cũng như người đă chết. V́  có bao giờ ông trông thấy  tôi đâu.

    Ông nội ông Ruông khóc, nói.   

    Ông nội ông Rường cũng khóc :

:   -Th́ tôi cũng như ông đấy thôi. V́ bấy nay ông có trông thấy tôi đâu.        

    -Nghĩ chuyện cũ cứ thấy tiếc cho ông và tôi

    -Phải. Giá đừng xảy chuyện ấy.

    Ông nội ông Ruông v́ bị xúc động, nấc mấy tiếng.

    -Đừng  ông. Đừng chết

    Ông nội ông Rường có vẻ hoảng sợ.

    Nhưng ông nội ông Ruông đă chết thật. Điều đáng nói là trước khi trút hơi cuối cùng, ông đă nói được một câu, tuy chưa phải là trọn câu, cũng  có thể nói là có thể để đời.

    -Giá như  cả thế gian  không cần đến cơm gạo…

    Khi nhắc chuyện cũ, ông Rường và ông Ruông đă có cuộc tranh căi khá bề thế về nghĩa của lời trăn trối nói trên.

Ông Rường :

    -An cơm gạo th́ sao? C̣n không ăn cơm gạo th́ sao?

    Ông Ruông :

    -Không ăn cơm gạo là chuyện lớn, ta sẽ bàn sau. C̣n  ăn cơm gạo th́ như tôi với ông.

-Như tôi với ông là sao?

    -Là như ông với tôi.

    -Ông không được nói cù xây

    -Chẳng phải như tôi với ông là cũng giống  như ông với tôi hay sao. Tức là tôi với ông có lúc th́ thân t́nh nhau, đến mức như anh em một nhà, nhưng có lúc cũng giận hờn nhau, cũng căi nhau chí chóe, và biết đâu chừng lại dẫn đến thù địch nhau như ông nội ông và ông nội tôi. Có phải như tôi với ông đại khái là thế hay không?

    -Thế theo ông, khi ăn cơm gạo th́ con người ta có thể thân nhau mà cũng có thể thù nhau

    -Hay nói một cách hay hơn, khi con người c̣n  cần đến cái ăn cái mặc th́ cũng có thể nhường cơm xẻ áo cho nhau, mà cũng có thể chém giết nhau.

    -Cứ cho là thế. C̣n không ăn cơm gạo th́ sao?

    -Theo ông th́ sao?

    -Th́ chết chứ sao. Như thế là trước khi chết, ông nội ông lại ước muốn mọi người trên thế gian đều chết.

    -Đấy chỉ  là cách cắt nghĩa của ông.

    -Thế theo ông, ông nội ông nói thế là sao?

    -Ông từng đi lính Tây, sang tận châu Âu  châu Phi, chắc ông đă nghe nói đến những nhà xă hội Âu Mỹ, tức những người đă đưa ra những học thuyết để xây dựng xă hội loài người. 

    -Có phải ông muốn cho rằng ông nội ông cũng là nhà xă hội?

    -Phải. Khi sắp bước qua cơi khác, ông nội tôi đă nh́n thấy được một cách tồn tại của loài người không cần đến cơm gạo. V́ tồn tại theo cách này th́ con  người không c̣n thù hận , chém giết nhau. Ông cũng chớ nên hỏi thế th́ ăn ǵ để sống. Đây là học thuyết. Là lư thuyết. C̣n thực hiện thế nào th́ hậu thế chúng ta phải nghĩ ra.

    -Có nghĩa ông nội ông cứ việc đưa ra những lư lẽ tốt đẹp cao siêu, rồi chết, mặc cho người ta  có theo được hay không, chẳng cần biết.

    Chính là ông Ruông sợ đám con cháu nhà họ Lê của ḿnh cũng nghĩ như ông Rường, nên đă không xếp ông nội ḿnh vào hàng những nhà xă hội tầm cỡ của thế giới.

    KIẾM KHÁCH

    Như thế là sau khi tranh căi với ông Rường, ông Ruông đă giải mă được lời trăn trối của ông nội  ḿnh.

    Ông Rường làm ra vẻ là ḿnh cũng đồng t́nh với cách giảng giải đó, nhưng sự thật th́ vẫn c̣n khúc mắc trong ḷng.

    -Có phải ông đă nghĩ ra chuyện học thuyết này nọ, rồi đem gán cho công nghĩ ngợi của ông nội ḿnh?

    Ông Ruông nói:       

    -Muốn nghĩ được những chuyện như thế, đ̣i hỏi người đó phải là kẻ đi nhiều, và nghe thấy được nhiều. Mà tôi th́ không phải là loại người đó.

    Câu nói này lập tức làm trổi dậy trong  ông Rường niềm tự hào của một người coi như đă đi khắp năm châu bốn biển.

    Mười bảy tuổi ông Rường đi cạo mủ cao su ở một đồn điền cao su ở  Nam Kỳ. Chủ đồn điền là một người Pháp da trắng ra tận miền núi Tượng sông Tượng để mộ phu. Người làng v́ ghét tụi thực dân, khuyên cha mẹ ông Rường đừng cho ông đi. Song, ông đă trốn nhà ra đi. Ở đồn điền cao su, ông bị thực dân Pháp bắt vào lính viễn chinh với cái tên mới Lê Vi, và được đưa sang châu Phi. Thế chiến thứ hai bùng nổ. Đơn vị lính viễn chinh của ông ở Angiêri lại được đưa qua nước Pháp để đánh nhau với Hítle. Như thế là cuộc phiêu bạt của ông Rường đă trải qua các biển Thái B́nh Dương, Ấn Độ Dương, Đại Tây Dương, và Địa Trung Hải, và trải qua các đất nước thuộc  châu Á, châu Phi và châu Âu. Chiến tranh thế giới kết thúc, người Pháp trả ông về nước. Về đến quê là ông lập tức đem ra áp dụng những điều đă nghe thấy ở xứ người. Trước nhất là việc thắp sáng. Đêm đến  th́ người làng Dầu tụ tập ở sân nhà ông để tận hưởng niềm vui được ngồi dưới thứ  ánh sáng sang trọng của cây đèn măng sông. Không phải có trăng là quên đèn. Có nghĩa vào những đêm có trăng, ông Rường vẫn đốt đèn măng sông lên cho bà con trong làng tới chơi. Con người thuộc thời văn minh là không nên đứng ở giữa trời để tắm nước giếng. Đây là lời khuyên đầu tiên của ông đối với bà con trong làng. Nhà tắm của ông kiến trúc như sau : Vách mầm trỉ trét đất, như vách nhà ở. Bồn chứa nước là chiếc chum sành đặt ở bên trên đầu vách. Chum có đục lỗ ở đáy, và có nút nhét. Khi tắm, mở nút nhét ra, thôi tắm th́ nhét nút  lại. Nước giếng là múc bằng gàu, rồi đứng lên ghế để đổ vào chum. Có ai hỏi có phải bên Tây người ta cũng làm thế hay không. Th́ ông bảo cứ xem đấy th́ rơ. Nhưng người đến xem đông  nhất là lúc ông khai phá vùng rừng núi Tượng tiếp giáp với đồng Đất Sét để lập trang trại chăn nuôi. Một trăm con gà mái đẻ đợt đầu gần cả ngh́n  gà con. Quả là ở miền sông Tượng núi Tượng cả ngh́n đời qua chưa ai làm được như ông. Có điều, do thiếu thức ăn và thuốc men, nên sau đó không lâu cả gà mẹ lẫn gà con đều chết sạch. Nhưng vấn đề không phải gà chết, mà là đầu óc đáng nể của một con người biết ứng dụng những thành tựu của văn minh. Những ngày cuối đời, niềm vui của ông là được kể cho mọi người nghe những ǵ ông đă nghe được, đă nh́n thấy được ở xứ người. Có dịp là bao nhiêu kiến thức lập tức được sắp xếp lại thành lớp lang. Châu Au châu Phi là những xứ sở thế nào. Thế chiến là sao. Đó là những câu chuyện tràng giang đại hải,  nhưng lúc nào cũng có lời b́nh luận hẳn hoi.

    -Nếu tôi nói không sai th́ ông là người đang truyền bá học thuyết nghe nh́n

    Ông Rường là cực kỳ thích câu nói ông Ruông đă dành riêng cho ḿnh.

    Bữa đó là đang bàn về ông nội ông Ruông. Nhưng cũng chỉ v́ một câu nói khác của ông Ruông, ông Rường đă khoái chí nói leo qua chuyện thế chiến.

    -Một triệu lính Đức đổ vào Ba Lan. Chưa đầy một tháng, Hít le đă chiếm xong nước ấy. Thế là thế chiến bùng nổ.

    -Tôi đọc sách cũng có biết chuyện ấy.

    -Nhưng đấy chỉ là sách. C̣n tôi đây, nếu không nh́n tận mắt, th́ cũng được nghe tận tai.

    -Phải. Tôi chỉ nhờ sách mà biết, không thể đem ra so với ông.

    -Ông biết không, lúc Hít le chưa chiếm Ba Lan, mới dọa sáp nhập Áo vào Đức,  các vị thủ tướng Anh thủ tướng Pháp đă sợ cuống lên. Thủ tướng Anh  một ngày đi không biết mấy lượt, hết đến Viên lại quay lại Béc lanh, máy bay tốn không biết bao nhiêu là xăng. Này, ông đă già rồi, hăy giao nước Áo cho người khác. Ông Săm béc lanh nói. Nước mắt của vị quốc trưởng thất thế chảy ướt hết bài diễn văn từ chức.

    -Chắc là ông đang nói đến việc thủ tướng Chamberlain khuyên bảo quốc trưởng Áo

Schuschnigg hăy làm theo yêu sách của Hitle ?

    -Đúng rồi. Hiểu biết của ông cũng rộng đấy. Bấy giờ th́ đám lính Pháp ở Ang giê ri cười mũi, v́ nghe đâu thời xưa đế quốc Phổ Áo cũng đă làm khổ nước Pháp. Nhưng điều làm tôi tức cười là khi nghe Đức đổ bộ Pháp, chiếm được Pa ri, th́ bọn họ lại khóc.                

    -Chứ ông bảo bọn họ phải cười hay sao?

    -Tôi đâu có bảo bọn họ phải cười. Là tôi thấy tức cười. V́ chuyện cười khóc ở thế gian  là mỗi người theo mỗi cách.

    -Ông cứ làm tôi phải nghĩ ngợi.

    -Phải. Những người Pháp đứng trên đất nước họ đang chiếm đóng để khóc cho đất nuớc ḿnh bị chiếm đóng. Những người Ang giê ri cũng đứng trên đất nước đang bị chiếm đóng của ḿnh để khóc cho đất nước ḿnh bị chiếm đóng. Nước mắt nào lại chẳng mặn.

    -C̣n ông, chắc làbấy giờ chẳng c̣n nước mắt để khóc

    -Bấy giờ ở châu Âu lắm chuyện nực cười lắm. Lúc nước Pháp gặp hoạn nạn th́ nước Anh muốn nuốt nước Pháp. Đức kư với Anh kư với Pháp kư với Nga, là không xâm phạm nhau. Nhưng đánh Anh đánh Pháp đánh Nga th́ vẫn cứ đánh. Lúc xảy thế chiến thứ hai, chỉ trong ṿng ba bốn năm, nước Pháp có đến ba bốn ông chính phủ. Lúc mới nổ chiến tranh là chính phủ Đa la đi ê, rồi Rây nô. Lúc Đức đă chiếm Pháp là chính phủ Pê tanh. Sau đó th́ đơn vị lính hỗn hợp của bọn tôi ở Ang giê ri có cả người Việt Nam, người Ang giê ri, người Ma rốc, người Tuy ni di, người Pháp da trắng, người Pháp da đen, đạo thiên chúa có, đạo Hồi có, sau khi đầu hàng quân đồng minh, sau một đêm ngủ dậy, lại được nghe tuyên bố rằng từ bữa ấy bọn tôi thuộc chính phủ của những người Pháp tự do, đứng đầu chính phủ tự do đó là tướng Đờ Gôn.

    -Mỗi lần nghe ông kể chuyện,  tôi lại thấy ông như một pho sử sống.

    -Chuyện đó đă rơ. Chỉ cần nói thêm với ông rằng Phan Rường thời trai trẻ đă dự vào trang sử oanh liệt của nước Phờ răng xe.

    -Ông muồn nói đến việc giải phóng nước Pháp khỏi ách phát xít Đức  hồi năm bốn mươi bốn?

    -Phải. Từ ĐịaTrung Hải đổ bộ lên bờ biển phía nam Pháp. Rồi thọc sâu vào thung lũng sông Rôn, tiến về phía bắc. Rồi sau đó là hội quân ở Dijon.

    -Có nghĩa cánh quân đồng minh đổ bộ ở nam Pháp đă gặp cánh quân đồng minh đổ bộ ở Normangdi, bắc Pháp.

    -Phải. Tập đoàn quân  thứ nhất của Pháp. Đó là đơn vị chiến đấu của tôi trong cánh quân đồng minh đổ bộ ở nam Pháp. Việc đuổi quân quốc xă ra khỏi nuớc Pháp  trong đó có công của tôi.

    -Th́ xưa nay ở làng ta có ai phủ nhận chuyện đó đâu.

    -Nhưng sẵn cuộc đây tôi phải tuyên bố thêm với ông rằng, việc tham gia đánh bại thằng cha Hít le, thằng cha đốt dân Do Thái, thằng cha đă làm chết mấy chục triệu người trên thế giới, là tôi đă dự vào trang sử oanh liệt của lịch sử thế giới.

    -Chuyện đó th́ có thể nói như vậy. V́ bấy giờ cả thế giới chống phát xít, chứ  riêng ǵ đám lính viễn chinh của ông. Nhưng chuyện dự vào trang sử nước Pháp th́ phải xem xét lại.

    -Phải xem xét lại? Nhưng tại sao?

    -Lẽ ra lúc ấy ông phải làm công việc đuổi đám Pháp thực dân ra khỏi đất nước  ông, chứ không phải sang giữ nhà cho nước Pháp, có phải vậy không?

    -Phải.     

    -Thế đấy. Ông có tham chiến, nhưng là bị đưa đi tham chiến. Nên công của ông ở nước Pháp là công của một kiếm khách.

    -Là kiếm khách? Nhưng là kiếm khách của ai?

    -Th́ cứ coi như là kiếm khách của Đờ Gôn.

    Lại một câu nói nữa của ông Ruông làm cho ông Rường thấy khoái chí.

    Sau cuộc chuyện tṛ ấy ông Rường đi khắp làng trên xóm dưới để nói cho mọi người biết một thời ông từng là kiếm khách của tướng Đờ Gôn..

    VŨ KHÚC MÁU

    Sau cuộc chuyện tṛ ấy th́ ông Ruông cảm tác được thơ :

        Là tên lính thuộc địa đi canh giữ thuộc địa

        Anh đang mất tất cả

        Cái đơn giản nhất là tên gọi của anh

        Cũng mất             

        Nói chi cái lớn lao là tổ quốc

        Bỗng chiến tranh thế giới nổ ra.

        Anh liền bước vô trang sử oanh liệt của nhân loại.

        Phẩm giá con người liền  được trả lại cho anh                   

    Ông Ruông làm thơ là để tặng ông Rường. Nhưng thơ lại tác động lại ông. Cả ngày lẫn  đêm, ông bị ám ảnh bỡi một cuộc chiến ông nhớ là ḿnh đă đọc ở đâu đó.

    Ông Rưởng sang:

    -Thơ ông làm cho tôi đă có kẻ đem ra b́nh đấy.

    -B́nh như thế nào?

    -Cứ theo lời lẽ của thơ, người ta luận ra rằng nhờ có Hít le xâm lăng nước Pháp, tên lính thuộc địa là tôi mới lấy lại được phẩm giá làm người. Như thế chẳng khác nào nói Hít le đă mang lại phẩm giá cho tôi. Ông nghe có buồn cười không?

    -Nghe cũng buồn cười.

    Ông Ruông chỉ nói thế, rồi tiếp tục  t́m kiếm ǵ đó trong đám sách ở trên giá.

    -Ông đang có chuyện ǵ phải không?

    -Đang chờ một vị kiếm khách

    -Một vị kiếm khách? Mà vị kiếm khách ấy là ai?

    Ông Ruông vẫn chúi mắt vô sách :

    -Sắp nh́n thấy rồi. Đừng hỏi

    Ông Rường quần ra nhà sau, nói  riêng với vợ chồng anh Rác :

    -Coi chừng cha lũ bay sắp lâm bệnh đó. Theo tao, không chừng là bệnh lọan sách cũng nên.

    Vợ chồng anh Rác rất lo.

    Nhưng thằng cu Cỏ th́ cứ theo nài nĩ  ông nó :

    -Ông dẹp hết sách đi, kể chuyện sứ nhà trời với con rắn lừa đảo cho cháu nghe thôi.

    -Ừ, rồi ông sẽ kể.

    Phải khất với cháu, v́ ông đang bị cuốn hút vào cuộc chiến giữa hai vương quốc Ăng Co và Chăm Pa     

    Kinh đô Vijaya năm 1176.    

    Quốc vương Indravarman III hỏi người tạc tượng:

    -Ta lên ngôi đến nay đă mười năm, ngót mười năm người vẫn chưa làm xong tượng thần vũ nữ  là cớ làm sao?

    Người tạc tượng đăm nh́n về ngọn tháp phía nam kinh thành :

    -Thưa đức vua, sở dĩ  phải phá đi làm lại như thế v́ mỗi lần khắc xong lại thấy h́nh dạng  thần nữ apsaras chưa hiện lên đầy đủ trong bản khắc.

    -Ngươi dựa vào đâu để nói thế?

    -Thưa, dựa vào trái tim hèn mọn của kẻ tiện dân này.

    Mười năm thầm yêu người vũ nữ nô lệ trong đám vũ nữ chốn cung đ́nh Vijaya, người tạc tượng cố thể hiện trong bản khắc của ḿnh  một nụ cười huyền diệu mà lạnh lẽo u buồn. Mười năm để tạc một nụ cười của người con gái ḿnh yêu. Và chàng đă làm được. Và cũng chỉ có mỗi ḿnh nàng là nhận ra điều ấy

    -Hăy nói ra lời chàng dấu kín với em tự bấy nay.

    Nàng qú xuốn g chân chàng, nói.

    Người tạc tượng cũng qú, ôm lấy vũ nữ :

    -Em là thần nữ apsaras của ta, măi măi là của riêng ta

    Kinh thành không phải xôn xao v́ cuộc t́nh của hai người, mà v́ thần vũ nữ apsaras trẻ trung lộng lẫy đang hiện lên nơi tường thành kinh đô Vijaya.

    -Chính bàn tay ngươi đă tạo cho vương quốc ta nét kiều diễm của trần gian. Công lao  kia là đáng giá ngàn vàng.    

    Vua Chăm Pa lệnh cho quan giữ kho của triều xuất đúng một ngh́n cân vàng để thưởng công người tạc tượng.

    Người tạc tượng cũng mang đúng một ngh́n cân vàng lại trả cho vua.

    -Như thế là sao? Hay cho rằng chừng ấy vàng là chưa xứng với công lao của ngươi?

    -Thưa đức vua, nếu gộp hết của cải làm ra từ đời vị thủy tổ của ḍng họ tiện dân  đến đời kẻ tiện dân này th́ cũng chưa bằng một phần nhỏ số vàng kia. Nhưng thưa đức vua, có một thứ c̣n quí hơn vàng kẻ tiện dân này luôn mong mỏi.

    -Nó là thứ ǵ vậy?

    -Thưa, không c̣n là thân nô lệ

    Quốc vương Indravarman III nh́n người tạc tượng :

    -Ta chỉ có vàng để cho ngươi. C̣n thứ ngươi muốn  th́ phải cầu xin đấng Brahma.

    Vương quốc Chăm Pa và vương quốc Ang Co năm 1177.

    Vua Indravarman III muốn đất nước ḿnh phía tây phải đến tận sông Salween và bán đảo Malaixia. Có nghĩa phải đánh chiếm vương quốc Ang Co. Hết thảy đàn ông trong nước, chẳng chừa ai, phải cầm gươm ra trận.

    -Ta cũng thân nô lệ như em, nên có chết trong lần chinh chiến này th́ cũng chẳng phải là sự mất mát lớn lao ǵ đối với vua.

    Người tạc tượng nói với người con gái ḿnh yêu. Nàng chỉ c̣n biết khóc để thay lời tiễn biệt.

    Vua Indravarman III bận áo cổ bối bạch diệp ra khỏi hoàng cung, thổi ốc, đánh trống, tức th́ năm ngh́n thị vệ theo hầu. Và đấy là chuyện thật: Ông đă đốt cháy kinh thành  Angco Wát. Nơi đền Bantay Samrê đám vũ nữ của vua Ăng Co phải cử vũ khúc mừng thần vương mới của đất nước Ăng Co.  

    -Kể từ nay lũ ngươi được trở về quê quán  làm ăn sinh sống và sinh con đẻ cái.

    Trong niềm vui biên cương của đất nước được nới rộng, vua Indravarman III đă để cho người tạc tượng và người con gái chàng yêu  được làm người không phải nô lệ.

    Vương quốc Chăm Pa và vương quốc Ang Co năm 1181.

    Ở miền núi Tượng sông Tượng người tạc tượng đă khắc xong tượng thần vũ nữ ở

bệ tháp thần Shiva.

    -Em là nữ thần apsaras của ta, măi măi là của ta, nên h́nh ảnh em phải có mặt ở mọi nơi chốn trên mặt đất này.

    Người tạc tượng nói với với người con gái ḿnh yêu, bấy giờ đă là vợ chàng.

    Ở đất nước Ang Co , Jayavarman VII đă mở trận thủy chiến trên sông Tônlêsáp.

Tàu chiến của Chăm Pa bị đốt. Trên đất liền, bộ binh Chăm Pa cũng bị bại. Những ǵ của Ăng Co, Chăm Pa phải trả lại cho Ang Co. Đến lúc này cứ coi như huề nhau. Chăm Pa chiếm Ăng Co trong bốn năm, cũng bằng thời gian vua Suryavarman II (ông vua hùng cường của Ăng Co) chiếm Chăm Pa trước đó.

    Vua Jayavarman VII đào hồ chứa nước, đào kênh dẫn nước, cố làm cho ruộng đồng được nhiều thóc, xây thêm đền đài chùa tháp, cố làm cho kinh đô Ang Co mỗi ngày một to lớn hơn. Và có một thứ mỗi ngày cũng một to lớn hơn  ở trong ḷng vua : Muốn biến Chăm Pa vĩnh viễn thành thuộc quốc của ông.

    Vương quốc Chăm Pa và vương quốc Ang Co năm 119O.

    Lịch sử loài người như một cuộc chơi luôn làm náo động mặt đất. Trong cuộc chơi  xảy ra vào năm 1190 th́ vua Jayavarman VII đă thực hiện được phần đầu giấc mộng của ông. Vua Chăm Pa Indravarman IV đă bị bắt làm tù binh. C̣n dân Chăm Pa th́ bị bắt làm phu và làm lính. Làm lính đi chiếm đất người Lào ở thượng nguồn sông Mêkông, lấn đất người Môn ở lưu vực sông Irrawaddy. Làm phu đi đắp đường nối kinh đô Ang Co với Vijaya, đi xây đền Bayon, xây Angco Thom.

    -Ngày trước, đức vua Chăm Pa đă cho kẻ tiện dân  được trở về miền sông Tượng núi Tượng này để sinh sống làm ăn.

    Người tạc tượng nói với  thuộc hạ của vua Jayavarman VII.

    Nhưng người ấy bảo giờ chàng là thần dân của vua Ang Co, phải làm theo ư muốn của vua Ang Co, tức phải tiếp tục làm công việc tạc tượng ở kinh đô Ang Co.

    -Nay chàng phải đi làm thân nô lệ cho vua khác tức sẽ đi vào kiếp khác. Hai ta cũng đă có con trai nối dơi. Nên em xin đi trước chàng đây.

    Nói xong lời ấy, nàng liền tự vẫn.

    Đêm đêm có tiếng hát cất lên nơi khu đền Bayon ở đất nước Ang Co.

-Apsaras, em măi măi là của ta, măi măi là của riêng ta.

    Dân kinh đô Ang Co ai nghe được cũng thầm nguyện cầu, v́ cho rằng đấy là tiếng nói của một vị thần đa t́nh nào đó đang dạo chơi trên bầu trời kinh đô. Nhưng cũng lắm kẻ phát hiện ra rằng đây là tiếng hát của người tạc tượng mới từ Chăm Pa đưa đến  để xây đền Bayon.

    Có một đêm, đám lính canh của vua Jayavarman VII v́ nể người tạc tượng tài hoa đă cho chàng vào gặp vua Chăm Pa.

    -Là ngươi đó ư? Lịch sử đối với ta tựa một vũ khúc nhiều tầng cảnh. Ta vừa làm con đại bàng uốn lượn trên nỗi khiếp sợ của nhân gian, vừa làm con chuồn chuồn găy cánh, không phải bay, mà trườn ḅ trên đất.

    Vua Indravarman IV nh́n người tạc tượng, rưng rưng nước mắt.

    Chàng cũng nh́n vua :

    -Thưa, có phải đức vua muốn nói là người đang vất vả sống những ngày như xưa kia ở đất nước Chăm Pa kẻ tiện dân  này đă sống.

    Vua Chăm Pa gạt nước mắt :

    -Th́ ngươi chẳng phải cũng đương là thân nô lệ đó sao?

    Người tạc tượng ngước mặt lên bầu trời sao :

    -Kẻ tiện dân này sắp thóat được rồi

    -Thoát bằng cách nào?

    -Thưa, xóa bỏ cả sự sống lẫn sự chết.

    Sáng hôm sau  người ta phát hiện thấy tất cả các tượng thần Shiva và Vichnu ở khu đền Bayon đều bị chặt cụt đầu. C̣n người tạc tượng th́ đang ôm chặt lấy tượng thần vũ nữ chàng vừa mới tạc xong. Máu từ nơi lưỡi kiếm đâm xuyên ngực chàng vẫn c̣n  chảy nhuộm đỏ cả người chàng lẫn tượng thần vũ nữ apsaras.

    Sau đó th́ đám vũ nữ kinh thành Vijaya đă chế ra được một vũ khúc mà khi xem  cứ thấy như máu đương tuông trào ra từ những xiêm y.

    Người tạc tượng ông Ruông tả trên là vị tổ phụ thứ bốn mươi ba của ḍng họ ông.

    TỪ TIẾNG  CỦA ĐẤT ĐÁ NƯỚC… VÀ LỬA

    Mẹ bảo khi sinh ta ra, ta đă khóc như  mọi đứa trẻ khác. Thế gian nói đó là tiếng khóc chào đời. Nhưng ta th́ ta biết đó không phải là khóc. Dường mọi sinh vật trên mặt đất này khi chào đời đều lặng lẽ. Chỉ có con người là không lặng lẽ. Có thể là Chúa, Phật biết trước thế gian là khổ ải là tội lỗi, nên khi chào đời đă khóc. C̣n ta th́ mù tịt, chẳng biết chi về chốn ta đương dấn thân vào. Từ ḷng mẹ bước ra, ta chỉ cảm nhận được mỗi điều là ḿnh vừa từ ngôi nhà bé nhỏ bước ra giữa trời đất mênh mông. Và trong khoảnh khắc tiếp xúc với đất trời ấy ta đă thốt ra tiếng nói đầu tiên. Một phần thịt xương của cha ta của mẹ ta đă cấu thành nên ta, một sinh thể đương có mặt tại trần gian. Mà thịt xương của cha mẹ ta là một phần của vũ trụ đại khối. Cho nên bấy giờ, tiếng nói đầu tiên của ta cơ hồ như tiếng của đất đá nước …và lửa. Chẳng chút ẩn ư, ta cứ nằm ngo ngoe cựa quậy giữa ánh sáng  của buổi ban mai đang ùa đến quanh ta (ta đă được sinh vào buổi ban mai) Có lẽ đấy là công việc làm đầu tiên của đời ta. Phải, công việc làm đầu tiên của đời ta là ngo ngoe cựa quậy. Nếu nói cho ra vẻ một chút th́ đó là thái độ phớt lờ trước sự thế. Bấy giờ, từ bà đỡ đến cha ta và bà nội ta đều cuống lên. Bà đỡ vội vội vàng vàng cắt rún, băng rún, rồi lau rửa cho ta. Cha ta chạy đi t́m áo quần cho ta, la toáng lên : Chỉ có áo, c̣n quần đâu chẳng thấy hữ mẹ thằng Ḅ? C̣n bà nội th́ hô hoán rằng bàn tay của ta là giống rặt bàn tay cha ta. Là do mắt mủi bà bấy giờ đă yếu mới nhận xét thế, chứ sự thật bàn tay ta cũng giống rặt bàn tay mẹ ta, bỡi bàn tay của cha mẹ ta và của ta đều đủ năm ngón. Trong khi cả nhà cuống lên, v́ mừng có v́ lo cũng có, th́ ta cứ tự nhiên nhi nhiên nằm ngo ngoe cựa quậy. Mà cũng phải thôi. Bấy giờ cái sinh thể nhỏ bé ấy chẳng qua là một phần vũ trụ đại khối vừa mới được tách ra. Cho nên việc ngo ngoe cựa quậy của ta lúc bấy giờ cũng chẳng chút mưu toan như việc mưa rơi, nước chảy. Cho đến lúc mẹ nhay vú vào miệng ta th́ ta mới bắt đầu nhận ra giữa ḿnh và những người chung quanh là có mối liên hệ thân thiết. Ta vừa nuốt ngụm sữa đầu tiên th́ nghe có bàn tay ai vừa vỗ nhẹ lên mông ta, vừa lắc lắc người ta. V́ mắc bú, không thể nh́n được, nhưng ta đoán chắc đó là bàn tay của mẹ ta. Tiếp theo, ta nghe mẹ bảo : bú cho no rồi ngủ nghe cục cưng của mẹ. Liền sau đó ta nghe cha ta hỏi : mẹ thằng Ḅ giờ ăn cháo hay ăn cơm? Mẹ ta bảo đẻ xong phải ăn cháo, nhưng cứ ăn cơm để có sữa cho con bú. Nửa khuya hôm ấy, mẹ ta v́ mệt, lăn ra ngủ, quên cho ta bú, ta đă khóc thét lên. Cả cha ta lẫn bà nội ta đều chạy vào buồng ở cữ của mẹ ta. Mẹ thằng Ḅ dậy cho con bú đi. Cha ta gọi mẹ ta. C̣n bà nội th́ mắng mẹ là đồ ham ngủ. Mẹ vội vă ôm ta vào ḷng. Tại mẹ thôi, con trai của mẹ đừng giận nữa. Mẹ ta vừa vỗ về, vừa nhay vú vào miệng ta. Lập tức ta hiểu ra ḿnh bấy giờ là ông vua con trong nhà. Mà đă vua th́ phải tỏ rơ quyền hành của vua. Lập tức ta nhả vú ra, và khóc thét lên. Mẹ ta cũng lập tức nhay vú vào miệng ta trở lại, và cất tiếng ru. Cái thằng này lớn cũng là thứ ngang bướng. Nghe cha ta nói thế, ta rất muốn căi, ngặt v́ đương bú. Ngang bướng là tính nết cần phải có của loài người, là đức tốt, sao lại gọi thứ nọ thứ kia? Ta đang tức, muốn căi, th́ cha ta đă cúi xuống, hôn từ những ngón chân cho đến mu bàn chân của ta, hôn thật là lâu. Vừa hôn, cha ta vừa ca cẩm : Bú cho no rồi ngủ, nghe ông trời con của cha. Giọng nói của cha ta có vẻ là rất thật. Ta nghĩ, chỉ trong chốc lát, từ ông vua con trong nhà, ta đă nhảy lên làm ông trời con, nên hết tức, mà cảm thấy rất vui. Ba ngày tuổi ta đă bắt những người thân trong nhà ca ngợi ḿnh. Cha ta bận việc ruộng đồng, nên mẹ ta chỉ ở cữ ba ngày là ra ngoài để lo việc trong nhà. Bà vừa quét dọn, nấu nướng, vừa trông chừng ta. Nằm một ḿnh ta đă cố nghĩ  ra một việc làm ǵ đó cho đỡ buồn. Nhưng thử hỏi tŕnh độ ta lúc ấy có thể làm được ǵ ngoài việc nằm ngửa ra, co tay chân mà giăy đập lên giường. Ta cứ co tay co chân lên, giăy đập liên hồi. Mẹ ta thấy thế liền khen : Con của mẹ múa vơ giỏi lắm.  Làm như thế th́ gọi là giỏi  ư? Ta nghe khoái chí ghê gớm. Nhưng mẹ ta chỉ nói thế rồi lại đi lo công việc của bà. Ta liền dùng lại sách lược mấy hôm trước là khóc thét lên. Thật t́nh mà nói, tới lúc đó ta cũng chỉ có mỗi sách lược đó để đối phó những người thân trong nhà. Mẹ ta liền quay lại chỗ ta : Múa vơ nữa đi con, múa nữa cho mẹ coi đi. C̣n lâu ta mới làm nữa. Ta chẳng thèm giăy đập, mà cứ khóc thét lên. Dù mẹ đă ẵm ta, nhay vú vào miệng ta, nhưng ta cứ khóc thét lên cho đến lúc cha ta ở ngoài đồng về. Sao thế hữ mẹ thằng Ḅ? Mẹ vội ra hiệu cho cha ta im. Rồi đặt ta xuống giừơng lại : Con của mẹ giỏi lắm, múa vơ giỏi lắm. Cha ta cũng phụ họa vào : Ừ, múa vơ cho cha coi, con của cha giỏi lắm. Lần này là tới ba lần khen ta giỏi. Và ta liền nằm ngửa ra mà giăy đập liên hồi trong niềm kiêu hănh. Bảy tháng tuổi ta đă biết cách làm cho cha mẹ ta phải đáp ứng yêu cầu chẳng mấy chính đáng của ḿnh. Bấy giờ là đă sang đông, mưa bay gió bấc, thời tiết chẳng mấy thích hợp với đám trẻ sơ sinh. Ta cũng bị ấm đầu sổ mũi và ho. Mẹ ta đi xin lá hẹ về chưng với đường phèn cho ta uống. Lần đầu tiên trong đời ta được uống thứ nước ngọt thơm gấp trăm lần sữa mẹ. Việc ấm đầu sổ mũi đă giảm thấy rơ. Nhưng ngặt nỗi ta cứ thấy thèm thứ nước đường phèn chưng với lá hẹ. Làm cách  nào để được uống thứ nước ấy nữa? Ta nghĩ mất nửa ngày mới t́m ra được sách lược mới. Chờ cho đến lúc mẹ cho ta bú ta mới thực hiện được sách lược mới ấy. Mẹ vừa nhay vú vào miệng ta th́ ta liền nhả ra, và ho. Ta ho thật là lâu. Cứ gân cổ mà ho. Nước mắt nước mũi của ta bắt đầu trào ra. Và mồ hôi ở đầu ở trán ta cũng bắt đầu rỉ ra. Cha thằng Ḅ đâu, vào xem con đây này. Mẹ ta quưnh quáng gọi cha ta. Thằng nhỏ bị cảm lại rồi, mà lần này nặng hơn đấy. Nghe cha ta nói, ta mừng vô kể. Song, để chắc ăn hơn, ta đă quyết định lần này phải lấy thật nhiều hơi để ho cho lâu cho cha ta thấy. Có điều, đến lúc ấy ta cũng đă thấm mệt, nên  chỉ ho được hai ba tiếng là lăn ra giừơng mà thở. Nhưng cũng chính nhờ việc lăn ra giừơng mà thở ta đă được uống thứ nước đường phèn chưng lá hẹ trong bốn hôm liền. Bảy tuổi th́ lời ta nói ra đám trẻ trong làng răm rắp nghe theo. Bỡi đó là tiếng nói của một bậc quân vương. Bấy giờ th́ anh Hai Ḅ của ta đă chín tuổi. Phải nói là nhờ anh ấy ta mới được địa vị ấy. Tiếc một điều, lúc ta đạt được vinh quang th́ anh không c̣n. Truyền cho ta cách tranh ngôi vua xong th́ anh ấy mất. Thời ấy ở làng Dầu tṛ chơi chọi gà cỏ của bọn ta được coi như  một hội vui mang bản sắc văn hóa bản địa. Đến mùa cỏ mồng gà nở th́ tâm trạng bọn ta phức tạp lắm. Thấp thỏm lo, mà lại rất háo hức. Bỡi cuộc chiến ấy lại là một cuộc chơi. Từ việc chọn cỏ đến  cách thức đánh nhau đều nói lên tầm trí tuệ và phong cách sống của mỗi đứa trẻ tham gia vào cuộc  chiến. Có đứa thua trận lại thấy rất vui v́ được tiếp tục đi hái cỏ mồng gà mới. Có đứa thua th́  buồn đến bỏ cơm nước. Có đứa thua th́ về nhà thuật cho cha mẹ nghe cảnh bại trận của ḿnh với thái độ căm thù, đôi khi sự căm thù này c̣n truyền sang cho các bậc cha mẹ. Ta là một trong những đứa nếm mùi thất bại. Trong mùa chọi gà cỏ năm ấy ta luôn bại trận. Và đă đem nỗi căm thù không đội trời chung với đám trẻ trong làng ra nói với anh Hai Ḅ. Mày phải nghe cho kỹ đây. Hăy kẹp cho thật chặt con gà cỏ vào giữa ngón trỏ và ngón giữa. Đánh một cái là rút lui ngay. Nói rơ hơn, tiến một và lùi một. Tiến với lùi là liên nhau, không ngớt, và phải nhanh như  chớp mắt. Không phải con gà cỏ ra trận. Mà là hai ngón tay của mày ra trận. Anh Hai Ḅ tóm lược chiến thuật chiến lược cho ta nghe. Mấy ngày sau th́ anh lên sốt phát ban, và mất. Ta bỏ ra một năm để luyện hai ngón tay ra trận. Mùa chọi gà cỏ tiếp sau đấy ta đánh gục toàn bộ đám trẻ trong làng. Mấy trận đầu là ta làm tướng thống lĩnh đám quân cỏ của ḿnh để lập những chiến công vang dội. Nhưng sau đấy th́ bọn chúng bảo ta là vô địch, thôi, không cần tham chiến nữa, mà làm trọng tài cho chúng đánh nhau từng cặp một. Ta bảo là ḿnh không hơi sức đâu để làm chuyện ấy. Tao làm vua. C̣n lũ bay chia ra năm bảy phe, mỗi phe có một đứa làm tướng để chỉ huy đánh nhau. Vua nói phe này thắng là thắng, nói thua là thua. Ta nói. Tất cả bọn chúng cùng ứng lên : Hoan hô anh Ba Ruộng ( lúc ấy ta c̣n mang tên Ruộng). Hoan hô vua cỏ (vua chọi gà cỏ được chúng gọi tắt là vua cỏ) Như thế là ta cho hai phe một đánh nhau, tướng đánh với tướng, quân đánh với quân. Nhưng sau một chặp, khi đă nổi máu hăng, chúng đánh nhau loạn xạ. Đám gà cỏ rơi loạn xạ. Chẳng đứa nào trong phe biết phe ḿnh thắng hay thua. Nhưng đă có ta là vua. Khi vua hô phe này thắng, phe kia thua, th́ lập tức bọn thắng xông vào bắt bọn thua làm ngựa cho chúng cỡi dạo chơi trên chiến địa. Đó là luật. Suốt mùa chọi cỏ ấy ta kiêu hănh ngắm nh́n nỗi thống khổ của lũ bại trận. Mười bảy tuổi ta hiên ngang bước vô lĩnh vực t́nh cảm gái trai.Và vẫn giữ nguyên niềm kiêu hănh trước nỗi thống khổ của lũ con gái choai choai trong làng đương tuổi dậy th́. Bọn chúng có âm thầm đeo đuổi ta không, ta chẳng cần bíết. Nhưng ta th́ vô cùng thích thú khi nghĩ rằng bọn chúng đang khổ đau, v́ ta chẳng chịu mở lời với bất cứ đứa con gái nào. Thật khó kể ra hết những sản phẩm của niềm kiêu hănh đă theo suốt cuộc đời ta. Cho nên vào những ngày cuối đời ta có nảy ư muốn vĩ đại với con cháu chơi th́ cũng chẳng  có ǵ là lạ.

    Những lời trên được chép trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ, ngay sau chuyện chép về vị tổ phụ thứ bốn mươi ba.

    Bên dưới có ghi chú thế này :

    Tiểu sử Lê Ruông từ lúc mới sinh đến mười bảy tuổi,

    hay

    Một góp phần nghiêm túc vào cuộc chơi nhân thế.    

    NHỊP ĐIỆU VUI

    Thằng cu Cỏ là cực kỳ khoái chuyện làm vua cỏ. Khi nghe ông Ruông nói phải bỏ ra một năm luyện hai ngón tay để thắng toàn bộ lũ trẻ trong làng để làm vua cỏ, thằng cu Cỏ đă đi đến quyết định :

    -Cháu cũng phải làm vua cỏ thôi.

    Ông Ruông bảo đó là thú chơi hồi nhỏ, nhưng giờ th́ ông cũng c̣n rất thích.

    -Nhưng cháu th́ không c̣ con như ông đâu. Đă làm vua th́ không thèm làm vua ở trong làng.

    -Thế cháu định làm vua ở đâu ?                    

    -Đă vua th́ phải là vua của hết thảy lũ nhỏ. Tức đứa nào chơi chọi cỏ là phải tôn cháu làm vua.

    -Như thế là cháu phải đánh thắng  lũ nhỏ ở bất cú xứ nào biết chơi tṛ chọi cỏ?

    -Th́ cháu đă nói phải là vua của hết thảy lũ chọi cỏ kia mà.

    -Có phải cháu muốn nói hết thảy lũ nhỏ biết chọi cỏ trên thế gian này ?

    -Ông nói đúng đấy.

    -Nhưng giả sử bên Tây bên Tàu cũng có lũ chọi cỏ th́ làm sao cháu đi tới đó để đánh nhau với chúng ?

    -Cháu biết ông nghĩ không ra mà. Là cháu sẽ làm thế này. Cứ đứng ở g̣ Tháp ở làng ḿnh mà khiêu chiến. Đứa nào đến th́ bị cháu đánh gục. Tất nhiên là bọn ở bên Tàu bên Tây là không thể sang tới làng ḿnh. Nhưng đă không đến th́ coi như thua.

    Ông Ruông cho là trong chuyện làm vua cỏ th́ cháu ông là đứa có chí lớn. Ngay việc tập luyện ra trận nó cũng có phát kiến mới hơn ông. Ông th́ ông luyện hai ngón tay bằng cách gơ lên cỏ. Nhưng đến thằng  Cỏ th́ nó gơ lên vật cứng. Suốt ngày cháu ông cứ ngay hai ngón tay ấy ra mà gơ lên bàn lên ghế. Đến bữa, ngồi trong mâm ăn, nó c̣n gơ lên cả chén đũa. Chuyện ruộng ḅ heo qué choán hết trí năo vợ chồng anh Rác, nên anh chị ấy chẳng thể nh́n thấy được mưu đồ của con. Cho đến hôm phát hiện ra hai ngón tay của con trai bị sưng vù, chị Rác mới la toáng lên. Thằng Cỏ vội ra hiệu cho mẹ im, v́ sợ lũ nhỏ trong làng biết được.   

    -Nhưng mày chơi tṛ ǵ để dập cả tay ?

    Anh Rác có vẻ giận lắm.

    Thằng cu Cỏ đáp như chẳng có chi xảy ra :

    -Th́ hồi nhỏ cha cũng bị dập tay như con chứ khác ǵ.

    Mà cũng đúng vậy thôi. Anh ấy đi t́m dầu nóng xoa chỗ sưng cho con, sau đấy th́ lại chúi đầu vào công việc ruộng nương, coi như chẳng có chi xảy ra.

    Vấn đề ở đây là có sự chao đảo trong mưu đồ của thằng cu Cỏ. Bấy giờ là đang giữa mùa hạ. C̣n lâu mới đến mùa cỏ mồng gà trỗ bông. Có nghĩa thằng cu Cỏ c̣n khối thời gian để luyện hai ngón tay ra trận. Có điều là càng luyện, hai ngón tay càng sưng to, và nghe nhức nhối.

    -Hồi ông luyện tập th́ tay có sưng như cháu không?

    Nghe thằng cu Cỏ hỏi, ông Ruông biết là cái chí làm vua của cháu không c̣n nguyên như trước, ông nói :

    -Ông luyện th́ tay không sưng. Nhưng chủ yếu là làm cho hai ngón tay ấy dẻo dai, để ra trận, chứ sưng hay không sưng th́ đâu có quan trọng ǵ.

    -Nghe nhức thế này, cháu sợ không luyện được nữa.

    -Có nghĩa cháu không c̣n muốn là vua của hết thảy lũ nhỏ trên thế gian ?

    -Nhưng có vua nào khỏe hơn  vua cỏ không ông ?    

    -Không vua nào khỏe hết. Để ông kể vài ông vua nữa cho cháu nghe. Vua ở triều đ́nh lo việc trị dân trị nước này.Vua ở trong tuồng hát để diễn tuồng này. Nhưng đấy là chuyện của người lớn.

    -Đấy là những tṛ chơi của người lớn?

    -Cứ cho là vậy.

    -Thế th́ ông phải chỉ cho cháu tṛ chơi nào không làm vua mà cháu cũng sai khiến được hết thảy lủ nhỏ.

    Rốt cuộc ông Ruông đă phải dạy cho thằng cu Cỏ cách làm giàu trong tṛ chơi đổ bồ. Sự thật th́ ông không có ư định làm cho cháu ông tiêm nhiễm tư tưởng làm giàu. Mà cốt để xiển dương trí tuệ của ông Hai Ḅ, anh ông. Binh pháp chọi cỏ với Phương thức làm giàu là hai thứ di sản trí tuệ ông Hai Ḅ để lại cho ông tự thời ông c̣n thơ ấu. Thằng Cỏ là cháu đích tôn, lẽ đương nhiên nó phải thừa hưởng những thứ đó.Theo ông Ruông, tṛ chơi này phải xuất hiện khi văn minh nông nghiệp đă đạt đến đỉnh cao. Có nghĩa khi lúa thóc làm ra ăn không hết, con người phải nghĩ đến cách cất giữ. Bồ, lẫm, bịch là những kiểu kho chứa thóc dư ở miền núi Tượng sông Tượng (bồ đương bằng tre, lẫm ghép bằng ván, c̣n bịch trét bằng đất) Thoạt nh́n, người ta dễ nghĩ tṛ chơi này là phỏng theo việc cất giữ  lúa thóc của những cư dân nông nghiệp. Đây là tṛ chơi tay đôi. Mỗi bên có năm chiếc bồ con và một chiếc bồ cái. Bồ của hai bên được xếp trên một ṿng tṛn khép kín, theo thứ tự năm bồ con –bồ cái, rồi năm bồ con-bồ cái. (bồ được tượng trưng bằng những ṿng tṛn nhỏ vẽ trên mặt đất, hoặc là những hầm nhỏ khoét sâu xuống đất ) Mở đầu cuộc chơi th́ hai đối thủ là đang sống trong chế độ công xă nguyên thủy. Có nghĩa của cải làm ra th́ được chia đều : số thóc đựng trong tất cả các bồ là bằng nhau. Và đây là luật chơi : Người đổ bồ đầu tiên  hốt hết thóc trong bất cứ bồ con nào của ḿnh cầm trên tay, rồi theo thứ tự trên ṿng tṛn, rải số thóc đó vào tất cả các bồ, mỗi lần rải là một hạt. Rải đến hạt thóc cuối cùng th́ hốt hết thóc ở bồ kế cận để rải tiếp, nếu bồ kế cận là bồ cái th́ chỉ có quyền nhặt mỗi một hạt rải lên bồ kế cận, rồi lại hốt hết thóc ở bồ kế cận bồ đó, để rải tiếp. Luật chơi qui định rằng, khi rải hạt thóc cuối cùng mà gặp bồ kế cận là bồ trống, th́ thóc ở bồ kế cận bồ trống đó là thuộc tài sản của người đổ bồ. C̣n như gặp hai bồ trống liên tiếp th́ coi như hỏng, chẳng thu được ǵ. Người đổ bồ thứ hai cũng thao tác y như người đổ bồ thứ nhất. Cứ luân phiên nhau mà hành động như thế cho đến khi thóc trong tất cả các bồ đă thành tài sản riêng của hai người, những chiếc bồ lúc ấy  chỉ c̣n là bồ không, hoặc chỉ c̣n vài hạt thóc. Cuối cuộc chơi là một cảnh đời có người giàu kẻ nghèo. Đôi khi, tất cả thóc trong các bồ chỉ thuộc về một người, c̣n  người kia th́ trắng tay. Nhưng đấy là theo đúng luật chơi, giàu nghèo là không đoán trước được. C̣n muốn chắc chắn trở thành giàu có trong cuộc chơi th́ lại theo phương cách của ông Hai Ḅ. Cũng là do bàn tay mà làm nên sự nghiệp thôi. Thay v́ rải xuống mỗi bồ đựng thóc một hạt thóc theo luật định, ta có thể không rải hạt nào, hoặc rải nhiều hơn một hạt, để làm sao khi rải hạt cuối cùng th́ gặp một bồ trống. Sự giàu có là tùy thuộc vào bàn tay tài hoa của ta trong quá tŕnh làm ra của cải. Có nghĩa là làm sao cho đối phương của ta tin rằng mỗi lần rải thóc ta chỉ rải mỗi  một hạt.

    -Như thế là ăn gian

    Vừa nghe xong cách thức làm giàu, thằng cu Cỏ đă kêu lên.

    Ông Ruông phải giải thích với cháu :

    -Đấy cũng là luật chơi. Trên đời này có nhiều luật chơi lắm. Theo luật nào, là tùy thích của cháu thôi

    Tất nhiên là thằng cu Cỏ theo luật của ông Hai Ḅ. Bấy giờ đương giữa mùa hạ, nên  các loại hạt cây ( c̣ ke, bồ lời, thầu đâu …) rất hiếm. Ông cháu phải dùng sỏi sạn để thay cho thóc  ( thường th́ đám trẻ ở miền núi Tượng sông Tượng hay dùng các hạt cây để tượng trưng cho thóc) Cuộc chơi giữa hai ông cháu xảy ra nơi nhà bếp, từ lúc vợ chồng anh Rác đi làm ruộng buổi chiều. Thằng cu Cỏ luôn là kẻ phát tài. C̣n ông Ruông ván nào cũng trở thành kẻ khánh kiệt. Theo luật chơi, cứ kết thúc một ván, thằng cu Cỏ lại sai ông đi t́m sạn sỏi về rải đều lại các bồ chứa thóc. Cho đến lúc vợ chồng anh Rác đi làm ruộng về th́ thằng Cỏ giàu nứt đố đổ vách. Sỏi sạn nó thu được thành một đống to.

    -Thôi, mai chơi tiếp. Giờ trả nhà bếp cho mẹ cháu nấu cơm chiều.

    Ông Ruông nói, rồi lên vơng nằm.

    -Mày hết chuyện chơi rồi hay sao,  Cỏ ?  

    Đi làm về đă mệt, lại thấy sỏi sạn vung văi đầy nhà, chị Rác tức quá, đ̣i đánh thằng Cỏ.

    Chẳng dám nói dám rằng, thằng Cỏ lặng lẽ dọn hốt mớ của cải thu được trong cuộc chơi, rồi đến nói nhỏ vào tai ông Ruông:

    -Mai có chơi đổ bồ, ông cũng phải ăn gian như cháu, không th́ cháu chẳng thèm chơi đâu.

    Nhưng đến lúc ngồi vào bữa ăn tối, nó lại rỉ tai ông :

    -Để cháu coi lại đă

    Ông Ruông hỏi coi lại cái ǵ. Thằng Cỏ nói là nó sẽ tiếp tục luyện hai ngón tay để làm vua cỏ, chứ không thèm chơi tṛ giàu nghèo nữa.

    Ông Ruông cho là có sự lưu chảy mạnh mẽ trong suy nghĩ của thằng cu Cỏ. Chấp nhận đó, rồi phủ nhận đó. T́nh h́nh đó ông gọi là nhịp điệu vui.    

    ÂM VANG CỦA CÁCH MẠNG THI CA

    Theo ông Ruông, sở dĩ  trong suy nghĩ  có sự lưu chảy thế là để nhận thức sáng hơn, chứ không phải để làm cho tối tăm đi, mà ông gọi là nhịp điệu chẳng vui. Tất nhiên chẳng ai dại ǵ để lâm vào nhịp điệu chẳng vui. Nhưng rồi vẫn cứ lâm vào mà sinh bao rối rắm. Ví như  anh Rác, con trai ông, có một năm đương cày ruộng yên ổn, bỗng nảy ra  ư muốn  lúa gặt được phải dư ăn dư để, chứ không phải thiếu trước hụt sau như bấy lâu, bằng cách thay giống lúa mới. Có điều đám ruộng nhà ông chẳng ch́u theo ư con trai ông. Kết quả là thóc gặt được chỉ c̣n một nửa. Có nghĩa năm ấy nhà ông thiếu lúa ăn trầm trọng. Chị Rác đương chửa thằng Cỏ mà cũng phải cùng chồng vào rừng núi Tượng chặt củi trộm để bán mua gạo nấu. Trời chẳng dung kẻ gian phi. Kiểm lâm bắt được, thu cả củi cả rựa, c̣n bắt vợ chồng anh làm bản kiểm điểm, cam đoan không tái phạm. Bảo vệ rừng là bảo vệ sự sống của chúng ta. Mấy ông kiểm lâm giảng giải. Nhưng trước mắt th́ cái hậu quả do phá rừng chưa thấy, mà chỉ thấy hết gạo nấu, nên những kiểm điểm cam đoan vừa ráo mực, vợ chồng anh đă tái phạm. Lần này là bị phạt tiền. Có nghĩa cái nhịp điệu chẳng vui đang diễn ra trong suy nghĩ  của vợ chồng anh ấy g̣m hai nội dung : Một là không bám vào rừng núi Tượng coi như vô phương cứu chữa bệnh thiếu ăn. Và hai là bán hết đám gà heo vẫn chẳng đủ trả khoản tiền mượn bà con lối xóm để nộp phạt kiểm lâm. Ở trong bụng mẹ, thằng Cỏ nóng ḷng trước cảnh rối rắm của đám nhân loại trong nhà ḿnh, đă ra đời sớm hơn một tháng.

    -Thằng con của con là đứa có hiếu. Biết sinh đúng lúc để chia xẻ nỗi khổ của nhà ta.

    Anh Rác nói với ông Ruông.

    Chị Rác cũng phụ họa :

    -Từ hôm bị kiểm lâm phạt, không đi củi nữa, đêm nằm nghe nó đạp dữ quá, con cũng có nghĩ là nó nôn nóng muốn ra đời.

    Dù nhà thêm miệng ăn, nhưng chính nhờ sự có mặt của đứa con trai đầu ḷng, vợ chồng anh Rác đă đổi được thứ nhịp điệu chẳng vui trong suy nghĩ sang nhịp điệu vui.

    Sắp đến ngày cúng đầy tháng cho con, anh Rác nói với ông Ruông :

    -Để không quên hiếu hạnh của con, vợ chồng con muốn đặt tên cho thằng nhỏ là thằng Sớm.

    Ông Ruông tính ra thằng cu Cỏ sinh sau anh Rác đúng mười tám năm, tám tháng Hơn mười tám năm qua cuộc cách mạng thi ca của ông đă tạo cho cỏ rác một thế đứng rơ ràng trong hoàn vũ. Có lẽ Người có mặt ở khắp nơi bỡi Người là cỏ rác…  Những vần thơ vẫn c̣n làm rạo rực ḷng ông. Một đời người thừa hưởng thành quả cách mạng do kẻ khác làm ra đă là quá lớn. Đàng này lại do chính tay ông làm ra. Ông Ruông nói với con trai trong niềm xúc động mười tám năm trước :

   -Cha phải giảng nghĩa cho con nghe. Xưa, nước ḿnh có ông Lư Văn Phức sưu tập  được hai mươi bốn  gương hiếu hạnh mà chép thành sách Nhị Thập Tứ Hiếu. Nhưng cha thấy không có sự hiếu hạnh nào trong sách ấy giống với hiếu hạnh  của thằng con của con. Cha nghĩ thế nào cũng có người chép chuyện hiếu hạnh của nó vào sách. C̣n  việc đặt tên cho nó cha đă có chủ trương

    Anh Rác có vẻ sốt ruột :

    -Thế cha định đặt cho nó tên ǵ ?

    -Con là Lê Rác, th́ nó là Lê Cỏ

    Anh Rác liền thưa :

    -Con có nghe mẹ kể hồi ấy sợ cái huôn khó nuôi con bà nội để lại, nên khi sinh con ra, cha đă lấy cỏ rác mà đặt tên cho con. Nhưng vợ chồng con th́ khác với cha mẹ hồi ấy. Nghe nói cha mẹ gần bốn mươi mới đẻ ra con, nên con ốm yếu, sợ khó nuôi là phải. C̣n giờ vợ chồng con mới mười tám đă chửa đẻ. Thằng con của con tuy có thiếu tháng, nhưng cha cũng thấy nó khỏe quá trời, sợ ǵ?

    Chị Rác cũng thêm vào :

    -Mới chửa nó ba tháng, con đă đi chặt củi. Gánh gánh củi ứ hự mà c̣n leo dốc. Bị kiểm lâm bắt, phải chịu đói cả đêm. Mà nhà ḿnh  có lúc nào ăn no đâu. Thằng con của con  đă quen cực khổ từ trong bụng mẹ, không dễ ǵ đau ốm, cha đừng lo.

    Ông Ruông nói :

    -Lũ con hiểu sai ư cha rồi. Không phải sợ nó khó nuôi mà đặt tên là Cỏ.

    Anh Rác nói:

    -Con đă lỡ mang danh là rác rồi. Cha hăy thương cháu nội, kiếm cho nó tên ǵ nghe cho khá hơn

    Ông Ruông nói:

    -Con chưa rơ là tại cha chưa lần nào giải thích cho con rơ. Rác của con không phải là rác  như mẹ con từng nói với con. Mà là do  một cuộc cách mạng mà có.

    Anh Rác có vẻ sợ hăi, ngồi im xo, chẳng c̣n dàm nhắc lại ư kiến của ḿnh. Phải nói đă hơn mười tám năm mà nguồn thơ trong ông Ruông chẳng hề suy giảm. Do thiếu sữa bú, thằng Cỏ vừa mút vú mẹ vừa khóc la thế nhưng chẳng ảnh hưởng chi tới cảm hứng của ông. Ông ngâm nga bài Cỏ Rác đến ba bốn bận, rồi nói :

    -Có cuộc cách mạng thi ca của cha mới có tên con. Và nay mới có tên thằng con của con.

    SẢN PHẨM LỊCH SỬ

    Nói tóm lại, tên gọi của anh Rác và của thằng cu Cỏ là sản phẩm cách mạng.

    C̣n v́ sao ông Ruông vốn tên Ruộng lại thành Ruông là trường hợp đặc biệt, phải kể ra dài ḍng một chút mới rơ được. Có nghĩa phải lùi lại tận thuở ông Ruông mới chào đời th́ mới hiểu được chuyện này.

    Ông Ruông sinh đúng vào năm vua Bảo Đại lên ngôi. Khi có mưu toan trở nên vĩ đại với con cháu, ông mới nghiệm ra là ḿnh với vua có cùng một ngôi sao chiếu mệnh. Có điều chiếu vào vua th́ vua gặp chuyện ̣i ọp. Cụ thề là vua bị truất ngôi. C̣n chiếu vào ông th́ ông lại hiển hách. Có thể người ta đặt vấn đề về cái ghế ngồi dạy học  của ông, cho  rằng đó cũng là chuyện ̣i ọp. Nhưng xin  nhắc lại việc  rời khỏi ghế dạy học là do ông tự quyết định, chứ không phải bị truất, nên không thể nói là ̣i ọp. Trong việc khai sinh cho ông, cha của ông là ông Hai Hượt có gặp chút khó khăn ở đ́nh làng. Song, đó là do thằng con trai ông hương bộ Quứt muốn bắt bí ông hương bộ chơi, nên  cũng không thể nói là ̣i ọp.

    -Đứa đầu là Ḅ, đứa tiếp theo là Ruộng, ông đặt tên con vậy là hợp với việc nông tang.

    Ông hương bộ Quứt nói.

    Ông Hai Hượt cho đó là lời của kẻ có chữ nghĩa nói với kẻ không có chữ nghĩa, chứ không phải khen.

    -Thưa thầy hương bộ, do nghĩ không ra tên ǵ khác, nên cứ dựa vào chuyện ruộng nương cày bừa mà đặt,  vậy thôi.

    -Được rồi. Giờ ta mắc lên phủ, mai ông ra đây, ta vào sổ bộ cho

    Sự thật ông hương bộ Quứt không lên phủ, mà do sáng đó viên  thư kư của ông không thèm ra đ́nh làng làm việc. Cha ông Ruông về th́ có mấy người nữa đến. Kẻ xin  chứng giấy mua đất, người xin chứng phân thơ chia ruộng cho con. Ông hương bộ đều hẹn mọi người qua sáng mai, rồi tuốt về nhà.

    -Mẹ nó có biết thằng Út đi đâu không, sao sáng nay không  ra đ́nh ?

    Bà hương bộ cũng xẳng lại chồng :

    -Sổ bộ giấy tờ th́ bắt con trai làm. C̣n lương tiền có đồng nào th́ đem dưng cho mấy con mẹ góa chồng với ṣng cờ bạc.

    Có, ông hương bộ Quứt có cờ bạc trai gái, song đấy không phải là chỗ sở trường của ông. Sở trường của ông là biết cách xoay trở để giữ chỗ ở chính trường. Cảnh quan trường ở làng coi vậy mà cũng đủ các khía cạnh của cảnh quan trường ở tỉnh hay  ở phủ huyện, thậm chí cũng quyết liệt như ở triều đ́nh. Phải nói ở làng Dầu  bấy giờ ông Quứt là kẻ duy nhất có thể làm hương bộ, chức việc làng lo về các thứ giấy tờ sổ bộ của làng. Nhưng vốn liếng chữ Hán của ông, nhờ nó ông mới được bầu vào chức ấy, lại là thứ sắp bị băi bỏ. Như thế khi chữ quốc ngữ theo mẫu tự La Tinh được thay hẳn chữ Hán trong tất cả các giấy tờ sổ bộ th́ chắc hẳn ông không thể ngồi ở ghế hương bộ. Để đối phó với cái tương lai quá gần và quá trắc trở này, ông đă đem thế chấp một khoảnh ruộng tư, lấy tiền  thuê hẳn một thầy dạy học ở phủ đến nhà dạy cho ông chữ quốc ngữ. Chí th́ lớn đấy, nhưng đám chữ nghĩa ấy chẳng thể nằm lại nơi đầu óc một người vốn quen nghĩ ngợi về mấy bà góa c̣n trẻ với cảnh  thắng bạc ở các ṣng bài. Có nghĩa đọc theo thầy giáo th́ được, song, đọc xong th́ đám chữ nghĩa ấy tuột khỏi đầu óc ông. Lập tức ông chuyển chỗ học cho đứa con trai út (những anh chị của nó đều bám lấy việc ruộng nương) Bà Quứt mừng, v́ thấy chồng biết lo cho tương lai của con. Nhưng thằng Út vừa biết đọc biết viết th́ ông Quứt cho ông thầy nghỉ dạy.

    -Bắt đầu từ hôm nay con ra đ́nh làng với cha

    Nghe ông Quứt bảo, thằng Út không hiểu :

    -Ra đ́nh làng chi?

    -Làm việc làng chứ chi

    Tất nhiên là thằng con trai út tám tuổi của ông hương bộ Quứt thích làm việc làng

hơn là ngồi học chữ.

    Ông Quứt bắt đầu làm lại các sổ bộ đinh điền thuế má của làng. Ông đọc cho thằng út sao chép lại. Với tŕnh độ của nó th́ công việc ấy có khó khăn. Nhưng rồi hai cha con cũng mày ṃ làm được. Lúc có lệnh bỏ hẳn chữ Hán th́ ông hương bộ Quứt đă hoàn tất bộ hồ sơ giấy tờ lưu của làng bằng chữ quốc ngữ. Và những sự kiện mới về hộ tịch th́ được vô sổ bộ mới cũng bằng chữ quốc ngữ.

    Quan thư lại ở phủ về xem xét việc thực thi văn tự mới, thấy làng Dầu đă đi trước một bước thế, đă ban lời khen tặng :               

    -Đây là công lớn của các hương chức của làng. Song phải nói một câu là nhờ có sự tận tụy của vị hương bộ biết quí trọng văn tự của nước nhà.

    Lời khen này đă khiến cho các hương chức của làng phải nghĩ ngợi. Làm được việc ở làng, mà có uy tín trên phủ thế, không khéo ông Quứt sẽ đắc cử vào chức lư trưởng của làng vào khóa tới. Các vị toa rập nhau để hất chân ông Quứt khỏi chính trường, song chẳng t́m ra cách. Hai cha con cùng làm việc cho dân mà chỉ hưởng một suất lương th́ sai ở chỗ nào? Ông Quứt nh́n thấy chức hương bộ đương kiêm của ông vững như bàn thạch. Và ông cũng quyềt định trong khóa tới chỉ ra tranh cử chức hương bộ, v́ biết chắc ở làng Dầu ngoài cha con ông chẳng c̣n ai biết chữ quốc ngữ. Ở trong làng mọi người đều biết cha con ông đă học thứ văn tự mới ấy với một  ông thầy rước tự trên phủ về. Nhưng chẳng ai biết là ông chẳng học được chữ nào. Và cũng chẳng ai biết thằng út của ông đă học tới đâu. Ông hương bộ Quứt giờ đâu kém quan trên phủ, v́ ra đ́nh làng ngồi làm việc có thư kư ghi chép sổ sách. Điều ông lo không phải là sự tranh ghế của các đồng liêu. Cái ghế hương bộ của ông có vững hay không là do thằng Út của ông quyết định. Mới đầu thằng Út rất khoái khi nghe người ta gọi ḿnh là ông chức việc làng con ( người ta cũng bắt đầu gọi ông Quứt là ông chức việc làng cha) Nhưng rồi ngày nào cũng chúi mắt chúi mũi vô mấy thứ giấy tờ sổ bộ, nó đâm chán, bỏ đi chơi với lũ nhỏ trong xóm. Ông Quứt đ̣i đánh đ̣n, thằng Ut vẫn tiếp tục bỏ việc ở đ́nh làng. Cuối cùng ông phải nhờ bà Quứt dỗ ngon dỗ ngọt, nó mới chịu đi làm việc trở lại. Có nghĩa cha ông Ruông phải ra đ́nh làng đến bảy lượt mới gặp được viên thư kư của thầy hương bộ.

    -Ông ngồi xuống đây, khai ra tên họ với ngày sinh tháng đẻ của thằng con ông, để thằng con ta nó vào sổ bộ.

    Ông hương bộ Quứt bảo.

    Ông Hai Hượt có thấy nể trong ḷng khi thấy đứa con trai út có chữ nghĩa của thầy hương bộ ngồi chễm chệ trên chiếc ghế chức việc làng. Song chớ lầm tưởng rằng v́ quí chữ nghĩa, mà về sau ông đă cho ông Ruông đi học chữ. Chuyện ông Ruông học chữ là cũng do cái tên khai sinh của ông, chuyện mười tám năm sau. C̣n lúc ấy th́ ông Hai Hượt cầm chắc đến kỳ cấp phát công điền nhà ông được thêm một suất v́ cái tên Lê Ruộng đă được thằng con út ông hương bộ Quứt ghi vào sổ bộ. Suốt mười tám năm cái tên khai sinh ấy nằm ngủ yên trong sổ bộ, v́ các hương chức của làng chưa một lần gọi đến  (khi có đợt cấp phát công điền, người ta chỉ đếm số đầu người chứ không cần đến tên họ những người ở trong hộ) Nếu như không có chuyện thập bát thành đinh ( mười tám tuổi th́ thành công dân của nước) chắc cái tên ấy vẫn chưa được đụng đến.

    Quan lục lộ ở phủ về lấy dân đinh mới ở làng Dầu  để đi làm đường ở phủ. Bấy giờ th́ con trai út ông Quứt đă trúng cử vào ghế hương bộ của làng (sau mười tám năm tiếp tục làm thư kư cho cha, v́ ông Quứt đă đắc cử ghế hương bộ ba khóa liền)

    -Lê Ruông không có mặt hay sao?

    Viên lục lộ gọi tên ông Ruông đến năm lượt vẫn không thấy ai ra tŕnh diện, nên có vẻ tức .

    -Lê Ruông  có cha tên là Lê Hượt có mặt đấy không?

    Đến lúc ấy ông Ruông mới bước ra khỏi đám thanh niên mới tới tuổi đinh ở trong làng

    -Tôi là con ông  Hượt đây. Nhưng tên tôi không phải là Ruông.

    Viên lục lộ trừng mắt đám thanh niên làng đang ồ lên cười, rồi nh́n vào mặt ông Ruông :

    -Mày bảo không phải tên Ruông, vậy mày tên ǵ?

    -Thưa, tên  Ruộng.

    Viên lục lộ liền  quay qua thầy hương bộ tuổi trẻ :

    -Anh coi lại sổ bộ thử có lầm lẫn hay không ?

    Bấy giờ ở làng Dầu ai lại chẳng biết ông Hai Hượt chỉ c̣n mỗi một người con trai duy nhất có tên là Ruộng. Và thầy hương bộ trẻ tuổi bấy giờ mới vỡ lẽ ra là mười tám năm trước, lúc làm thư kư cho cha ḿnh, chính tay thầy đă ghi vào sổ bộ như thế.  Thầy đă ghi là Lê Ruông, chứ không phải là Lê Ruộng. Nhưng đây là tại cha thầy đă bắt thầy đi làm thư kư trong lúc  thầy chưa thông thạo cái thứ chữ quốc ngữ rắc rối ấy. Anh con trai út của thầy cựu hương bộ nghĩ vậy, rồi dơng dạc tuyên bố :

    -Cứ chiếu theo sổ bộ của làng th́ mày là Lê Ruông, c̣n ở nhà mày là thằng Ruộng hay thằng ǵ, đấy là chuyện ở nhà mày. Nay đúng mười tám tuổi, thành đinh, phải đi  phu dịch, thế thôi.

    -Nhưng đấy không phải tên của tôi, th́ thằng Ruộng này không đi.

    Thấy ông Ruông nói cứng, thầy hương bộ tuổi trẻ cũng nói cứng :

    -Mày đă thành dân đinh mà không đi phu dịch là chống lại triều đ́nh, nhà nước sẽ trị tội mày.

    Tất nhiên là ông Ruông chẳng dại chi để người ta làm mất đi uy thế của một chàng trai vốn rất kiêu hănh ở trong làng (kiêu hănh cả với đám con  trai cùng lứa trong lĩnh vực cày bừa, kiêu hănh cả với đám con gái choai choai đương tuổi dậy th́ trong lănh vực t́nh ái)

    Ông Hai Hượt rất tức cha con ông hương bộ Quứt, nhưng chẳng biết làm cách nào hơn là chửi bóng chửi gió. Đến lúc nghe ông Ruông nói sẽ đi học chữ quốc ngữ th́ ông đổ hết sự tức giận lên đầu con trai :

    -Mày đi học chữ để thay tên đổi họ người khác, để biến sống thành chết có phải không?

    Nhưng ḷng kiêu hănh của ông Ruông đă khiến ông đi đến quyết định là phải trở thành một chàng trai có chữ nghĩa. Cái tên Ruộng, thôi, cứ dành riêng cho cha ông gọi. Giờ ông là Lê Ruông, cái tên Ruông đă được ghi vào sổ bộ của nước nhà, th́ Lê Ruông phải là một kẻ có chữ nghĩa. Mới đầu là đi học lỏm ở nhà ông giáo Lựu ở làng Gàu, bấy giờ đang mở lớp dạy tư để dạy chữ quốc ngữ cho lũ trẻ con các nhà khá giả ở miền núi Tương sông Tượng. Nhớ được mặt mấy chục chữ cái th́ ông bán nhín lúa nộp cho ông giáo Lựu để làm học tṛ chính thức của ông ta.Việc cày bừa không bỏ mà học được chữ th́ cha ông hết đường cản. C̣n ông giáo Lựu th́ không làm cách nào để cản đám học tṛ nhỏ của ông không ồ lên cười mỗi lần nh́n thấy ông Ruông uốn môi uốn lưỡi để ráp vần quốc ngữ. Nhưng phải thừa nhận ông là kẻ tài hoa. Lúc làng Dầu của ông cùng với cả nước cùng lúc tiến hành ba cuộc chiến chống giặc xâm lược Pháp, chống giặc đói và chống giặc dốt, th́ ông vừa là chiến sĩ trên mặt trận chống giặc đói, tức tiếp tục cày bừa, vừa là chiến sĩ trên mặt trận chống giặc dốt, tức làm thầy giáo dạy chữ quốc ngữ cho bà con trong làng. Danh xưng ông giáo Ruông tồn tại  cho đến khi triều ông Diệm đổ. Ông Ruông xem đi xem lại trong tiếng Việt th́ thấy từ Ruông không có nghĩa nào cả. Nhưng nếu không có giai đoạn lịch sử ông Quứt làm hương bộ, thằng con trai út tám tuổi của ông làm thư kư cho ông, th́ không có tên Lê Ruông. Nói tóm, tên Ruông của ông là do lịch sử mà có. Ruông tuy vô nghĩa, nhưng là con đẻ của lịch sử nên cũng hiển hách chẳng kém Ruộng là một trong những yếu tố của văn  minh Lạc Việt.

    CUỘC HỘI NGỘ Ở SÔNG LAM

    Khi luận ra thế, ông Ruông cảm thấy cảm hứng lịch sử của ḿnh tăng rất cao. Đến nỗi lúc đọc xong những trang sử thời Trịnh Nguyễn của nước ông th́ ông thấy vị tổ phụ thứ mười một của nhà họ Lê bước đi ngờ ngờ trong trí năo ông.

    Ông Ruông chép trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ :

    Sử văn làm nảy sinh trong trí năo ta một cuộc trông thấy vô cùng kỳ thú. Thoạt đầu là ta nghe thấy tiếng nước vỗ vào những con thuyền thủng nát đang bồng bềnh trên ḍng sông Lam, xứ Nghệ.

    -Ngươi muốn  t́m ai?

    Có ai đó hỏi, giọng như đang loăng ra.

    Nếu ta không chú ư th́ cứ nghĩ đó là tiếng nước vỗ mạn thuyền.

    Ta đáp là chẳng t́m ai cả.

    Giọng nói kia lại cất lên :

    -Nơi này từng là chiến địa, ngươi có biết không?

    Tất nhiên chuyện ấy th́ ta đă rơ. Sách Đại Việt Sử Kư Toàn Thư các sử thần triều Lê Trịnh soạn, và sách Khâm Định Việt Sử  Thông Giám Cương Mục các sử thần triều Nguyễn soạn, đều chép về cuộc chiến tranh 1627-1672 giữa hai họ Trịnh Nguyễn. Trong cuộc chiến gần nửa thế kỷ này th́ trận giao tranh ở hai bên bờ sông Lam, Nghệ An, là dai dẳng nhất. Ta nói là nhờ đọc sách mà biết được trận đánh ấy mở đầu vào năm At Mùi, 1655, kết thúc vào năm Canh Tư, 1660, quân Nguyễn đă tiến sâu vào đất của vua Lê chúa Trịnh, chiếm được 7 huyện phía nam sông Lam, nhưng rốt cuộc quân Trịnh đă lấy lại .

    -Ngươi đến nơi này là để coi  thử sách nói có trúng không?

    Giọng nói kia dường đang cô đọng lại thành những lời đầy hàm ư.

    Ta bảo là chẳng việc chi phải làm chuyện ấy. Chỉ do đọc sách, rồi t́nh cờ dừng lại chốn này thôi.

    -Cuộc nhân sinh chỉ là chuyện t́nh cờ.

    -Với mọi thứ trong cuộc đời này?

    -Phải. Ngay cả việc ngươi được sinh ra.

    -Nhưng đấy là ai? Là đang ở đâu tṛ chuyện cùng kẻ này ?

    -Ta là ai ư ? Trước hết ngươi nên biết ta với con sông Lam này là măi măi gắn kết nhau.

    Kiểu nói năng ấy khiến ta phải truy t́m lại trong sử sách.

    Đại Việt Sử Kư Toàn Thư của các sử thần triều Lê Trịnh chép :

    Đinh Dậu, 1657, mùa hạ, tháng sáu, Thái bảo phú quận công sai bọn Lê Th́ Hiến, Hoàng Nghi Giang, Đặng Thế Công đều đem các quân chia đường vượt sông Lam… Mậu Tuất, 1658, mùa thu, tháng bảy, giặc vượt sông Lam xâm lấn xă Mỹ Dụ. Canh Tư, 1660, mùa thu, tháng tám, Nguyễn Phúc Tần ở châu Hóa sai bè lũ là Thuận Nghĩa, Chiêu Vũ vượt sông Lam xâm phạm xă Mỹ Dụ,…thống suất Trịnh Đống sai bọn Hoàng Nghĩa Giao tiếp chiến, phá được, giặc chết đuối rất nhiều…

    Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục của các sử thần triều Nguyễn chép :

    Mậu Tuất, 1658, tháng chạp, mùa đông, Trịnh Căn sai bọn Đào Quang Nhiêu, Đặng Thế Công chia đường sang sông Lam đánh nhau với quân Nguyễn Hữu Tiến ở Tuần Lễ… Canh Tư, 1660, tháng tám, mùa thu, Trịnh Căn sai tướng qua sông Lam đánh nhau với quân Nguyễn Hữu Dật ở Lăng Khê, tướng bên Trịnh bị thua… quân Trịnh sợ hăi, tan vỡ, chết hại rất nhiều…

    -Có phải đấy là oan hồn của kẻ đă ngă xuống trong trận chiến trên sông Lam thuở ấy ?

    Ta hỏi mà ḷng cảm thấy không yên.

    Bỗng như có ai vụt hiện lên trong trí năo ḿnh.

    -Chớ nghĩ lung tung. Oan hồn là không thuộc về kẻ đă chết.

    Ta rất vui v́ đă nh́n thấy kẻ tṛ chuyện cùng ta.

    -Nhưng thưa tiền bối, kẻ này chưa rơ thuở ấy tiền bối là người của Nam Hà hay của Bắc Hà.

    Ta lập tức liệt kẻ tṛ chuyện cùng ta vào lớp tiền bối.

    Và ông ta cũng lập tức nghiêm mặt với ta :

    -Hơn ba trăm năm qua ta đă gặp hết thảy những người của thời xa xưa đó, chẳng ai mở miệng hỏi ta là người của Nam Hà hay của Bắc Hà.

    -Ngay cả các chúa Nam Hà và các chúa Bắc Hà ?

    -Phải. Các ông ấy lâu lâu lại bày các cuộc đại hội nghị để đám dân Đại Việt thuở ấy có dịp gặp  nhau.

    -Tiền bối nói là các vị ấy cùng đứng ra để làm các cuộc  hội nghị ?

    -Phải.

    -Có nghĩa là họ chẳng c̣n thù hận nhau ?

    -Ngươi chớ lẫn lộn chuyện  trần gian  với chuyện của cơi chết.  

    Ông ta nói xong lời này th́ mỉm cười với ta, khiến ta bối rối.

    Cơi chết là nơi chẳng c̣n thù hận ?

    Thế cuộc phân tranh kia là do nguyên cớ nào? Chẳng lẽ đánh nhau mấy chục năm là để được về một thế giới chẳng c̣n thù hận? Ta rất muốn biết là ông ta có gặp các vị sử thần triều Nguyễn và triều Lê Trịnh không, để biết các vị ấy đă nghĩ thế nào về cuộc phân tranh các vị đă chép thành sử sách

    -Có. Mỗi lần gặp bọn ta, tức là gặp đám binh lính đă chết trong cuộc phân tranh, th́ các ông ấy lại nhắc rằng sở dĩ thế gian có chuyện chém giết nhau cốt là để cho mặt đất không c̣n buồn tẻ như lúc chưa có loài người.

    Ông ta nói.

    Một cách nh́n thế gian của những sử gia đă chết?

    Ta định phải tranh căi về chuyện này, nhưng ông ta đă nói tiếp :

    -Ngươi lấy làm lạ có phải không ? Chẳng ai ngu ngốc muốn có chiến tranh, hay điên khùng đi ngợi ca cái chết. Nhưng quả t́nh từ hôm ta chết, ta lại hiểu thế gian hơn.

    Ta có cảm tưởng ông ta vừa nói vừa dộng đầu gậy chống xuống đất. Nhưng khi cố chú tâm nh́n th́ không phải. Kẻ tṛ chuyện cùng ta chỉ vào trạc ngoài bốn mươi. Có nghĩa là c̣n quá trẻ so với ta. Ḷng ngưỡng mộ khiến ta dồn hết cả tâm trí vào con người đă nằm xuống hơn ba trăm năm trước. Và ta chợt cảm thấy hoảng hốt :

    -Thưa, có phải tiền bối chẳng c̣n đủ đôi cánh tay ? 

    Bây giờ th́ không phải ông ta mỉm cười, mà cười thoải mái, nói :

    -Ta bị chúa Nguyễn sung vào lính năm Ất Mùi,1655. Trong trận đánh đầu tiên đó ta đă bị quân của chúa Trịnh chặt mất một cánh tay. Nhưng măi đến trận đánh năm Canh Tư,1660, ta mới bị quân Trịnh giết chết ở sông Lam

    -Có nghĩa vào năm đó quân Trịnh đă chặt cánh tay c̣n lại, và tiền bối đă chết.

    -Không phải. Ta chết là do chiến thuyền của ta bị trúng đạn. C̣n cánh tay kia là do người bạn đồng ngũ của ta đă chặt.

    -Một kẻ phản bội.

    Ta buột thốt.

    Và ông ta lại cười thoải mái

    -Đă nói chém giết nhau cốt là để cho thế gian thêm vui vẻ, th́ chẳng ai phản bội ai hết. Người bạn đồng ngũ và cùng làng với ta thả xác ta xuống sông Lam, và chỉ dấu được mỗi cánh tay ấy để đem về cho vợ con ta. Cũng may là trước lúc nằm xuống, ta đă có đứa con trai để nối dơi.

    -Nhưng làm sao đă chết màtiền bối c̣n biết được những chuyện xảy ra sau đó ?

    Ta phải hỏi v́ cảm thấy có điều ǵ không ổn trong cách mô tả của ông ta. Và lần này quả thật là ta thấy sợ : Đột nhiên ông ta cḥm người về phía ta. Và chăm chắm nh́n ta, vừa nghiêm nghị vừa thân thiết.

    -Đừng sợ. Rồi ngươi cũng phải chết như ta, như vợ con ta. Chính bọn họ đă kể cho ta nghe những ǵ đă xảy ra sau khi ta chết. Ta chết lúc ngoài bốn mươi. C̣n bọn họ th́ sống cho tới già mới chết. Hoá ra lúc gặp lại nhau th́ vợ con ta lại già hơn ta.

    -Có nghĩa sau khi chết th́ tiền bối vẫn giữ nguyên như khi mới chết ?

    -Phải. Người c̣n sống th́ già. C̣n kẻ đă chết th́ trẻ măi.

    -Nhưng kẻ hậu sinh này chưa hiểu v́ sao không đem về quê hương một phần nào khác của thân thể tiền bối, mà lại là cánh tay ?

    Ta hỏi.

    Và có cảm tưởng ông ta đang đưa hai tay lên trời để khoác một ṿng thật lớn trước khi nói.

    -Là cơ nghiệp, ngươi biết không? Cánh tay của ta là để cầm cây cày tiếp nối cơ nghiệp của ḍng họ Lê ở miền sông Tượng núi Tượng. Nên dù chỉ là xương cốt của mỗi cánh tay cũng phải được nối tiếp theo xương cốt của các bậc tổ phụ họ Lê ở nơi đó. Ngươi là con cháu nhà họ Lê, ngươi phải biết điều đó.

    Ông ta nói là ông đă nh́n thấy ta tự lúc ta đang đọc sử văn thời Trịnh Nguyễn phân tranh.

    C̣n ta th́ hầu như  đang chết lặng trong nỗi mừng vui. Là tổ phụ của ta ư ? Sau ba trăm năm rời khỏi thế gian, một kẻ lam lụ đă trở nên minh triết?

    -Kẻ hậu sinh này có mắt để đọc sử sách, mà chẳng nhận ra tổ phụ ḿnh, tội đáng muôn chết.

    Ta phải gắng lắm mới nói được lời này.

    -Không sao, không sao …

    Giọng ông ta như cứ loăng ra.

    Và ta lại nghe có tiếng nước vỗ mạn thuyền.

    ÔNG SÁU MƯƠI LĂM

    Từ cuộc chiến tranh Trịnh Nguyễn, ông Ruông lội ngược lịch sử nước ông, để xem các cuộc chiến trước đó có quả như lời các vị sử gia đă chết hay không. Và ông đă đụng phải cây trụ đồng của Mă Viện.

    Xin nhắc lại :

    Năm 111 trước công nguyên vua Vũ Đế nhà Tây Hán (Tiền Hán) sai phục ba tướng quân Lộ Bác Đức sang đánh chiếm Au Lạc và chiếm miền đất phía nam Âu Lạc lập thêm quận Nhật Nam để gọp vào Giao Chỉ, Cửu Chân thành bộ Giao Chỉ ( tức nước Au Lạc mở rộng ) Trong đó, Tượng Lâm là huyện  cực nam của quận Nhật nam, đến cuối thời Hậu Hán th́ thành nước Lâm Ap.

    Năm 40 trước công nguyên Hai Bà Trưng  cầm đầu dân ba quận, đánh đưổi quan lại nhà Tây Hán, giành độc lập cho Au Lạc.

    Năm 43 trước công nguyện vua Quang Vơ nhà Đông Hán (Hậu Hán) sai phục ba tuớng quân Mă Viện đem hai vạn quân sang chiếm lại Au Lạc. Hai Bà Trưng chết, nước Au Lạc lại trở thành thuộc địa của đế quốc Trung Hoa như trước đó.

    Mới đầu ông Ruông có hơi bực ḿnh với cây trụ đồng đó. Nhưng về sau ông lại thấy hứng thú khi bàn về nó. Cái vật thể bằng đồng đó là được Mă Viện chôn để đánh dấu phạm vi của đế quốc Trung Hoa lúc đó. Chỉ trời mới biết ông có chôn cây cột móc đó đúng ở biên giới đế quốc mà Lộ Bác Đức đă chinh phục được một trăm rưởi năm trước hay không. Tất nhiên là Mă Viện  phải chôn cây cột móc đó ở một nơi cụ thể nào đó (nếu như đó là chuyện thực). Nhưng những thế kỷ về sau th́ cây trụ đồng đă mọc lên ở những nơi khác nhau. Để chứng minh cho việc mọc lung tung của cây trụ đồng, ông Ruông đă dẫn ra một số trích dẫn cổ sử Trung Hoa trong các cổ sử Việt Nam.   

    Theo sách Thông Giám, sử nhà Tuỳ (518-618), th́ Lưu Phương đánh Lâm Ap, đuổi quá cột đồng Mă Viện tám ngày đến kinh đô nước ấy ( như thế cây trụ đồng này ở phía bắc Tượng Lâm )

    Theo Đỗ Hựu trong sách Thông Điển, sử nhà Đường (618-906), th́ phía nam Lâm Ap đi hơn hai ngh́n dặm có cột đồng của Mă Viện. (cây trụ đồng này th́ ở phía nam  Tượng Lâm)

    Theo sách Minh Thống Chí, sử nhà Minh (1368-1644), th́ cột đồng ở trên động Cổ Sâm, châu Khâm (cây trụ đồng này th́ ở phía bắc nước Âu Lạc )

    Cứ theo những tư liệu trên, ông Ruông đúc kết thành hai kiểu  trụ đồng : một là mọc trong nội địa Âu Lạc, hai là mọc ở bên ngoài Au Lạc. Điều này có nghĩa là sau khi Mă Viện không c̣n, các nhà chép sử Trung Hoa muốn qui hoạch lại nước Au Lạc thời thuộc Đông Hán. Quá khứ là chẳng thể căi với các nhà chép sử. Nên vị nào phóng khoáng th́ cho đất nước của tổ tiên ông Ruông ph́nh ra một chút, vị nào keo kiệt th́ bắt nó teo lại. Riêng tác giả cây trụ đồng ở châu Khâm th́ có cách làm rất lạ. Trụ đồng mà mọc ở châu Khâm (một châu của Trung Hoa sát phía bắc Au Lạc) th́ chẳng phải là xẻo bớt đất Trung Hoa để đắp vô Au Lạc hay sao? Luận đến đây ông Ruông cảm thấy cây cột móc biên giới của Mă Viện có vẻ lung linh. Khi th́ hiện lên chốn này, khi hiện lên chốn kia. Ông nghĩ tiếp, th́ thấy những cây cột móc biên giới của những nước khác hóa ra cũng có vẻ lung linh. Như khi chúng hiện lên chốn khác th́ xứ Gaul liền biến thành một tỉnh của nước Ư, lục quốc Hàn, Ngụy, Triệu, Tống, Tề, Sở liền biến thành nước Tần. Điều này cũng có nghĩa là vào năm 51 trước công nguyên Cêsar đă qui hoạch lại Tây Âu, và vào năm 241 trước đó Tần Thủy Hoàng đă qui hoạch lại Trung Hoa. Cêsar của nước Ư, Tần Thủy Hoàng của Trung Hoa, hay Cyrus của Ba Tư, hay Alexand của Hy Lạp, chỉ là những ví dụ  thuộc thời cổ đại. Có nghĩa thời nào cũng có những kẻ muốn qui hoạch lại việc cư  trú của đồng loại ḿnh. Ông Ruông cho là tại tổ tiên loài người đă sơ hở. Nếu các nhà tiền sử học đúng th́ tự thuở ban đầu việc cư trú của loài người trên trái đất này là chẳng theo một qui hoạch nào cả. Từ cái nôi châu Phi (hay là từ nhiều cái nôi trên cựu thế giới) tổ tiên loài người tràn khắp châu Phi, châu Au, châu Á, rồi vượt eo Berinh, bước lên miền đất mới châu Mỹ, nơi nào săn bắn hái lượm được th́ ở lại, khí trời tốt th́ ở lại lâu, khí trời không tốt th́ t́m đến nơi khác. Cho đến khi đă định cư để chăn nuôi trồng trọt th́ loài người cũng chẳng theo một qui hoạch nào cả. Có một vùng lưỡi liềm ph́ nhiêu ở Tây Á, có một vùng dọc sông Nin ở Ai Cập, dọc sông Ấn sông Hằng ở An Độ, hay dọc  Hoàng Hà ở Trung Hoa, dọc Hồng Hà ở Việt Nam. Nhưng đấy cũng chỉ là những định cư theo yêu cầu của chăn nuôi và trồng trọt, chứ không phải là theo qui hoạch. Không có qui hoạch gốc, nên về sau những kẻ có máu qui hoạch mới dám làm theo ư ḿnh. Ví như Atila, thủ lĩnh rợ Hung thời Trung Cổ dẫn đám quân của ḿnh lướt qua một cái là nhổ gần hết sạch các cây cột móc biên giới của các quốc gia từ Trung Á đến Tây Au, khiến rợ Goth phải dạt sang đế quốc La Mă, tạo nên một trong những nguyên nhân sụp đổ cho đế quốc này. Mỗi khi có qui hoạch lại như thế th́ diện mạo thế giới lập tức thay đổi. Có thể là văn minh đẩy lùi dă man, hay ngược lại. C̣n điều này nữa, là đang sống yên ổn chẳng ai dại chi để cho người ta thay đổi việc cư trú của ḿnh, nên có qui hoạch lại là có chống qui hoạch lại. Mà thế th́ rất tốn kém, cả của cải vật chật lẫn con người. Ông Ruông bảo, nếu coi thế chiến một là qui hoạch lại cái thế giới đă qui hoạch lại ở hội nghị Viên 1815, th́ trong cuộc qui hoạch lai này đă tốn hằng chục triệu mạng người. Cứ thế, ông coi thế chiến hai là qui hoạch lại cái thế giới đă qui hoạch lại sau thế chiến một, cuộc chinh phục châu Mỹ và châu Phi của người châu Au là qui hoạch lại thế giới của người da đỏ và của người da đen. Với ông, lịch sử thế giới là lịch sử qui hoạch lại thế giới và chống qui hoạch lại thế giới. Hay nói gọn hơn là lịch sử của các cây cột móc biên giới của các quốc gia. Nhưng có một thế giới mà các cây cột móc biên giới của các quốc gia không hề thay đổi hay không? Có. Đấy là thế giới của các quốc gia lư tưởng của Lăo Tử : Có xe thuyền mà không đi, có binh khí mà không bày ra, nghe tiếng gà của nước bên gáy mà không bao giờ đặt chân đến nước ấy. Nghĩ đến đấy ông Ruông thấy không ổn. Một thế giới như vậy tồn tại th́ Khảo Cứu Địa Lư Học Lịch Sử về miền núi Tượng sông Tượng của ông trở nên vô ích. Mà ông th́ ông muốn các bậc tổ phụ của ḿnh đều trở nên vĩ đại với con cháu nên mới có khảo cứu đó. Nghĩ đến đó ông quyết định phải có một khảo cứu bổ sung cho khảo cứu đó. Tức phải xác định lại rằng thời thuộc Đông Hán th́ miền núi Tượng sông Tượng của ông nằm trong nước Au Lạc và là biên cảnh phía nam của nước này. Tức cây trụ đồng Mă Viện phải chôn ở đó (nếu đó là chuyện thực) Và vị tổ phụ thứ Sáu Mươi Lăm của nhà họ Lê vẫn c̣n sống sau cuộc chinh phục của Mă Viện. Hai vạn quân của Viện đánh bại nghĩa binh Hai Bà Trưng ở Giao Chỉ, tiêu diệt cánh nghĩa binh cuối cùng do Đô Dương cầm đầu ở Cửu Chân, cứ giả dụ khi tiến đến miền sông Tượng núi Tượng th́ c̣n một nửa, một nửa là một vạn, đủ để gây đẫm máu ở đây, nên việc ông Sáu Mươi Lăm chết trong cuộc chinh phục đó là chuyện b́nh thường. Nhưng ông Ruông nói ông Sáu Mươi Lăm không chết. V́ ông chết th́ làm sao ḍng họ Lê nhà ông c̣n tồn tại đến đời ông.

    Khảo Cứu Bổ Sung cho Khảo Cứu Địa Lư Học Lịch Sử về miền sông Tượng núi Tượng,

    hay Thuyết Cột Đồng của Lê Ruông :

    Viện hỏi đám dân làng Dầu :

    -Đây có phải là biên giới phía nam của nước Au Lạc của bọn ngươi hay không ?

    Mọi người đều im lặng nh́n Viện, rồi nh́n ông Sáu Mưoi Lăm, như để nói ư kiến ông ấy cũng là ư kiến bọn họ

    Ông Sáu Mươi Lăm nói :

    -Ta là tộc trưởng tộc họ Lê ở làng này. Xưa nay chưa hề nghe mấy tiếng ấy, nên ta chẳng biết biên giới là ǵ.

    Viện toan rút kiếm để làm công việc chém giết, nhưng lại thôi, mỉm cười với vị tộc trưởng họ Lê:

    -Đám man di bọn ngươi quả là lũ ngu tối.

    Không phải khi đến đây th́ ngọn lửa tham tàn  nguội đi trong ḷng Viện. Chính là do đám dân làng Dầu làm cho Viện không c̣n thấy hứng thú chuyện chém giết. Lúc đại binh của Viện tiến vào làng th́ hết thảy dân làng quả có đóng cửa ở hết trong nhà. Nhưng liền sau đó th́ vẫn ăn uống, cười nói, và đi lại như thường. Viện chỉ thích chém giết khi có người chống lại ḿnh. Nhưng ở đây cả sự ngạc nhiên hay sợ hăi cũng không có.

    -Ta thường nghe nói dân ở xa thiên tử như xa ánh mặt trời. Cứ xem sự chất phác chẳng biết ǵ của đám dân nơi đây, th́ đất này quả là biên địa phía nam của Âu Lạc.

    Nghe Viện nói, viên quan tùy tùng của Viện có biết ít nhiều về đất Nam Lĩnh nói :

    -Nhật Nam là quận cực nam của Au Lạc. C̣n Tượng Lâm là huyện cực nam của Nhật Nam. Đây đúng là đất Tượng Lâm như dân làng đă khai với ta. Nhưng chỉ dựa vào sự chất phác ngu tối của bọn chúng th́ chưa thể nói đây là đất biên địa.

    Viện nói :

    -Về khỏan này ngươi cũng ngu tối chẳng kém bọn chúng. Nhật Nam, hay Tượng Lâm, Chu Ngô, T́ Ảnh …là những tên đất trên giấy tờ Lộ Bác Đức đă dâng lên vua Vũ Đế. C̣n  ông ta, th́ ta tin  rằng, chưa hề đặt chân đến những nơi đó. Có nghĩa chưa hề có chiến chinh  ở chốn biên địa này.

    Viên tùy tùng của Viện lập tức nói nịnh Viện :

    -Mă tướng quân đă làm cho kẻ hạ quan sáng mắt ra. Phải. Do chưa biết chiến chinh, hay chưa nghe nói đến chiến chinh, nên khi thấy đại binh của ta, đám dân làng chẳng hề kinh hăi.

    Nhưng đám ḅ cày của dân làng th́ tỏ ra kinh hăi. Con người là bạn chí cốt của con vật nuôi. Nên con vật nuôi không thể uống máu người. Trên đường hành binh, đám binh lính của Viện ngày đêm lo việc chém giết, chẳng được nghỉ ngơi. Đến khi nghe có lệnh dừng quân, không tiến nữa, bọn chúng mới ùa xuống sông Tượng tắm rửa giặt giũ. Ngày ấy máu người Đại Việt pha đỏ nước sông Tượng. Những máu đă khô đọng trên chiến bào và yên cương của đám binh lính Viện giờ tan ra trong nước.

    Đám trẻ chăn ḅ trong làng đến mách với ông Sáu Mươi Lăm :

    -Lúc xuống sông uống nước, nghe có mùi máu người, đám ḅ làng ta đă bỏ chạy lên núi hết..

    Ông Sáu Mươi Lăm nói :

    -Bỏ chạy là phải. Ai lại đi uống máu người.

    Khi nghe có lệnh dân làng phải nộp cho Viện những đồ dùng bằng đồng, ông Sáu Mươi Lăm đến gặp Viện, nói :

    -Xưa, làng này cũng có đồ bằng đồng. Nhưng đă đem đúc trống đồng hết cả.

    Mắt Viện sáng rỡ :

    -Trống đồng giờ cất ở đâu ?

    -Ta cũng chỉ nghe truyền lại là xưa kia dân làng này đă đúc trống đồng để thờ thần núi thần sông. Nhưng sau đó th́ có lũ người phương bắc đến lấy đi.

    Thực ra, ông Sáu Mươi Lăm cũng có biết nhiều thứ, chứ không như Viện tưởng. Ông biết từ thời cha ông của ông, thuế má của dân làng là nộp cho một vị vua ở  phương bắc. Rồi trước khi có binh lính của Viện tới th́ ông biết thuế má không c̣n nộp cho vua phương bắc, mà nộp cho vua của người ḿnh, một vị vua là đàn bà. Ông  biết được chuyện này là do có lời truyền của vị huyện lệnh Tượng Lâm. Cũng qua lời truyền của vị huyện lệnh mà ông biết là đám binh lính của vua phương bắc đă tràn qua đánh nhau với binh lính của vua người ḿnh. Cả ông, cả dân làng, đều cho rằng nơi đây chẳng có chi để cướp, nên không tin là đám binh lính ấy sẽ tới.

    Thực ra, số đồ đồng Viện đă thu được trên đường hành binh là đủ để đúc trụ đồng và c̣n dư để mang về phương bắc.

    -Ta vâng mệnh vua Đại Hán mang quân sang đây là để xua sự ngu tối ra khỏi đầu óc bọn ngươi. Nhờ uy thiên tử, giặc Trưng Trắc Trưng Nhị đă dẹp yên, ba cơi Giao Chỉ Cửu Chân Nhật Nam đă được thái b́nh. Nay lập trụ đồng ở đây là để cho bọn ngươi được rơ biên cương của nước.

    Viện bảo ban dân làng.

    Rồi sai binh lính đem chôn trụ đồng ở giữa đồng Đất Sét.

    Đồng trụ chiết Giao Chỉ diệt.

    Tương truyền, đấy là chữ Viện khắc trên cây cột móc biên giới. Nói nôm na là Viện bảo dân  Âu Lạc phải giữ cây trụ đồng đó, v́ trụ đồng đổ th́ quốc gia Au Lạc cũng mất.

    Một nỗi lo sợ không h́nh thù ập xuống cuộc sống dân làng. Bỡi không ai hiểu quốc gia Au Lạc, hay nước Au Lạc, nó là cái ǵ. Có phải khi cái ǵ đó mất th́ từ lũ ḅ cày đến đồng Đất Sét và sông Tượng núi Tượng cũng mất?

    Những tháng năm sau đó ông Sáu Mươi Lăm quá già yếu. Sớm mai thức dậy, tựa cửa, thấy cặp ḅ trong chuồng c̣n, thấy núi Tượng c̣n, ông có phần yên tâm. Nhưng lại lo không biết đồng Đất Sét với con sông Tượng có chuyện ǵ không.

    Rồi mưa gió làm cây trụ đồng ngă. Người nói nên dựng lại. Người bảo có cây trụ đồng đứng giữa ruộng th́ rất khó cày bừa.

    -Hay cứ  đem để chỗ chân núi Tượng, rồi chờ xem có ǵ xảy ra không, sẽ liệu.

    Ông Sáu Mươi Lăm khuyên dân làng thế, nhưng trong ḷng không yên. Năm tháng cứ trôi qua. Và ông vẫn lo sợ một tai họa nào đó sẽ xảy ra. Cho đến hôm người ta đến nói cho ông biết cây trụ đồng đă mục ră thành đất, ông thật sự hoảng hốt. Cây trụ đồng mất, th́ cái ǵ đó ( tức quốc gia Au Lạc, tức tổ quốc Au Lạc) cũng sắp mất? Có nghĩa những đồng ruộng và núi sông gắn bó với đời ông cũng sắp mất?

    -Hăy đưa ta ra đồng Đất Sét để ta coi có chuyện ǵ không!

    Ông Sáu Mươi Lăm hối con cháu. Bấy giờ ông không c̣n đi đứng nổi, chỉ ở yên trên giường. Tất nhiên là đám con cháu ông  chẳng thể làm theo lời ông.

    Đồng Đất Sét có c̣n không?

    Sông Tượng núi Tượng có c̣n không?

    Hầu như ngày nào ông cũng hỏi lũ con cháu. Ngày nào lũ chúng cũng đến bên giừơng ông bảo mọi thứ vẫn c̣n nguyên, khiến ông càng nghi ngờ hơn. Cây trụ đồng đă mất th́ cái ǵ đó cũng mất ( tức tổ quốc của ông cũng mất ) Có nghĩa đồng Đất Sét của ông sông Tượng núi Tượng của ông cũng không c̣n? Ông cho rằng lũ con cháu sợ ông khổ, đă dối ông. Cuối cùng ông đă liều mạng nghĩ  là có thể mất hết cũng được, nhưng phải chừa lại cho ông cánh đồng Đất Sét. V́ đồng ruộng không c̣n th́ con cháu ông và dân làng ông sẽ sống bằng ǵ? Ông Sáu Mươi Lăm vẫn tiếp tục sống trong nỗi nghi ngờ là đă mất hết cả, nhưng con cháu ông đă không dám nói thật với ông.

    Vào một ngày tháng chạp, ông Sáu Mươi Lăm nghe có mùi rạ mới hắt vào nhà. Ông ngồi dậy trên giừơng, nh́n thử ra ngoài, thấy đám con cháu ông đang gánh  lúa vào sân. Bấy giờ ông vẫn chưa tin đấy là chuyện thật. Là đồng Đầt Sét vẫn c̣n, lúa đă chín, đă đến mùa gặt, và lũ con cháu ông đang gánh thóc về nhà. Măi đến lúc lũ chúng đập lúa, thóc văng vào tận chỗ ông,  ông nhặt mấy hạt cầm trong tay, mới tin là thật. Ông cắn thử một hạt coi lúa có chắc hạt không. Và bỗng bật cười. Không phải cười v́ nhớ ra ḿnh chẳng c̣n răng. Mà cười v́ biết ḿnh đă bị đám người Hán gạt. Có thể diễn lại sự hiểu biết đang diễn ra trong đầu ông lúc ấy : Tổ quốc là cánh đồng Đất Sét. Và cây trụ đồng của Mă Viện chẳng dính dáng chi với tổ quốc của ông.

    TỔ QUỐC

    Quan niệm về tổ quốc của ông Sáu Mươi Lăm có vẻ duy nghiệm. Nhưng đấy là chuyện xảy vào thời đầu công nguyên. Một thế kỷ rưỡi sau th́ quan niệm về tổ quốc đă diễn ra cách khác trong suy nghĩ của vị tổ phụ thứ Sáu Mươi của ḍng họ Lê Ruông.

    Ta muốn kể cho con cháu nghe câu chuyện về tổ quốc. Nhưng không biết phải bắt đầu từ đâu. Thôi được, cứ bắt đầu  từ  chiếc áo vải cát bối. Vải cát bối là dệt bằng sợi chế từ cây cát bối.

    Cha ta bảo :

    -Thằng Sáu Mươi hăy lấy cái áo ấy mà bận.

    Đấy là chiếc áo vải cát bối ông nội ta để lại. Ông nội ta, rồi cha ta, cả hai đều bận chiếc áo vải ấy để đi t́m trầm. Tổ quốc là ǵ th́ ta chẳng thể diễn bằng lời. Nhưng ta biết là ta đă sinh vào thời tổ quốc của ta đă bị vua phương bắc lấy mất. Cũng như ông nội và cha ta, ta cũng bận áo cát bối đi t́m trầm để nộp cho vua phương bắc.

    Cha ta nói bận chiếc áo ấy đi vào rừng th́ thú dữ tránh xa, nhưng cây trầm hương lại gần. Ông nói vậy v́ thuở ấy cả ông cả ông nội đi t́m trầm đều đă gặp được trầm, và đều trở về b́nh yên. Cây gió trên rừng bị thương th́ thành trầm. Bao lâu th́ thành trầm chỉ trời mới biết. Cũng như đi t́m trầm có gặp được trầm không cũng chỉ trời mới biết. Bọn ta cả thảy là năm thằng vừa tới tuổi thành niên cùng vào rừng núi Tượng vào một ngày tháng sáu gió nam thổi rộ. Ngoài hướng mặt trời, đi rừng mùa nam thổi thêm được hướng gió. Bọn ta chia ra mỗi thằng một ngả, cứ ngược hướng gió mà đi, tức đi về hướng mặt trời lặn. Như thế là chỉ c̣n trông thấy nhau qua tiếng hú. Và cứ thế mà đi, như  thể chẳng biết là sẽ đi đến đâu, và đi đến bao giờ. Th́ đă nói chỉ trời mới biết đến lúc nào mới gặp được trầm. Thức ăn ta mang theo là cơm khô. Nước uống th́ lấy ở các suối nươc trên rừng. Cha ta bảo tổ tiên con người vốn sống trên rừng, nên khi đă vào rừng th́ chớ sợ đói rét, chỉ giữ sao cho khỏi bị thú dữ ăn thịt. Có một đêm ta vừa cột người vào cành cây cao, chuẩn bị ngủ, th́ nghe có mùi hôi thối trong gió. Cha ta bảo khi con cọp ngủ hơi thở của nó rất thối. Cả đêm ta nằm im trên cành cây để chờ  thử có con cọp nào t́m đến ta không. Rừng về đêm không c̣n là của con người, nên ta chỉ nằm im chờ bất trắc,  chẳng dám lên tiếng gọi mấy đứa kia. Sáng ra, lẽ ra ta phải hú gọi bọn chúng như thường lệ. Nhưng đằng này, để tỏ là kẻ gan dạ sau một đêm đă đối đầu với mùi cọp, ta lặng lẽ tụt xuống khỏi cành cây, và lặng lẽ tiến lên phía trước. Măi lúc trời sắp tối, ta không c̣n cầm ḷng nổi, đă lên tiếng  gọi bọn chúng, nhưng chẳng có đứa nào đáp lại. Những ngày tiếp sau đó, ta tiếp tục gọi bọn chúng, song, chỉ có tiếng dội lại của núi rừng. Như thế là bọn ta đă đi cách nhau quá tiếng hú. Như thế là ta đă lạc đàn. Lúc mới lạc nhau ta cũng thấy sợ. Cứ nghĩ ngợi,  coi thử ḿnh sợ cái ǵ, th́ thấy là sợ chết. Một ḿnh mà chết ở trên rừng th́ coi như mất xác. Cha ta tất nhiên sẽ rất buồn. C̣n mẹ ta ở chín suối th́ c̣n buồn hơn. Nhưng sau khi nghĩ đi nghĩ lại th́ thấy nếu có chết th́ coi như ta không được cha mẹ sinh ra, chứ cũng chẳng có chuyện chi. Cha ta bảo một cây gió đă thành trầm gốc to đến hai ba người ôm. Phải có hai ba người mới đốn được một cây gió đă thành trầm. Như thế là ta phải quyết định quay về, v́ có gặp được trầm ta cũng chẳng làm được chi. Lại xuôi theo hướng gió mà đi. Tức đi theo huớng mặt trời mọc. Vào một ngày trên đường về, suưt chút nữa là ta đă được tận hưởng sự sung sướng nhất trong cuộc đi. Ta đă gặp được một vùng núi non đầy hang động. Có nghĩa đêm ấy ta sẽ chọn một cái hang an toàn nhất để mà ngủ, thay v́ phải cột người trên cành cây cao, như mọi đêm. Có thể là ta sẽ lưu lại đó mấy hôm để ngủ cho đă trước khi đi tiếp. Nhưng trong khi ta đang sắp đặt các ư định th́ từ các hang hốc chui lên những con người gần như trần truồng, v́ cả đàn ông lẫn đàn bà chỉ treo một cành lá để che chỗ kín. Bọn họ,  người nào tay cũng lăm lăm  con dao sáng quắc, cùng  xông đến vây lấy ta. Chợt nhớ lời cha ta kể là tổ tiên loài người th́ ở hang và ăn thịt người, ta cầm chắc đời ta đến đó là chấm hết.

    Ta nói :

    -Thưa các tổ tiên loài người, trước khi ăn thịt con, hăy để cho con chỉ cho một giống cây quí trên rừng, kẻo sau khi con chết th́ chẳng ai biết giống cây quí ấy.

    Người già nhất bọn họ tiến đến gần ta :

    -Ngươi là người ở đâu? Đến đất nước bọn ta để ăn cắp cây quí phải không?

    Ta liền căi :

    -Không phải. Con là người ở núi Tượng sông Tượng. Do tổ quốc của con bị vua phương bắc lấy mất, nên người sông Tượng núi Tượng phải lên rừng t́m trầm để nộp cho vua ấy.

    Người già nhất liền ra hiệu cho bọn họ theo ta.

    Lúc đứng trước một cây gió,  ta bắt đầu giảng giải theo cách giảng giải của cha ta :

    -Đây là cây gió. Khi bị sét đánh thủng da thịt, hay bị gió băo làm thân cành găy đổ, tức khi nó bị thương, th́ một ngày nào nó sẽ thành trầm. Ngày nào thành trầm th́ chẳng ai biết. Nhưng khi đă thành trầm, đẽo bỏ phần vỏ đi sẽ được phần gỗ lơi rất thơm, tức là trầm hương. Trầm hương dùng làm ǵ con không rơ. Chỉ biết là vua phương bắc quí hơn vàng. Chuyện cây gỗ quí con đă nói xong. Giờ th́ các tổ tiên loài người có thể ăn  thịt con được rồi.

    Không hiểu sao cả bọn họ rố  lên cười.

    Người già nhất nói :

    -Ngươi là đứa bất hạnh, nên bọn ta tha chết cho. Hăy tiếp tục đi t́m trầm để nộp cho vua của ngươi.

    Ta suy nghĩ kỹ th́ thấy ḿnh quả là đứa bất hạnh. Cha mẹ ta chỉ có một ḿnh ta. Không có trầm để nộp cho vua phương bắc, tất ta phải làm thân lính thú của vua, tưc cũng đi vào cơi chết.

    Thấy ta c̣n sống trở về, cha ta nói :

    -Tính ra con đă ra đi gần ba tháng mười ngày. Nếu về chậm chút nữa, cha đă cúng tuần trăm ngày cho con.

    Ta chỉ nói ḿnh bị lạc, nên phải quay về, chẳng dám kể lại những chuyện đă xảy ra  trên rừng. Dẫu ǵ th́ ta cũng đă trật, v́ sáng ra không chịu hú gọi mấy đứa kia, để đến nỗi phải lạc nhau. C̣n chuyện  gặp tổ tiên  loài người ta biết có nói ra cha ta cũng không tin.             

    Ta hỏi :

    -Mấy đứa kia đă có đứa nào về chưa ?

    Cha ta lắc đầu :

    -Mới mỗi ḿnh con trở về thôi.

    Nghĩ đến mấy thằng kia chẳng biết sống chết thế nào, ta thấy buồn ghê gớm. Cũng do tổ quốc  gặp lận đận, nên trai tráng bọn ta mới lâm vào cảnh ngộ như thế.

    Ta nói :

    -Nay không có trầm để nộp, tất con phải đi lính cho vua, tức sẽ phải chết ở xứ người, cha chẳng c̣n được trông thấy xác con.

    Cha ta nói :

    -Nay đă có vua của người ḿnh, con đừng lo.

    Ta hỏi vua nào.

    Cha ta bảo là vua Khu Liên.

    Hoá ra lúc ta ở trên rừng th́ ở nhà đă lấy lại được tổ quốc. Bấy giờ th́ tổ quốc của

ta có tên là Lâm Ap. Bốn tháng, năm tháng, rồi một năm trôi qua, mấy đứa đi t́mtrầm với ta vẫn không về. Điều này có nghĩa là lũ nó đă chết trên rừng. Cứ nghĩ tổ quốc

lấy lại rồi mà lũ nó không c̣n để vui hưởng, ta lại thấy rất buồn ở trong ḷng. Nhất là khi cha ta sắm quần áo mới cho ta cưới vợ.

    Cha ta nói :

    -Nay đă có vua người ḿnh, không c̣n phải đi t́m trầm, không c̣n phải làm lính thú, nên cha phải cưới vợ cho con, để con đẻ con nối dơi.

    Như thế là ta và vợ ta lại bắt đầu làm công việc trước kia cha mẹ ta đă làm. Có điều mẹ ta chỉ đẻ mỗi ḿnh ta. C̣n vợ ta, ngay lứa đầu, đă đẻ cho ta một cặp con trai.

    Trước lúc tắt thở cha ta c̣n tỏ ra rất vui. Ta biết là ông rất măn nguyện  v́ đă nh́n thấy được hai đứa cháu  trai trước khi theo ông bà.

    Quả t́nh khi lấy lại tổ quốc rồi, người ta chửa đẻ rất thoái mái. Ở trong làng, vợ ta cũng thuộc loại chửa đẻ giỏi. Hai thằng sinh đôi giáp năm th́ vợ ta đă chửa đứa nữa. Nói tóm lại, trong sáu năm vợ ta đẻ được năm thằng con trai. Nếu không có chuyện  xây tháp, chắc chắn  là vợ ta cứ tiếp tục chửa đẻ theo mức ấy. Theo lệnh của vua Khu Liên ta phải cùng đám đàn ông con trai trong làng đi xây tháp để thờ hai vị thần mới có tên là Shiva và Vichnu. Nghe vua bảo đi xây tháp, ai nấy đều hí hửng vui mừng v́ sắp được tận mắt nh́n thấy vua. Nhưng nào phải thế. Trong sáu năm xây tháp, lâu lâu quan huyện lệnh lại đến truyền bảo bọn ta hăy gắng hết ḷng với vua, để được các vị thần ở trên trời ban phúc cho. Th́ ta có mong ǵ hơn là được thần linh phù hộ để c̣n sống trở về với vợ con. Do tháp xây một nơi mà đá núi để xây tháp ở một nẻo, nên việc lấy đá chuyển đá cũng khá cực nhọc. Mấy người lớn tuổi, yếu sức, cứ chết dần. Nhưng do làm việc nặng nhọc mà miếng ăn miếng uống thiếu, nên đám trai trẻ đang sức làm sức ăn, cũng chết. Tính ra, sau sáu năm, số dân làng đi xây tháp đă chết hơn nửa. Ta tuy lớn tuổi nhưng cũng may là nằm trong số c̣n sống quay về. Hai thằng sinh đôi đă được mười hai tuổi. Ta tính ráng cày ruộng năm sáu năm nữa là giao cây cày cho hai đứa nó. Nhưng đến năm chúng mươi tám tuổi th́ đích thân quan huyện lệnh về làng truyền bảo lệnh của vua là tất cả con trai tới tuổi thành niên phải đăng lính.

    Ta hỏi :

    -Nay đă lấy lại tổ quốc rồi, sao c̣n phải đăng lính?

    Quan huyện lệnh nói :

    -Nước phải có vua. Có vua th́ phải có kinh đô. Có kinh đô th́ phải có lính tráng canh giữ.

    Biết  không thể căi được lệnh vua, vợ chồng ta lo may sắm cho hai đứa nó hai bộ quần áo vải cát bối mới.

    Ta nào biết kinh đô ở chốn nào. Nên đối với ta đi làm lính cho vua ḿnh ở kinh đô th́ cũng mù mịt như làm lính cho vua phương bắc. Không dám nói ra, chứ trong ḷng  đă có ư nghĩ, như thế là coi như  vợ chồng ta cúng cho vua hai thằng con trai đầu ḷng. Quả như ta nghĩ, biền biệt năm này qua năm khác, vợ chồng ta chẳng c̣n nghe tăm hơi về hai đứa nó.

    Vợ ta buồn rầu, ta phải theo phân giải :

    -Như chưa lấy lại được tổ quốc th́ hai đứa nó cũng phải đi lính cho vua phương bắc.

Tức đằng nào con ta cũng không thể tránh được cảnh này. Giờ chỉ c̣n cách là vợ chồng ta phải đẻ thêm hai đứa nữa để bù vào chỗ thiếu hai đứa nó.

    Tính là tính vậy, chứ sau khi đi xây tháp về, dường như ta không c̣n đủ sức để sinh con. Thằng con trai thứ ba vừa tṛn mười lăm tuổi là ta đă giao cây cày cho nó. Hai thằng đầu vẫn bặt tăm. Vợ ta vẫn chưa chửa được. Vua chết. Ta nghe người ta bảo vua Khu Liên chết mà không có con trai nối ngôi, nên cháu ngoại là vua Phạm Hùng lên thay. Vua mới làm vua đâu vài ba tháng th́ quan huyện lệnh lại về làng tuyển  lính. Lần này th́ con trai từ mười lăm trở lên phải đăng lính.

    Ta nói :

    -Nhà này đă có hai đứa đi làm lính kinh bao nhiêu năm chưa về. Xin quan trên hăy tuyển con cái nhà khác.

    Quan huyện lệnh nói :

    -Vua muốn tổ quốc Lâm Ấp ta to rộng hơn. Tức phải nới ra ở phía nước Au Lạc. Tức phải đánh nhau với vua phương ấy. Mà lính kinh hiện thời quá ít, nên phải tuyển thêm lính mới.

    Như thế là hai thằng con trai đầu của ta sắp lâm trận. Giờ để một đứa nữa đi tiếp, hoá ra ta phải cúng cho vua tới ba đứa hay sao?

    Ta liều mạng nói :

    -Có nới rộng tổ quốc thêm bao nhiêu th́ nhà này cũng chỉ được mấy khỏanh ruộng trên đồng Đất Sét.

    Quan huyện lệnh nói :

    -Ngươi hăy đi mà căi với vua.

    Nếu đến được kinh đô, ta đă căi với vua thật. Nhưng vợ ta th́ cho rằng thêm một đứa nữa vào lính, anh em chúng đỡ buồn hơn. Có nghĩa vợ chồng ta đă tốn thêm một bộ áo quần vải cát bối mới. Đêm nằm nghĩ, không khéo đánh nhau với vua ấy th́ sẽ  chết không c̣n người nào, hai đứa con c̣n lại của ta lại phải vào lính. Nghĩ thế, nên ta lại phải ráng ăn nằm với vợ để may ra có đẻ thêm được đứa nào không.

    Khi nhớ lời cha ta kể, ta cũng thấy giật ḿnh. Người sông Tương núi Tượng xưa cũng thuộc tổ quốc Âu Lạc. Nay lũ con ta lại đi đánh nhau với người Au Lạc là nồi da xáo thịt. Nhưng vợ ta nói làm vua mà không nghĩ , làm dân có nghĩ cũng chẳng được chi. Vợ chồng ta đợi hết năm này qua năm khác vẫn không thấy ba đứa con trai trở về. Mà quan huyện lệnh lại về làng tuyển lính nữa.

    -Tổ quốc đang lâm nguy, các trai tráng trong làng hăy đầu quân giúp vua.

    Lời quan huyện lệnh rất thiết tha.

    Ta hỏi :

    -Lâm nguy là do nới rộng tổ quốc không được có phải không?

    Quan huyện lệnh đáp :

    -Vua phương bắc đă  xua quân chiếm nước Âu Lạc, và đang xâm lấn tổ quốc ta

    Lần này th́ đích thân ta hối vợ ta may hai bộ áo quần vải cát bối cho hai đứa con trai cuối cùng của ta đăng lính. Lũ nó có chết th́ chết cho vua ḿnh, c̣n hơn là để cho vua phương bắc tới bắt đi.

    Cũng may bấy giờ vợ ta bảo là đă mang thai. Ta liền quyết định giết một con heo để cúng. Ta tính, chỉ tốn một con heo mà được cả hai việc. Một là để tạ ơn trên trước đă trợ giúp cho vợ ta có chửa. Hai là để cầu trên trước phù hộ cho năm thằng con trai ta ở chốn trận mạc.

    Mười tám năm sau th́ thằng con trai út của ta, thằng Năm Mươi Chín, được mười tám tuổi, c̣n lũ anh nó th́ đứa nào cũng đă yên bề nơi chín suối.

    Quan huyện lệnh lại về làng tuyển lính.

    Ta hỏi :

    -Nghe nói đă đuổi được quân phương bắc từ lâu, sao c̣n tuyển lính ?

    Quan huyện lệnh nói :

    -Lần này vua quyết sóng mái với vua phương bắc một phen để nới rộng tổ quốc ta ra phía ấy, nên phải cần  nhiều binh lính.

    Đến lúc ấy ta mới thấy thắc mắc ở trong ḷng : Việc nới rộng thêm là do tổ quốc muốn hay do vua muốn ?

    Nhưng dù ǵ th́ ta cũng không thể cưỡng được lệnh vua. Nên đă đem thằng Năm Mươi Chín giao cho quan huyện lệnh.

    Quan huyện lệnh nạt :

    -Nhà ngươi muốn đùa dỡn với vua ư?

    Do là không c̣n đủ sức để đẻ mà vợ chồng ta lại rán đẻ, nên thằng Năm Mưoi Chín đă mười tám tuổi mà cứ như đứa mới lên bảy.

    Ta nói :

    -Năm nay nó tṛn mười tám tuổi, tức tuổi đăng lính. Nên chẳng dám trốn lệnh vua.

    -Thế th́ phải nuôi thêm năm mười năm nữa mới đăng lính được.

    Quan huyện lệnh nói.

    Tất nhiên là ta phải tiếp tục nuôi dưỡng con của ta.   

    Tổ quốc là ǵ ta chẳng thể diễn bằng lời. Nhưng cũng do chuyện tổ quốc mà ta đă mất đứt năm thằng con trai với năm bộ quần áo vải cát bối.

    Trên đây đâu phải lời thuật lại của ông Sáu Mưoi. Mà ông Ruông giả dụ ông là ông Sáu Mươi, th́ sẽ thuật lại thế đấy.

    TRỜI SINH VOI SINH CỎ

    Cách giả dụ của ông Ruông là nằm trong hệ thống mưu toan vĩ đại. Nhưng có một lần ông suưt làm cho hệ thống đó mất sự hoàn hảo. Cụ thể là lần ấy ông suưt làm cho h́nh ảnh ông không c̣n nguyên vẹn trong suy nghĩ của con trai và con dâu.

    Vợ chồng anh Rác từ lâu vẫn coi ông Ruông là người trên thông thiên văn dưới thông địa lư. Sau chuyện đặt tên cho thằng cu Cỏ th́ ông trở nên vĩ đại đối với vợ chồng anh ấy. Bỡi theo anh chị, cách mạng là điều to tát, vậy mà chỉ mỗi một ḿnh cha ḿnh đă làm nên một cuộc cách mạng. Do vậy khi xảy ra chuyện ấy, vợ chồng anh cứ thấy như có sự sụp đổ ở trong ḷng. Xin nhắc lại là thấy như sụp đổ, chứ chưa sụp đổ. Chuyện là thế này. Vợ chồng anh trù tính đẻ thêm đứa nữa. Nhưng mỗi lần sắp làm công việc vợ chồng th́ cả hai lại bảo thôi. Là cũng tại ruộng đồng Đất Sét xấu qúa, ba sào ruộng không lúc nào có đủ lúa cho bốn miệng ăn. Cứ nghĩ đến cảnh đi chặt củi trộm trong rừng núi Tượng bị kiểm lâm bắt nhốt đói, vợ chồng lại bảo nhau, thôi, đừng đẻ nữa. Nhưng một đứa con th́ ít quá. Thằng cu Cỏ rủi có bề nào, vợ chồng anh  coi như  tuyệt hậu. Cứ đêm đến, nằm với nhau, là anh chị lại bàn tính  đẻ nữa, hay đừng đẻ nữa. Nhưng giữa đẻ nữa và đừng đẻ nữa là thứ biên giới hết sức mong manh. Chỉ trong tích tắc hai người không cầm ḷng được th́ ngă sang bên đẻ nữa là cái chắc. Cho nên hai người đă quyết định nằm riêng ra. Thằng cu Cỏ phát hiện được chuyện này, đêm nằm với ông Ruông ( từ năm lên ba thằng Cỏ đă ngủ với ông nội) nó lỉ kỷ nói với ông nó rằng cha mẹ nó bất ḥa nhau, đêm nằm mỗi người một giừơng. Ông Ruông coi đạo vợ chồng như đạo chén bát, vợ chồng lâu lâu cũng căi vă nhau, như chén bát trong sóng th́ va nhau, nên chẳng có chi phải lo. Có điều, vợ chồng th́ quen hơi, ngủ riêng th́ không tài nào ngủ được, rốt cuộc anh chị lại trở lại chung ǵừơng. Và hai người lại phải tiếp tục cuộc chiến đấu giữ vững cái giới tuyến giữa đẻ nữa và đừng đẻ nữa. Nhưng thử hỏi ở một nơi đất đai cằn cỗi, có ứng dụng khoa học kỷ thuật mấy, trồng cây ǵ cũng xấu, kẻ cày ruộng quanh năm phải loay hoay trong cảnh thiếu khó, th́ c̣n niềm an ủi nào ngoài việc ái ân của vợ chồng?  Nên phải nói ở làng Dầu vợ chồng anh Rác là những kẻ có chí. Có điều, có chí trong chuyện này th́ khó giữ được lâu.

    Cuối cùng anh bảo chị :

    -Hay cứ hỏi thử cha ḿnh là nên đẻ nữa hay không nên đẻ nữa.

    Chị ngúng nguẩy :

    -Ai lại đi hỏi cha chuyện chăn gối của hai đứa ḿnh.

    -Không sao. Cha ḿnh  thông thuộc chuyện đời, hễ ông nói thôi th́ ḿnh thôi, c̣n bảo cứ đẻ th́ ḿnh mới đẻ.

    Vào một tối mùa thu, trời trong, trăng sáng, ông Ruông đang ngồi ở sân để giảng cho thằng Cỏ nghe chuyện lai lịch thằng Cuội, th́ vợ chồng anh Rác đến ngồi bên.

    -Ừ, lũ bay cũng nên nghe cho biết.

    Ông Ruông nói.

    Chị Rác véo anh  Rác, ư bảo anh hăy vô đề, kẻo phải ngồi nghe đến khuya.

    Cũng may, tối đó thằng Cỏ không mấy cảm hứng, khi nghe ông Ruông giảng đến chỗ tại sao thằng Cuội không ở chỗ khác mà chọn mặt trăng để ở, th́ nó lăn ra chiếu ngủ.

    -Lũ bay có chuyện chi phải không ?

    Ông Ruông hỏi, v́ lúc ông toan đứng lên để gọi thằng Cỏ vào nhà ngủ, th́ anh Rác ấp a ấp úng.

    -Bọn con muốn hỏi thăm cha một việc.

    -Một việc hay hai việc cũng được, nói đi.  

    Quả t́nh là quá khó, chẳng lẽ anh lại đi hỏi thẳng cha ḿnh là có nên đẻ nữa hay

không. Loay hoay nghĩ măi, anh mới t́m được cách vô đề thế này :

    -Thưa cha, là thằng Cỏ năm này đă lên tám.

    -Phải, tới tháng mười một năm này nó tṛn tám tuổi

    -Lũ con tính tới tết th́ ráng sắm cho con  một bộ quần áo mới với một đôi dép mới.

    Chị Rác lại véo anh ấy, v́ cứ đà này tới khuya cũng chẳng vào chuyện được.

    Nhưng ông Ruông đă cứu nguy cho vợ chồng anh :

    -Chuyện thằng Cỏ coi như xong rồi. C̣n lũ bay muốn hỏi thăm việc ǵ chưa thấy nói.

    Chị Rác chớp lấy thời cơ :

    -Thưa cha, chuyện thằng Cỏ chưa xong đâu. Nó th́ nó muốn có em. Mà vợ chồng con th́ ngại quá.

    -Lũ bay ngại cái ǵ ?

    Lần này là anh Rác nói :

    -Dạ ngại nuôi không nổi.

    Ông Ruông nói :

    -Lũ bay xem ở làng này có nhà nào  ít con không? Có con nhà ai chết đói chưa ?

    -Dạ chết đói th́ chưa. Nhưng do thiếu ăn thiếu uống, đau chết th́ có. Lũ con cứ nghĩ ba sào ruộng trên đồng Đất Sét chẳng thể nuôi đũ năm miệng ăn.

    -Trời sinh voi sinh cỏ. Lũ bay muốn đẻ nữa th́ cứ đẻ, đừng nghĩ ngợi chi hết.

    Vợ chồng anh Rác vẫn thường nghe câu ấy. Nhưng là nghe thiên hạ nói. C̣n giờ là nghe chính miệng cha ḿnh nói. Với vợ chồng anh, những ǵ ông Ruông nói ra là chân lư. Ngay trong đêm đó, vợ chồng anh đă phá bỏ cái giới tuyến giữa đẻ nữa và đừng đẻ nữa .

    Lúc gặt lúa đông xuân chị Rác đă có mang ba tháng. So với vụ trước, vụ này mất gần một nửa.

    Chị Rác có hơi hồ nghi về cái chân lư ông Ruông đưa ra. Hơi hồ nghi thôi, chứ chưa phải là hồ nghi.

    -Thế này th́ nhà ḿnh thiếu ăn đậm. Sao trời sinh voi mà không sinh cỏ ?

    Nghe chị nói, anh liền gạt.

    -Th́ đă sinh voi đâu mà sinh cỏ.

    Ư anh là chừng nào sinh con mới ứng vời trời sinh voi. Chuyện mất mùa rồi cũng qua đi. V́ ruộng đồng Đất Sét có biết bao vụ mất mùa như thế.

    Vợ chồng anh Rác đang lo chuyện thiếu ăn th́ có đợt cấp phát lại ruộng đất. Điều này có nghĩa nhà nào thêm miệng  ăn sẽ được cấp phát thêm ruộng, nhà nào có người chết hay chuyển đến nơi khác sẽ bị bớt ruộng.Vợ chồng anh cho là nhà ḿnh đă gặp may. Đêm nằm chị kéo tay anh ấp lên cái bụng đang mang thai của ḿnh, và khen ông Ruông :

    -Cha ḿnh tài thật. Hễ trời sinh voi th́ trời cũng sinh cỏ.

    Anh vân vê bụng chị, và tính toán :

    -Theo đợt cấp phát trước, nhà ḿnh bốn nhân khẩu được ba sào, tính ra một nhân khẩu gần một sào. Đợt này năm nhân khẩu, có ít mấy cũng được ba sào rưỡi.

    Người lo việc hộ tịch hộ khẩu của địa phương đến nhà ông Ruông để làm kê khai nhân khẩu.

    Ông Ruông nói :

    -Số miệng ăn cũ vẫn giữ  y. Chỉ thêm con vợ thằng Rác đă có chửa.

    Chị Rác bổ sung :

    -Có chửa đúng tám tháng. Tức c̣n một tháng mười ngày nữa th́ sinh.

    Thấy người lo việc hộ tịch hộ khẩu cười, chị Rác hỏi :

    -Khai thế có ǵ chưa đúng hay sao?

    -Dạ không có chi

    Ông ta đáp. Và mang sổ bộ sang nhà khác.

    Anh Rác hỏi ông Ruông :

    -Cha có nghe nói kỳ này b́nh quân nhân khẩu là bao nhiêu không? 

    -Theo tao, cao lắm là như  mức cũ. Bỡi làng ḿnh đẻ dữ quá, mà ruộng đồng Đất Sét chẳng đẻ thêm khoảnh nào.

    Như thế là ư ông Ruông trùng hợp với ư của anh. Anh phấn khởi trù tính với chị làm như  chuyện cấp phát ruộng đất đă thực hiện xong :

    -Ráng gia tăng phân lạt, ba sào rưỡi ruộng mỗi vụ sẽ được vài tạ lúa. Ba vụ gần nửa tấn . Tức đủ lúa ăn cho năm nhân khẩu.

    Ông Ruông đi nhận ruộng về, bảo con trai và con dâu :

    -Tao đoán không sai. B́nh quân nhân khẩu kỳ này cũng y như kỳ cấp phát trước. Tức nhà ta vẫn nhận lại ba sào ruộng cũ.

    Anh Rác có vẻ sốt ruột lắm :

    -Năm nhân khẩu cũng nhận ba sào như cũ, sao cha bảo là như  kỳ trước?

    Ông Ruông nói :

    -Con lũ bay c̣n nằm trong bụng mẹ, kiếm đâu  ra năm nhân khẩu.         

    Chị Rác căi :

    -Trước sau con cũng đẻ, sao lại không tính là năm nhân khẩu?

    Ông Ruông lại phải giảng cho vợ chồng anh ấy hiểu.

    -Nhân khẩu là chữ mượn của nước Tàu. Nhân có nghĩa là người, c̣n khẩu có nghĩa là cái miệng. Nói gọn lại, nhân khẩu dùng trong chuyện cấp phát ruộng đất là để chỉ  miệng ăn. Con lũ bay hiện thời c̣n nằm trong bụng mẹ, tức là chưa biết ăn, nên không thể tính là nhân khẩu.          

    Thấy vợ chồng anh ấy cứ ngồi lầm ĺ ngó mặt nhau, ông Ruông phải giảng thêm :

    -C̣n nằm trong bụng mẹ có nghĩa là chưa có mặt ở ngoài xă hội, có nghĩa chưa phải là nhân khẩu. 

    Sự thật, bấy giờ ông Ruông có giảng đến khô cổ, vợ chồng anh cũng chẳng c̣n muốn nghe. Cả hai đều cảm thấy như có sự sụp đổ ở trong ḷng. Nếu trời sinh voi sinh cỏ như ông Ruông nói th́ vợ chồng anh đă nhận được một phần ruộng nữa rồi.

    Sau đó th́ ông Ruông lo đọc sách, không c̣n nghĩ đến chuyện cấp phát ruộng đất.

    Nhưng vợ chồng anh Rác th́ không thể không nghĩ.

    Đêm nằm chị kéo tay anh ấp lên cái bụng mang thai sắp sinh, than :

    -Cũng tại cha, vợ chồng ḿnh mới đẻ nữa. Trời sinh voi sinh cỏ đâu chẳng thấy. Chỉ thấy sắp tới th́ thêm miệng ăn.       

    Chị Rác lại sinh con trai nữa. Thằng nhỏ bụ bẫm lắm. Ngày nào thằng Cỏ cũng hỏi mẹ đặt tên em là ǵ. Nếu b́nh thường, anh chị ấy đă hỏi ông Ruông về chuyện đặt tên cho con. Đằng này, măi đến hôm cúng đầy tháng, hương án đă bày, thằng nhỏ vẫn chưa có tên.

    Ông Ruông hỏi :

    -Lũ bay không đặt tên con  hay sao, chẳng thấy nói ǵ hết?

    Anh Rác nói:

    -Ruộng nhận không được, sắp đói đến nơi, tên với tuổi làm ǵ. Nhưng theo cha th́ đặt cho nó tên ǵ.

    Ông Ruông quyết giữ âm vang của cuộc cách mạng thi ca mười mấy năm trước, nên bảo :

    -Anh nó là Lê Cỏ, th́ nó là Lê Cỏ em.

    Chị Rác đặt chè xôi lên mâm cúng, lầu bầu :

    -Anh cũng cỏ, em cũng cỏ. Sắp tới không đủ gạo nấu, phải ăn cỏ thay cơm cũng nên.

    Kiểu nói năng của vợ chồng anh Rác khiến ông Ruông nghĩ vợ chồng anh bất măn ông nhà nước trong chuyện cấp phát ruộng đất. Nên liền sau đó ông triệu tập cả vợ chồng ngồi nghe ông giảng.

    -Kể từ khi con người xuất hiện trên trái đất th́ đất đai trở nên quí giá. Lũ bay thử nghĩ  coi. Nhờ đất, con người mới có lúa gạo để ăn, mới có chỗ để ở, khi chết mới có chỗ để chôn. Do vậy mới có chuyện chiến tranh giành đất, chiếm đất trong lịch sử loài người. Thậm chí anh em ruột thịt trong nhà cũng tranh giành đất đai với nhau. Hễ c̣n con người th́ c̣n vấn đề làm chủ đất đai. Chuyện này giảng ra rộng lắm. Tao lấy nước Trung Hoa cổ ra làm tỉ dụ để lũ bay hiểu được tới đâu th́ hiểu. Là vào khoảng thế kỷ thứ 8 trước công nguyên, giới quí tộc của triều Tiền Hán ở Trung Hoa chiếm đọat hầu hết đất đai trong nước, dân t́nh phải chịu cảnh đói khổ. Vương Măng đánh đổ triều đại ấy, lập triều đại mới là triều Tân, quốc hữu hóa ruộng đất, đem chia đều cho dân. Nhưng rồi đám viên chức của guồng máy nhà nước này đông quá, sinh tham ô, bê bối, những ư hướng tốt đẹp ban đầu đă mất, chỉ c̣n xảy rặt những chuyện đê hèn. Triều Hậu Hán thay triều Tân, trở lại với chế độ tự do chiếm hữu đất đai. Tư hữu, rồi công hữu, rồi lại tư hữu. Phải nói là đất đai dập ḿnh trong chuyện thay đổi chủ. Nay th́ lũ bay đang sống trong thời đại dân chủ. Tức là dân làng Dầu  ḿnh đang làm chủ ruộng đồng Đất Sét.

    Anh Rác cắt ngang ông Ruông :

    -Làm chủ ǵ thằng Cỏ em chỉ c̣n một tháng mười ngày nữa làsinh vẫn không nhận được ruộng?

    -Đó là luật kinh tế con ạ. Nếu đợt cấp phát chậm đi một tháng mười ngày th́ nhất định thằng Cỏ em đă nhận được ruộng. Nhưng ông nhà nước đâu biết lũ bay ăn nằm với nhau lúc nào mà chờ.

    Chị Rác liền lên tiếng :

    -Nhưng cũng tại cha đấy thôi.

    -Tại tao chuyện ǵ?

    -Th́ tại cha bảo  trời sinh voi sinh cỏ, lũ con mới đẻ thằng Cỏ em.

    Tới lúc đó ông Ruông mới vỡ lẽ con trai và con dâu ông khúc mắc với ông, chứ không phải với ông nhà nước. Th́ ông chỉ dẫn câu tổng kết của dân gian cho bọn nó nghe,  chứ nào có một hai bảo bọn nó phải đẻ nữa.

    Thằng Cỏ em một tuổi rưỡi vẫn chưa biết đi. Vợ chồng anh Rác quyết định bán bầy gà lấy tiền  đem con đi tỉnh gặp bác sĩ.

    Bác sĩ hỏi thằng bé đau sao.

    Chị Rác khai :

    -Một tuổi rưỡi mà chưa biết đi. Hiện thời th́ mỗi bữa ăn hết một chén cơm đầy. Chỉ chan sơ chút canh rau muống là ăn hết ráo.

    Bác sĩ khám xong, nói:

    -Thằng bé bị thiếu dinh dưỡng trầm trọng.  

    Chị Rác nói

    -Thiếu dinh dưỡng trầm trọng là sao, xin bác sĩ giảng cho rơ hơn.

    Bác sĩ giảng :

    -Tức là thiếu quá nhiều những thứ bổ dưỡng mà một đứa bé cần phải ăn mới phát triển được. Như trứng, sữa, cá, tôm, các thứ thịt ḅ thịt heo, và các thứ trái cây. Ăn đủ chất thằng bé sẽ đi được thôi.

    Nghe chị thuật lại lời bác sĩ, anh bảo :

    -Tưởng đau chi, chứ thế vợ chồng ta cũng biết. Nhưng lấy tiền đâu ra để ăn những thứ bổ dưỡng đó.

    Chị Rác lại than :

    -Nếu bán bớt lúa nữa nhà sẽ không đủ gạo nấu. Cũng tại cha ḿnh nên mới có cảnh ngộ hôm nay.      

   Nhưng ông Ruông th́ quyết không để cho câu tổng kết của dân gian  mất uy thế, nên đă gọi riêng anh Rác bảo :

    -Con là con trai của Lê Ruông, nên không thể để con trai của con đă một tuổi rưỡi mà không biết đi. Cha làm cách mạng được, th́ con cũng làm cách mạng được.

    Chợ phiên làng Dầu năm ngày nhóm một lần. Phiên chợ nào người ta cũng thấy anh Rác lẩn quẩn ở mấy hàng cá hàng tôm. Chị Rác hỏi, anh Rác không nói. Ông Ruông không hỏi, nhưng ông biết chuyện ǵ sắp xảy ra. Cho đến hôm thấy anh  vác về nhà cùng lúc hai cây tre to, ông biết là ngọn lửa cách mạng đă bùng lên trong trí năo con trai ông.

    -Con đă nhận tiền cọc rồi. Đan rổ ṇ cho mấy người buôn bán cá biển ở chợ phiên làng ḿnh.

    Anh Rác thông báo với cha.

    Ông Ruông liền tham gia ư kiến :

    -Nếu  như người khác đan rổ ṇ chạy chợ hai lần là hư, th́ con phải đan sao chạy chợ ba lần mới hư. Làm được thế, những người buôn bán cá ở những chợ khác đều t́m đến mua rổ ṇ của con.

    Anh Rác làm y như  lời ông Ruông. Và hiệu quả cũng y như lời ông Ruông. Vốn mua tre không đáng kể. Tiền thu được chủ yếu là công sức của anh.

    Lập tức, ngọn lửa cách mạng từ anh Rác lan sang chị Rác, chị nói :

    -Ở làng Hạ người ta mới mở ḷ nung gạch, đang cần công nhồi đất, làm khoán, ăn theo sản phẩm. Nếu có người trông thằng Cỏ em, đi làm ở đấy, kiếm cũng được khá tiền.

    Anh Rác lập tức phân bổ lại lao động gia đ́nh : Thằng Cỏ thôi việc coi ḅ, ở nhà, chuyên lo việc trông coi thằng Cỏ em ( bấy giờ th́ nó đă biết lừa cặp ḅ cày ra g̣ Tháp ăn cỏ). C̣n anh th́ vừa đan rổ ṇ, vừa coi ḅ.

    Mấy tháng sau, vào một buổi chiều hôm, chị Rác ở ḷ gạch về, áo quần lấm lem đất, đói gần ră ruột mà cũng nở được nụ cười rất tươi khi thấy thằng Cỏ em chạy ra đón.

    Anh Rác nói :

    -Bảo trước khi đi làm chiều phải ăn chút ǵ, không nghe, giờ đói đi không nổi như thế.

    -Đói đâu mà đói.

    Chị Rác lại cười, và ôm hôn con.

    Ông Ruông nói :

    -Giờ th́ lũ bay tin tao chưa? Trời sinh voi sinh cỏ.

    Đến lúc ấy vợ chồng anh Rác mới thấy phục cha ḿnh sát đất.

    TINH HOA CỦA MỘT D̉NG HỌ

    Trong cuộc cách mạng kinh tế gia đ́nh, anh Rác đă không phân việc cho ông Ruông. Ai đời con lại đi sai bảo cha, nên anh xử sự thế là phải. Nhưng thằng Cỏ  hứng lên là bỏ em một ḿnh, chạy chơi hàng xóm.Thành thử ông Ruông mặc nhiên trở thành người chuyên giữ trẻ. Anh Rác muốn cho con trai ḿnh một trận đ̣n để nó biết là phải có làm mới có ăn. Nhưng ông Ruông không cho đánh cháu, ông nói :

    -Cuộc cách mạng nào cũng xảy những sự việc ngoài dự định. Với lại, cha nói cho con nghe, không phải trời sinh thằng Cỏ để giữ em. Hồi bằng tuổi nó, con cũng ham chơi như nó. Có điều này th́ con phải biết : Ảnh hưởng của cách mạng là khủng khiếp lắm. Đă ở vào nơi xảy ra cách mạng th́ không cách nào thoát khỏi ảnh hưởng của nó. Tỉ như khi làm cuộc cách mạng kinh tế cho nhà ḿnh, con đă loại cha ra ngoài. Nhưng giờ con thấy đấy, guồng máy cách mạng do con tạo ra đă cuốn hút cha vào vị trí cũng then chốt chẳng kém vị trí của con.

    Quả t́nh ông Ruông bị cuốn hút vào việc trông coi thằng Cỏ em. Đúng hơn là bị cuốn vào cái thế giới của đứa cháu đang bắt đầu học tiếng người (Th́ chẳng phải ông cũng đă bị cuốn vào thế giới của thằng Cỏ anh đấy sao)

   Câu hỏi đầu tiên ông hỏi thằng Cỏ em :

    -Cháu  của ông tên là ǵ ?

    -Cỏ.

    Nó đáp. Lập tức ông hiểu ra đứa cháu nội thứ hai của ông đang thừa hưởng thứ thành quả tinh thần vô cùng to lớn do ông để lại. Cháu ông đă gọi đúng âm vang của cuộc cách mạng thi ca của ông. Cứ  mỗi sáng, khi vợ chồng anh Rác giao thằng Cỏ em cho ông để đi làm, th́ câu đầu tiên ông hỏi nó : Cháu của ông tên  ǵ? Và âm vang  cuộc cách mạng ấy lại vang lên : Cỏ.

    Thằng Cỏ em quả đă mang lại cho ông Ruông niềm vui không ǵ sánh nổi. Nhưng khi nó mà hợp lại chơi với thằng anh nó, th́ lũ chúng quần ông đến bă ḿnh. Một thằng th́ tiếng người tương đối thông thuộc. Một thằng th́ mới bập bơm đâu vài ba tiếng. Thằng Cỏ anh là thằng nói dai. Khi muốn thay đổi chỗ chơi, nó rót vô tai ông cả trăm bận : Đi chỗ khác chơi đi ông. Thằng Cỏ em không muốn di chuyển, mà không biết nói, th́ cứ ôm riết cả hai chân ông. Đến lúc thằng Cỏ em muốn di chuyển th́ thằng Cỏ anh lại không muốn. Phải nói, ngày ngày bị hai thằng cháu tŕ kéo, hai cánh tay ông có vẻ như dài ra. Nhưng sau đây mới là chuyện đại sự.

    Thằng Cỏ anh bắt ông làm trọng tài cho anh em nó chơi tṛ Một Hai Ba (c̣n gọi là đánh tù t́). Một hai ba… cái ǵ dơ ra. Dơ bàn tay x̣e ra, là cái bao. Dơ hai ngón tay trỏ và giữa  ra, là cái kéo. Dơ nắm tay ra, là cái búa. Thằng Cỏ anh là quá thành thạo với những thứ vật dụng tượng trưng ấy. Nhưng thằng Cỏ em th́ như từ trong buội rậm nhảy ra. Trước khi làm trọng tài, ông c̣n phải làm huấn luyện viên. Con cháu nhà họ Lê của ông quả là rất sáng trí. Một hai ba, ông hô, và lúc dơ ra cái bao, lúc cái kéo, lúc cái búa, thằng Cỏ em làm theo, trúng hết.

    Trước khi vào cuộc, thằng Cỏ anh hỏi em ḿnh :

    -Mày thắng, th́ tao cơng mày. C̣n tao thắng, mày có cơng tao được không ?

    Ông Ruông nói :

    -Phạt cách khác đi cháu. V́ em con c̣n nhỏ, cơng con không nổi đâu.

    Thằng Cỏ em nhe bốn cái răng chó ra cười.

    -Cười là nó đồng ư. Chơi là phải ṣng phẳng đó nghe.

    Thằng Cỏ anh nói. Và hô một hai ba.   

    Tất nhiên là thằng Cỏ em phải thể hiện tài làm theo của nó. Tức, thằng anh nó dơ ra cái ǵ, nó dơ ra cái nấy. Theo luật, cái bao thắng cái búa, cái búa thắng cái kéo, và cái kéo thắng cái bao. Nhưng ở đây hai đứa cùng đưa ra những thứ giống nhau.

    -Huề.

    Ông Ruông tuyên bố.

    Thằng Cỏ anh lập tức phản đối:

    -Không phải huề.

    Ông Ruông hỏi :

    -Thế, theo cháu th́ đứa nào thắng?

    -Cháu thắng. V́ lần nào cháu cũng dơ ra trước, c̣n nó th́ chỉ bắt chước.

    -Không phải bắt chước đâu. Đấy là do em cháu muốn tỏ ra ḿnh cao thượng đấy thôi.

    -Nhưng cao thượng là sao?

    -Tức là nó không muốn thắng cháu, để cháu khỏi phải cơng nó.

    -Không phải. Nó là đồ chưa biết chơi một hai ba.

   -Nhưng ông là trọng tài, ông cứ chiếu theo luật chơi mà xử.

    -Giờ cháu chẳng cần luật nào hết. Lần nào cháu cũng dơ ra trước, c̣n nó chỉ làm theo, tức là cháu thắng nó.

    Không biết thằng Cỏ em có hiểu chút nào không, nó lại nhe bốn cái răng chó ra cười.

    -Cười là nó thừa nhận nó thua. Ông cứ hỏi lại nó coi.

    Thằng Cỏ anh nói.

    Ông Ruông hỏi :

    -Anh cháu nói thế có đúng không, hỡ cháu của ông?

    Thằng Cỏ em liền đáp :

    -Cỏ.

    Ông Ruông  cảm động đến rơi nước mắt. Thật ông không ngờ tinh hoa của ḍng họ Lê nhà ông lại sớm phát tiết ở thằng Cỏ em như thế.

    DỊCH ÁI T̀NH

    Phải. Ông Ruông hát mà câu hát cứ gợi ông nhớ đến một khúc sử cùng vị tổ phụ của ḿnh, ông Hai Mươi Ba. Theo ông, mười tám lá xoài không phải mười tám chiếc lá xoài, mười hai lá mít không phải mười hai chiếc lá mít, mà thân con gái tuổi mười tám tuổi mười hai như lá mít lá xoài trong gió. Thằng Cỏ em ngủ đă mùi. Nằm trên vơng với cháu, ru cháu ngủ rồi th́ đọc sách. Đó là cách ông kết hợp việc đọc với việc chăm sóc cháu. Lẽ ra ông đă thôi hát để đọc sách. Nhưng lại thấy thích ngâm nga câu hát mà ông cho là thuộc về khúc sử ấy :

    Gió đưa mười tám….lá xoài

    Mười hai lá mít …

    Ông Ruông chép trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ :

    Thời ấy, những cuộc hôn nhân có màu sắc chính trị như thế xảy ra nhiều nơi trên thế giới. Nói đâu xa, trước đấy, vào năm 1228, vua nhàTrần  cũng đă gả công chúa Ngoạn Thiềm cho Nguyễn Nộn, người đă chiếm cứ cả vùng Đông Ngàn, Bắc Giang để chống lại nhà Trần, và vào năm 1285 th́ gả công chúa An Tư cho thái tử Thoát Hoan, con vua Nguyên, Trung Hoa, lúc quân Nguyên xăm lấn Đại Việt. Ở bên châu Au, những cuộc hôn nhân  xảy ra giữa các công quốc thường là để thêm vây cánh hay thêm đất đai. Chẳng hạn, Henry II của nước Anh (1133-1189) khi c̣n là công tước xứ Normandy đă cưới Eleanor (1122-1204), con gái công tước Wiliam xứ Aquitaine và là hoàng hậu của vua Pháp Louis VII (1137-1180) vừa mới li dị chồng , nên khi làm vua nước Anh ông đă được cai quản  một vùng châu Au rộng lớn là vương quốc  Angevin. Nhưng đối với đám dân miền sông Tượng núi Tượng th́ việc vua Champa Sinhavarman III ( Chế Mân) cưới công chúa Huyền Trân của nhà Trần nước Đại Việt là chuyện lạ. (Sử ghi: Mùa xuân tháng ba năm 1301 vua Trần Nhân Tông đi chơi các địa phương, sang Chiêm Thành, … mùa đông tháng mười một từ Chiêm Thành trở về. Năm 1306 vua Chiêm Thành Chế Mân cho mang sính lễ sang nước Đại Việt để rước công chúa Huyền Trân, theo lời hứa của vua cha Trần Nhân Tông)  Thời bấy giờ con trai con gái khác châu khác  quận mà cưới nhau đă là chuyện khó xảy ra. Đằng này lại là con trai nước Champa cưới con gái nước Đại Việt. Miền sông Tượng núi Tượng cách kinh đô Vijaya vài ba mươi dặm. Khi nghe chuyện  ai cũng bảo là huyễn hoặc. Đến chừng có lệnh hết thảy phụ nữ các châu quận quanh kinh thành Vijaya phải về kinh đề lo việc bánh trái cho đám cưới của vua th́ mọi người mới tin là thật. Vua lệnh là lệnh đám phụ nữ  về kinh để làm bánh ít lá gai cho cô dâu Đại Việt ban tặng thần dân Champa trong ngày cưới. Nhưng bọn con trai miền sông Tượng núi Tượng là bọn hiếu kỳ, đă dẹp việc cày bừa sang một bên, hùa theo đám phụ nữ về kinh đô để xem cho biết con gái Đại Việt đẹp đến mực nào mà vua Champa đă bỏ ra hai châu quận làm sính lễ. Phải, ngoài vàng bạc châu báu, vua c̣n trích bớt hai tỉnh ở biên giới phía bắc Champa là châu Ô châu Ri làm sính lễ cưới công chúa Huyền Trân.

    Quan lo việc lễ tân có vẻ cảm động lắm khi thấy tiến đến chỗ ông đám người phụ nữ có thanh niên có, gánh theo lĩnh khĩnh những đường, nếp, lá gai, lá chuối, tức những vật liệu để làm bánh ít lá gai.

    Ông nói :

    -Vua chỉ triệu lũ ngươi đến làm bánh,  chứ  đâu có bảo mang về kinh những thứ đó. Nhưng thôi, đây là tấm ḷng của thần dân, ta sẽ tâu lên vua để  ban khen.

    Thực ra đây là mưu mô của đám con trai miền sông Tượng núi Tượng. Bọn họ về kinh  cốt để xem mặt Huyền Trân, nhưng bề ngoài th́ nói là để dâng các sản vật đó lên vua.

    Chắc các nhà chép sử đă quên, hay cho là không đáng chép, nên đă không thấy chép :

    Một là, một văn hóa về ăn uống đă nảy sinh từ đám cuới của vua Sinhavarman và công chúa Huyền Trân, về sau đă được miêu tả trong văn chương dân dă (Muốn ăn bánh ít lá gai. Lấy chồng B́nh Định cho dài đường đi. B́nh Định là châu Vijaya xưa)

    Và hai là, một bệnh dịch đă xảy ra trong đám cưới ấy. Có điều là bệnh dịch ấy nhanh chóng phát sinh  và cũng nhanh chóng dập tắt.

    Hoá ra đám con trai ở các miền châu quận khác quanh kinh đô Vijaya cũng đổ về kinh để xem cô dâu Đại Việt. Bọn họ gíup đám phụ nữ giă bột, giă lá gai, gói bánh, nấu bánh. Khói đun bánh và hương thơm của nếp tỏa khắp châu thành. Phải nói vùng ngoại vi châu thành Vijaya trong những ngày ấy đă toát lên một vẻ đẹp thảng thốt. Bỡi trước đó th́ nơi đây chỉ là những g̣ đất màu ba dan buồn bă, giờ bỗng mọc lên những ngôi nhà dài lợp lá cau lá dừa, tuy là tạm, nhưng vẫn toát lên nét kiến trúc Champa ở từng cột chống, ở từng nuột cột, ở từng mái lá, mà bên dưới nó lúc ban đầu chỉ là nơi để làm bánh ít lá gai, nhưng thật ra  là một  thế gian thu nhỏ. Những nghi thức xảy ra lúc công chúa Huyền Trân  vào đến hoàng cung vua Sinhavarman  chắc cũng giống với nghi thức cưới của các vua chúa các nước khác thuộc thời trung cổ, xin miễn bàn. Ở đây chỉ thuật lại những ǵ đă xảy ra kể từ lúc Huyền Trân ban  tặng bánh  ít lá gai cho mọi người.

    Thay v́ cúi rạp tung hô, đám thần dân ở đây lại chen nhau lên phía trước, hoặc rướn cổ lên, để được nh́n tận mặt cô dâu Đại Việt, lúc vua Champa và công chúa nhà Trần bước vào lều trại. Đám t́ nữ của công chúa bưng những mâm bánh đầy tiến đến bên vua và công chúa.

    -Thật xứng công vượt đường dài ngh́n dặm đến quê chồng để được ăn miếng bánh này.

    Huyền Trân nói, nhoẻn cười. Rồi dịu dàng cắn một miếng bánh ít lá gai. Rồi im lặng ( chắc là để chiêm nghiệm vị ngon của bánh) .

    Sau đó, nàng bốc một chiếc bánh khác, nhẹ nhàng lột hết lớp lá bên ngoài, và đút vào miệng vua.

    Vua Sinhavarman  cũng cắn một miếng bánh ít, chậm răi nhai, rồi nói :

    -Nếu đặt ngai vàng sang một bên th́ ta cũng là một thần dân Champa. Giờ th́ hoàng hậu  yêu quí  của ta hăy ban tặng  cho những thần dân khác.

    Huyền Trân cùng đám t́ nữ của ḿnh bước vào giữa đám người đang chen lấn nhau. Lúc đầu, chính tay công chúa ban tặng bánh cho mọi người. Nhưng sau đó, v́ mệt,  đám nô t́ phải thay nàng làm công việc ấy. Lập tức đám con gái Đại Việt ấy bị xô đẩy vào giữa đám con trai các châu quận.

    -Hăy để bọn chúng vui chơi thơa thích.

    Huyền Trân nói, ngă đầu lên vai Sinhavarman lúc vua đến để đưa nàng về lại hoàng cung.

    Cả đám nô t́ của Huyền Trân cả đám con trai các châu quận cùng hô to : Đức vua vạn tuế, hoàng hậu vạn tuế.

    Dường ngọn sóng t́nh từ đôi uyên ương vương giả đă lan sang bọn họ. Bấy giờ không c̣n chuyện tặng bánh, nhận bánh. Đám phụ nữ Champa gảy đàn pró. C̣n đám nô t́ của công chúa Đại Việt và đám trai làng  các châu quận th́ nắm lấy tay nhau nhảy múa

    Có thể một kẻ thức giả nào đó cám cảnh gái trai, hoặc một anh trai làng lém lỉnh nào đó đă nghĩ ra cách lấy từ những áng thi ca dân dă (đă có sẵn) những từ những đoạn, để lắp ráp thành câu hát cho hợp t́nh hợp cảnh.

    Đám nô t́ của công chúa Đại Việt th́ hát : Gió đưa mười tám lá xoài mười hai lá mít lạc loài tới đây.

    Đám trai làng các châu quận th́ hát : Tới đây th́ ở lại đây, chừng nào bén rễ xanh cây mới về.

    Tiếng đàn hát ngân nga suốt ngày đêm hôm ấy. Đêm, từng đôi gái trai dắt tay nhau đi dưới bầu trời kinh đô yên ả. Cứ một anh trai làng th́ dắt theo một nữ t́ Đại Việt. Chẳng biết có cưới nhau được không, và bao giờ mới cưới được, nhưng bọn họ cứ việc trù tính chuyện cưới nhau. Chẳng ai ngờ cuộc hôn nhân có màu sắc chính trị như thế lại sản sinh ra một biến động trần gian thơ mộng như thế. Một thứ dịch ái t́nh đă bùng phát trong đêm động pḥng hoa chúc của vua Champa và công chúa nhà Trần. Những lời ái ân đầy chất viễn xứ được nói ra trong đêm hôm ấy th́ không bút mực nào tả hết. Chỉ thử chép lại đây cuộc t́nh tự giữa một anh trai làng miền sông Tượng núi Tượng và một nữ t́ của công chúa  Huyền Trân.

    -Núi Tượng sông Tượng là có gần kinh đô không?

    -Cũng gần. Đi hơn buổi đường.

    -Nhưng em th́ chưa biết tên anh.

    -Cứ gọi là anh Hăm Ba

    -Hăm Ba là sao?

    -Tức là Hai Mươi Ba. C̣n tên của em?

    - Dạ tên là Nô T́

    -Tên nghe hay như tiếng đàn pró.

    -Chỉ làm những việc lặt vặt như bưng cơm bưng nước cho công chúa mà hay ǵ.

    -Té ra là vậy. Mà nhà em có nuôi ḅ không?

    -Dạ em không có nhà. Em đương ở là nhà của công chúa.

     -Thế muốn làm đám cưới th́ làm ở đâu?

    -Em cũng chẳng biết nữa. Có điều…

    -Sao?

    -Sính lễ cưới em chắc là cao.

    -Cha mẹ anh có mấy sào ruộng trên đồng Đất Sét.

    -Nhưng anh cũng biết, sính lễ cưới công chúa là hai châu. Th́ sính lễ cưới em có ít mấy cũng nửa châu hay một huyện.

    Xin mở ngoặc ở đây một chút. Là người ngoài nh́n vào sẽ nói vua Sinhavarman  của Champa phóng khoáng hơn vua Henry của nước Anh. Sinhavarman bỏ ra đất của hai châu Ô, Ri để được người vợ nước ngoài. Nhưng Henry cưới bà hoàng vừa li dị chồng ở nước ngoài là để được đất Aquitain ( người ta c̣n nói về sau, khi có chuyện lủng củng trong nhà, Henry c̣n bắt giam Eleanor vào tu viện Fontevrault) Nhưng anh chàng Hai Mươi Ba miền sông Tượng núi Tượng th́ c̣n phóng khoáng hơn cả Sinhavarman (nếu không muốn nói là phóng khoáng hơn tất cả những ông vua phóng khoáng) Bỡi cuối cuộc t́nh tự đêm hôm ấy, anh  đă đi đến quyết định như sau :

    -Nhất định anh sẽ đem cả ḅ trâu, cày bừa, nắng mưa của trời đất làm sính lễ để cưới em.

phụ thứ  mười bảy, sống vào hậu bán thế kỷ mười lăm.

    SỰ BẤT TỬ

    -Ông là tay giỏi bịa chuyện.

    Sau khi nghe ông Ruông đọc cho nghe chuyện vị tổ phụ thứ hai mươi ba của nhà họ Lê, ông Rường bảo.

    Ông Ruông nói :

    -Những chuyện không chính mắt trông thấy th́ cũng dễ nghĩ là chuyện bịa. Nhưng ông thấy thế nào về con người đó ?

    -Con người nào?

    -Ông Hai Mươi Ba.

    -Một kẻ do ông tưởng tượng ra th́ bảo tôi nghĩ thế nào?

    -Cứ cho là thế. Nhưng tôi lại muốn biết ông nghĩ sao về con người đó.

    -Muốn cưới một nữ nô lệ của một công chúa th́ phải đem cả nắng mưa của trời đất ra làm sính lễ ?

    -Phải.

    -Nếu có một người như thế th́ vĩ đại quá.             

    Ông Ruông cũng không ngờ chuyện ông Hai Mươi Ba lại kích động ông Rường đến mức như thế.

    Sau những phút im lặng ( chắc là để lắng nghe những xáo động trong ḷng ), ông Rường bảo :

    -Giờ ông hăy đi với tôi.

    -Ông định bảo tôi đi đâu?

    -Cứ đi rồi sẽ biết.

    Hai người ra khỏi xóm làng, đi về phía núi Tượng. Ông Ruông nhớ thử  th́ đă gần ba năm qua ông và ông Rường không c̣n vào núi Tượng để t́m các loại rễ cây rừng chữa bệnh nhức mỏi. Con người từng bị mang tiếng là rất háo danh đó định chứng tỏ với mọi người đôi chân  ḿnh vẫn  c̣n khỏe như thời đi lính cho Tây. Ông Ruông nghĩ. Và tức cười thầm.

    Tới g̣ Tháp th́ hai ông bị thằng Cỏ anh chận lại :

    -Ông nội với ông Hai vào núi, có phải không?

    -Đi đâu kệ bọn tao, mắc chi mày tra gạn.

    Ông Rường bảo.

    Nhưng thằng Cỏ đă chạy đi gom ḅ ( lùa ḅ vào núi ăn là niềm thích thú của nó trong những ngày theo ḅ)

    Ông Ruông vội vói theo  cháu :

    -Trời đă trưa rồi, không được lùa ḅ vào núi đâu.

    Tới hôm đó th́ cuộc cải tổ kinh tế của anh Rác đă chuyển sang một nội dung mới. Anh thôi đan rổ ṇ. Cả hai vợ chồng đều đi làm cho ḷ gạch. V́ làm gạch th́ thu nhập cao hơn đương rổ ṇ. Thế là thằng Cỏ anh lại quay lại việc chăn cặp ḅ cày. Để có thể thay việc chăn ḅ cho thằng anh, ngay từ bây giờ thằng Cỏ em phải luyện tập cho có t́nh cảm với ḅ, bằng cách theo cha mẹ đến ḷ gạch, nơi có sẵn nguyên liệu, để tập nắn những con ḅ bằng đất.

    Ông Ruông không c̣n kiêm nhiệm việc giữ cháu. Nên ông Rường có rủ ông vào ở hẳn trong núi cũng chẳng hề chi.  

    Nhưng mới đến chỗ đầu con đường vào  núi , ông Rường dừng lại :

    -Giờ th́ ông đă biết là ông và tôi đi đâu rồi.

    -Đến đất Ông Rường.

    -Phải. Đă mấy chục năm qua, bất kỳ ai làm chủ mảnh đất này cũng đều gọi đất này là đất Ông Rường. Nên hôm nay đứng ở chỗ này, tôi dám tuyên bố với ông là tên tuổi của Phan Rường này đă trở nên bất tử.

    Đây không phải lần đầu ông Rường nói đến mảnh đất do ông khai vỡ. Hễ có dịp là ông lại đem ḿnh ra ví với các bậc tiền hiền lập đất lập làng. Nhưng bữa đó là do bị kích động thế nào ấy, ông lại đưa ông Ruông đến đó để tuyên bố như thế.

    Ông Ruông nói :

    -Quả t́nh cả vùng sông Tượng núi Tượng này ai cũng biết đây là đất Ông Rường. Nhưng người các nơi khác chắc là chưa biết. Nên ông cũng nên xem xét lại là tên tuổi  ông đă bất tử hay chưa.

    -C̣n xem xét  chi nữa. Lúc khai vỡ xong đất này th́ tôi làm trang trại nuôi gà. Gà bị dịch chết, tức ḿnh lắm, tôi mới bỏ đất cho cỏ mọc. Làng lại lấy làm đất sản xuất nuôi quân kháng chiến chống Pháp. Chẳng phải bấy giờ mỗi lần ông vác cuốc đi làm sắn để nuôi quân th́ nói là vào đất Ông Rường? Rồi làng lại cất trường b́nh dân học vụ ở đó. Bấy giờ ông là thầy giáo. Mỗi lần có ai hỏi ông dạy ở đâu th́ chẳng phải ông bảo là dạy trường b́nh dân học vụ ở đất Ông Rường?

    Như vậy là dưới bầu trời nhiều mây của buổi sáng tháng tám, mùa thu ( có lẽ là trời sắp mưa), ông Rường đă bắt ông Ruông cùng đi với ông, từ đầu trên xuống tới đầu dưới, từ đầu ngoài vào tới đầu trong, có nghĩa là đi dọc rồi đi ngang trên mảnh đất do ông khai phá tự hồi đi lính Tây về, vừa đi ông vừa nhắc lại bao nhiêu sự kiện  đă xảy ra trên đất ấy. Hai ông đi tới đâu  th́ đám dê bỏ chạy tới đó. V́ bấy giờ đất ấy là khu vực nuôi dê, một trong những đơn vị sản xuất của khu kinh tế mới núi Tượng.

    ( Sau các sự kiện lập khu sản xuất nuôi quân và cất trường b́nh dân học vụ là các sự kiện khác được ông Rường nhắc đến : Dân quân du kích làng Dầu lập trường tập bắn súng bằng gỗ trên đất Ông Rường. Tỉnh đem phim chiến thắng Điện Biên Phủ về chiếu ở đất Ông Rường cho dân các địa phương phía nam huyện đến xem, người xem đứng tràn ra tới đồng Đất Sét. Trận đánh đầu tiên giữa quân giải phóng và quân quốc gia là xảy ra trên đất Ông Rường. Chính quyền quốc gia lập khu dồn dân trên đất Ông Rường, để đưa dân làng Dầu vào đó. Lính Nam Hàn lập đồn bót trên đất Ông Rường, lúc ấy th́ dân làng Dầu đang trồng cây sắn ở đó. Cờ quốc gia th́ cắm ở chỗ chợ làng Dầu, c̣n cờ giải phóng th́ cắm ở đất Ông Rường lúc có hiệp định Pari. Chính quyền cách mạng đă lấy đất ông Rường làm thí điểm tổ sản xuất ṿng công đổi công. Hợp tác xă nông nghiệp ở làng Dầu  trồng thí điểm cây sả trên đất ông Rường với mục đích sản xuất tinh dầu sả xuất khẩu. Ngành nông nghiệp tỉnh cho địa phương làng Dầu trồng thử cây mía giống mới ở đất Ông Rường, thứ giống mía có sản lượng rất cao so với giống mía cũ. Thanh niên làng Dầu làng Hạ và làng Gàu đă làm sân đá bóng tṛn ở đất ông Rường để hưởng ứng phong trào thể dục thể thao, sau khi thôi, không c̣n trồng mía ở đây, và trước khi có khu kinh tế mới núi Tượng )

    Như vậy là dưới bầu trời sắp có mưa của buổi sáng mùa thu hôm ấy, con người có vẻ rất thiết tha với sự bất tử đă làm ông Ruông cảm động thực sự,  ông nói :

    -Đất Ông Rường quả là một cuốn sử của miền sông Tượng núi Tượng. Một cuốn sử chép bằng đất. Dĩ nhiên là tên ông đă thành bất tử. Có điều, những sự kiện xảy ra trên mảnh đất mang tên ông th́ chỉ những người ở đây mới biết, nên sự bất tử có tính chất cục bộ.

    -Có nghĩa là sao?

    Ông Rường tỏ vẻ sốt ruột.

    Ông Ruông nói tiếp :

    -Tên tuổi ông dĩ nhiên sẽ được lưu  truyền tới lớp con cháu sau này, nhưng chỉ là lớp con cháu của những người đă sống ở miền sông Tượng núi Tượng này. Nên sự bất tử ở đây là bất tử ở cấp độ làng xă.

    -Ở cấp độ làng xă cũng được

    Ông Rường nói.

    Và trời đă bắt đầu rắc hột.

    Ông Ruông thấy ông Rường kéo áo lau mắt. Trong khi bối rối nghĩ cách làm sao tránh mưa, ông Ruông cũng không dám nói chắc là ông Rường kéo áo để lau nước mắt (v́ xúc động) hay để lau nước mưa.

    MỘT VỊ VUA CHƯA CÓ THẦN DÂN

    Bảo Lê Ruông này là háo danh, hay thích sự bất tử, là hoàn toàn lạc điệu. Có nghĩa lư quái ǵ những thứ chính bản thân ḿnh chẳng thể có, mà chỉ là của người đời ban  cho (Nếu không có kẻ nh́n thấy, tức nếu không có người đời, dẫu anh có làm ra vũ trụ này th́ chính anh cũng chẳng biết anh là bất tử ) Ta có mượn chuyện sử sách để tô điểm cuộc đời ta và cuộc đời các bậc tổ phụ của ta cũng chỉ là để trở nên nổi tiếng, hay trở nên vĩ đại, với đám con cháu nhà họ Lê chơi, thế thôi.

    Khi nghiền ngẫm về bản gia phả truyền miệng của ḍng họ nhà ta ( ḍng họ nhà ta đời nào cũng chí thú việc cày cuốc) , ta có giả dụ có một vị tổ phụ của ta đă ra làm vua, một ông vua trọng nông. Giả dụ thế để chứng tỏ rằng không phải tất thảy các tổ phụ ta đều cầm cày. V́ một ông vua trọng nông cũng là kẻ chí thú việc cày cuốc. Không ngờ cách giả dụ ấy cứ lẩn quẩn măi trong trí năo ta. Hầu như ngày nào th́ ta cũng nghĩ đến chuyện  có một vị tổ phụ của ḿnh đă làm vua.

    Thế là vào một ngày không đẹp trời cho lắm, có nghĩa là vào một ngày cuối thu, bầu trời và cảnh vật có phần u ám nặng nề, ta đă quyết định để cho vị tổ phụ của ḿnh lên ngôi vua. Ta quyết định thế v́ mùa thu ở miền sông Tượng núi Tượng là mùa nghỉ cày bừa. Cây lúa đang đứng trên đồng, chờ trỗ bông. Tổ phụ ta đi thăm lúa trên đồng Đất Sét. Và từ nơi bờ ruộng ông bước lên ngai vàng.

    …Tha thuế ruộng và thuế thân cho tất cả nông phu ở miền sông Tượng núi Tượng trong ba năm. Đem hết ruộng đất trong nước chia cho dân. Chỉ rừng với biển là thuộc về vua…

    Ta đương phát họa giúp tổ phụ ta cương lĩnh trị nước th́ chợt nhớ đến một điều, và nghe toát mồ hôi. Ta đă tôn pḥ một cách  quá cẩu thả. Từ bờ ruộng bước thẳng lên ngai vàng, tức là tổ phụ ta chưa có lúc nào kinh qua kinh sử. Thế th́ làm sao làm vua cho nổi? Cũng may là ta chưa chép chuyện này vào Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ.

    Cái khó là do bản gia phả truyền miệng gây ra. Con cháu nhà họ Lê sẽ căn cứ vào gia phả để cho rằng tất thảy các tổ phụ của họ đều là nông phu. Một nông phu  cầm cày cầm cuốc th́ làm sao làm vua? Ta nghĩ  nát óc. Hay để tổ phụ ta rời cày cuốc, làm công việc cầm ngọn cờ tụ nghĩa chống ngoại xâm, hay làm công việc lật đổ bạo quyền, lật đổ một thể chế chính trị thối nát, tức là làm cách mạng. Ngôi vua là được dựng lên trên chiến công. Cách này nghe ổn. Nhưng lại là chuyện thường xảy ra trong lịch sử nhân loại, không chắc ǵ sẽ làm cho đám con cháu họ Lê của ta coi tổ phụ ḿnh là vĩ đại. Hay cứ để tổ phụ ta thủng thỉnh bước trên con đường khoa bảng? ( con đường vẫn rộng mở ở các nước phong kiến phương đông) Con  nhà cày cuốc mà do ráng học, tổ phụ ta đă đỗ trạng nguyên ( tức là ta đă để cho tổ phụ ta đỗ đầu trong kỳ thi Đ́nh, tổ chức tại triều đ́nh) Nhưng trạng nguyên th́ thường làm quan, chứ trong lịch sử của dân tộc Việt Nam ta th́ chưa có ai làm vua.

    Ta lại phải tiếp tục nghĩ ngợi. Phải nói là óc năo của ta sắp nổ tung, ta mới nh́n thấy tổ phụ ta từ một huyền thoại có tính triết lư rất cao đang chậm răi bước lên ngai vàng. Dường như là đương bước lên ngai vàng, chứ chưa ngồi vào ngai vàng th́ phải.

    Sự việc là thế này. Ngọc Hoàng (vua trời) sai sứ giả xuống trần gian truyền rằng loài người khi già th́ lột da sống đời, c̣n loài rắn khi già th́ chết. Nhưng sứ giả vừa đến trần gian đă bị loài rắn lừa đảo dọa sẽ cắn chết nếu không nói ngược lại lời của vua trời. Thế là, do sợ chết, sứ giả đă làm theo lời rắn. Có nghĩa nhân loại đă không  được hưởng sự bất tử của trời ban. Tổ phụ ta chính là người đă giết chết loài rắn lừa đảo kia. Nhưng vua trời th́ không thể sửa lại lời truyền ngược đă được truyền ra. Chỉ ban cho tổ phụ ta ngôi vua mười ngàn năm cho hợp với lời chúc tụng vạn tuế của trần gian.

    Ta thấy ḷng nhẹ tênh. Là việc thiên khải th́ đám con cháu nhà họ Lê của ta sẽ không c̣n ngơ nào để bắt bẻ. Và ta cũng khỏi phải khổ công thảo gíup tổ phụ ta cương lĩnh trị nước như lần tôn  pḥ trước đấy. Nhưng rồi nghĩ lại, ta là kẻ từng đọc kinh sử mà không có lời nào trong việc làm vua của tổ phụ ḿnh, là lỗi đạo.

    -Thưa, tổ phụ định trị nước theo thể chế nào?

    Ta hỏi thử.

    Tổ phụ ta nói :

    -Chuyện trên trời rơi xuống, ta đâu đă kịp nghĩ.

    -Theo chỗ con biết, hiện nay trên thế giới có một số nước có vua. Nhưng nay là thời đại dân chủ, nên dù nước có vua cũng không gọi là nước quân chủ.

    -Chuyện nước khác  dính dáng chi tới chuyện làm vua của ta.

    -Dạ phải. Con nói ra là để tổ phụ tính toán nên theo thể chế nào đó thôi.

    -Trời cho bao nhiêu huởng bấy nhiêu, c̣n tính tóan  ǵ.

    Đúng ra là thế. Nhưng ta th́ mưu toan làm sao cho tổ phụ ḿnh chắc chắn trở nên vĩ đại với con cháu, nên ngoài phần thiên khải, ta muốn có phần tham dự của ḿnh. Ta bèn điểm lại các thể chế chính trị trong lịch sử nhân loại, coi thử thứ nào là phù hợp với mưu toan của ḿnh. Có mấy thứ thể chế, không cần nghĩ  cũng biết là đám con cháu họ Lê sẽ không chấp nhận, như tập đoàn trị, như độc tài bạo chúa chẳng hạn. Tất nhiên là theo xu thế hiện tại, tổ phụ ta không thể quay lại thể chế quân chủ cũ kỹ. Mà dân chủ xét cho cùng, cũng đă có tự thời cổ đại, như ở quốc gia đô thị Athen của nước Hy Lạp, chẳng hạn. Tất nhiên là dân chủ thời nay khác xa với dân chủ thời Athen. Thời Athen, theo sử sách, chỉ có dân tự do, tức không phải dân nô lệ, mới có quyền làm chủ đất nước. C̣n thời nay, theo lư thuyết, mọi người dân  đều có quyền làm chủ đất nước của ḿnh. Nhân loại đă tốn rất nhiều máu xương trong bao nhiêu cuộc cách mạng mới có được thể chế chính trị hiện nay. Ta đă toan thưa với tổ phụ ta nên trị nước theo thể chế này, nhưng chợt nghĩ  đến sự phản bác có thể xảy ra ở đám con cháu nhà họ Lê. Bọn chúng có thể sẽ nói rằng, c̣n  guồng máy nhà nước (mà thể chế dân chủ th́ không thể xóa guồng máy nhà nước) tức c̣n guồng máy cai trị, mà đă có cai trị th́ phải có bị trị,  tức phải c̣n có kẻ bị trị là người dân, mà đă bị trị th́ làm sao làm chủ?

    Ta liền thưa với tổ phụ ta :

    -Trong hiện tại, thể chế dân chủ là tiến bộ nhất so với bất cứ thể chế nào trong lịch

sử. Nhưng con nghĩ trong tương lai nhân loại c̣n tiến bộ hơn, có thể con cháu ta sẽ coi thể chế dân chủ là lạc hậu. Do vậy tổ phụ phải tính toán kỹ.

    -Đă bảo chẳng tính toán chi hết. Trời cho ta làm vua th́ ta làm vua. Thế thôi.

    Phải nói là tổ phụ ta quá phóng khoáng trong chuyện làm vua. Vào một ngày đẹp trời, có nghĩa là vào một ngày đầu mùa xuân, cây cối trong vườn nhà ta loài nào bị găy đổ trong mùa đông th́ thôi, tất cả những thứ c̣n lại th́  đương đâm chồi nảy lộc, vào một ngày như thế, ta quyết định làm lễ lên ngôi vua cho tổ phụ ta. Nhưng trong khi đang lúi húi sắp đặt các thứ, ta chợt nhớ ra một điều, là từ ngày lập nước đến lúc ấy, chỉ trừ những lúc bị nước khác xâm lăng, c̣n lúc nào th́ đất nước Việt Nam ta cũng có chủ, tức là lúc nào cũng có nguyên thủ quốc gia, lúc th́ gọi là vua, là hoàng đế, lúc gọi là quốc vương , lúc gọi là quốc trưởng, hay tổng thống, hay thủ tướng. Như vậy là không c̣n có chỗ để tổ phụ ta lên ngôi vua. Chỉ c̣n cách là lui ngày đăng quang về thời chưa có sử. Nhưng khổ nỗi ta đă chép trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ rằng thủy tổ nhà họ Lê là một trong những con trai của Au Cơ và Lạc Long Quân, có nghĩa ḍng họ Lê ta chỉ mới bắt đầu từ thời sơ sử.  

    -Bị kẹt rồi, thưa tổ phụ

    Nghe giọng hơi không b́nh thường của ta, tổ phụ ta cũng tỏ ra lo lắng.

    -Bị kẹt ǵ?

    -Dạ, ḍng họ Lê ta đă trải qua bảy mươi sáu đời. Lúc th́ làm con dân của Au Lạc, lúc là con dân của Chăm Pa, lúc là con dân của Đại Việt, rồi là con dân của Nam Việt ( Nam Việt thời vua Gia Long)  rồi của Việt Nam. Xét qua các thời, chỉ trừ những lúc bị xâm lăng, c̣n thời nào th́ cũng có người đứng đầu trong nước. Do vậy phải chờ đến tương lai tổ phụ mới lên ngôi vua được.

    -Trời cho ta ngôi vua đến mười ngàn năm kia mà. Năm tháng c̣n dài rộng, lo ǵ.

    Thấy tổ phụ ta có vẻ lạc quan, ta nói luôn điều ḿnh vừa nghĩ được :

    -Có thể nói thiên đường của nhân loại thời nay là tương lai. Lư tưởng của cuộc sống là tương lai. Tức là như thế này : Người ta muốn làm sao cho hôm nay th́ hơn hôm qua, ngày mai th́ hơn hôm nay. Do vậy con muốn đề xuất với tổ phụ là khi lên ngôi vua, tổ phụ sẽ trị nước theo thể chế Hậu Tương Lai.

    -Đón đầu thời thế vậy cũng được.

    Tổ phụ ta nói.

    Ta dám tuyên bố với đám con cháu nhà họ Lê rằng tổ phụ ta là một  minh quân.

    Ở BÊN NGOÀI CHÂN LƯ VÀ SAI LẦM

    Có một vị tổ phụ ông Ruông phải nghĩ đến gần cạn kiệt trí năo mới nh́n thấy được:

    Vị tổ

    Ông chép trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ :

    Cuộc binh lửa xảy vào mùa xuân 1471. Sang mùa hạ, ta bắt đầu cuộc t́m kiếm tổ phụ của ta. Người làng nói với ta là họ không c̣n thấy ông Mười Bảy ở trong làng. Binh lửa quả có sức  quyến rủ đối với thuyết Làm cho mặt đất không c̣n buồn tẻ như lúc chưa có loài người : Nó làm cho mọi sự như trở nên sinh động hơn. Cỏ cây đương một màu xanh tươi th́ bỗng thêm vào màu úa héo. Người làng ta đang lặng lẽ với cày cuốc th́ bỗng có nhiều người rời cuộc sống để chết, nếu không chết th́ cũng hủy bỏ đi một phần thân thể, hoặc dạt đến một cuộc sống khác ở chốn khác. Ta không c̣n nghe tiếng vó ngựa, tiếng gươm dáo. Nhưng khi nghe những lời người làng nói ra, ta lập tức nhận ra những tầm nh́n mới. Người làng nói sắp tới th́ những vị thần linh làng thờ phụng bấy lâu sẽ không c̣n cai quản họ nữa. V́ ông vua cũ đă chết th́ các vị thần linh cũ cũng chẳng c̣n quyền hạn ǵ ở đây.

    Ta nh́n về phía kinh thành Vijaya không thấy c̣n lửa khói, và bảo :

    -Nay làng ta không c̣n thuộc nước Chăm Pa, mà thuộc nước Đại Việt, nên mọi thứ phải theo vua Đại Việt. 

    Người làng nói :

    -Theo vua nào là chẳng sao cả. V́ theo ai th́ cũng đi cày ruộng trên đồng Đất Sét.

    Điều này có làm ta bất ngờ. Hóa ra cuộc binh lửa nhằm tranh giành lănh thổ giữa Chăm Pa và Đại Việt là chẳng dính dáng chi với người làng ta. (Năm 1470 vua nước Chăm Pa, Trà Toàn, tiến đánh đất Hóa Châu của Đại Việt, th́ năm sau, vua nước Đại Việt, Lê Thánh Tông,  tiến đánh Chăm Pa, sáp nhập dăi đất nam Hoá Châu vào nước ḿnh )

    Ta cho là tổ phụ ta hoặc đă chết trong binh lửa, hoặc đă trôi dạt đến một nơi nào đó. Nhưng ông già có vẻ am tường chuyện  thế gian đă làm cho ta mất phương hướng trong việc t́m kiếm 

    -Giặc chưa tới làng, bọn ta đă giắt nhau lên núi trốn. Khi yên giặc, quay về, mới rơ bọn họ không đáng sợ như thế.

    Ông ấy nói.

    Ta hỏi có phải ông nói về đám binh lính Đại Việt (lúc đuổi theo tàn quân  vua Chăm Pa, Trà Toàn) đă tràn qua làng?

    -Phải. Hóa ra giặc cũng cùng chết với binh lính của vua. Chết rồi th́ thịt da cũng lạnh ngắt như thế. Đám binh lính của hai vua  cùng nằm chết với nhau  trên đồng Đất Sét và trên  đường làng. Nằm bên nhau mà chết. Đi chôn bọn họ, bọn ta chẳng c̣n thiết xem ai là giặc, ai là người ḿnh. Bỡi thấy bọn họ thân thiết nhau như thế.

    Ta hỏi có phải chỉ binh lính hai vua chết, c̣n người làng th́ không?

    Ông ấy nói :

    -Việc binh lửa đâu phải ai cũng tránh kịp. Người làng chết cũng nhiều. Có người chẳng c̣n trông thấy xác. Có điều, bọn ta là những kẻ c̣n sống cũng chẳng phải truy cứu làm ǵ. Bỡi chết ở chốn nào cũng thuộc cơi b́nh yên.

    Như vậy là ta thôi, không đi t́m tổ phụ  ta nữa. Không đi t́m nữa, nhưng trí năo ta cũng chẳng được yên. Cứ cho là tổ phụ ta đă chết. Và lời ông già am tường chuyện thế gian là đúng. Nhưng mục đích  cuộc t́m kiếm của ta không phải để được nh́n thấy sự b́nh yên, mà nh́n thấy sự vĩ đại của tổ phụ ḿnh. Ta có mở ra cho tổ phụ ḿnh một cuộc trốn chạy qua bên kia núi Cù Mông, lằn mức cuối trong cuộc tiến chiếm Chăm Pa của vua Lê Thánh Tông. Trốn qua bên kia núi Cù Mông là từ chối làm người dân Đại Việt. Nhưng bất cứ cuộc trốn chạy nào cũng thuộc lĩnh vực thấp hèn của thân phận làm người. Và ta lại mở ra cho tổ phụ ḿnh một con đường ngược lại. Nhập vào đoàn quân chiến thắng của vua Đại Việt. Con đường h́nh thành theo một hồi cố lịch sử. Dù ǵ th́ tự những ngày xa xưa ấy, làng ta cũng nằm trên dăi đất phía nam Ngũ Lĩnh, các vua Hán Trung Quốc gọi là đất của man di, và đă nhân danh khai hóa để áp đặt lên đó một nền cai trị man rợ. Có nghĩa, trước khi có nước Chăm Pa, làng ta là nằm trên dăi đất Au Lạc kéo dài ra phía nam. Nếu như tổ phụ ta chọn con đường này là trở lại cội nguồn. Nhưng những người đă qua được bên kia núi Cù Mông sẽ coi ông là kẻ phản bội. Những giả thuyết ta đặt ra đều sụp đổ. Và cuộc binh lửa năm 1471 tựa một bóng râm lịch sử vẫn che khuất h́nh ảnh của tổ phụ ta. Nhưng ta là Lê Ruông, kẻ không đời nào muốn rời bỏ niềm kiêu hănh, th́ không thể thua cuộc.

    Tám năm sau cuộc binh lửa, năm 1479, ta gặp nhà chép sử Ngô Sĩ Liên. Ông vừa mới làm xong sách Đại Việt Sử Kư Toàn Thư, có vẻ c̣n nguyên niềm cảm hứng.

    -Anh có biết sử là ǵ không?

    Ông hỏi.

    Và ta chưa có câu trả lời, ông đă tiếp :

    -Là đem con mắt của người hôm qua để xem con mắt của người hôm nay. Thấy sử chép là chiến thắng chớ nghĩ chỉ toàn vinh quang. Thấy chép là chiến bại th́ không hẳn là tủi nhục. Thấy chép có công không hẳn là làm điều thiện. C̣n khi thấy chép là run sợ th́ chớ tưởng là hèn nhát.

    Ta nói :

    -Kẻ hậu sinh này nghe nói có người chép sử đă biến tiếng gầm của con hổ thành  tiếng nói hoa mỹ của con người.

    -Phải. Chỉ có con người mới có sử. Nên sử là thường hay chép theo cách của con người.

    -Nhưng sao tiên sinh chỉ chép từ buổi khai sinh ṇi giống đến vua lập ra triều Lê, mà không chép đến triều Lê đương thời?

    -Buổi khai sinh ṇi giống là đỉnh cao của dân tộc. Là đỉnh của ánh sáng. Nói đỉnh ánh sáng, hay nói bào thai rồng tiên cũng vậy. Chép tới đâu, hay chép tới chỗ nào, cũng chỉ là sự tiếp nối đỉnh ánh sáng ấy. Anh sáng sinh ánh sáng. Anh sáng sinh bóng tối. Ngày và đêm tiếp nối nhau. Ngày và đêm tương sinh. Ngày và đêm tương tàn.

    Ta có cảm tường là ông đang tṛ chuyện với chính ḿnh. Về con  người này, ta cũng có biết đôi điều. Tám tháng sau được ghi tên vào bia đá ở Văn Miếu, ông đă được nh́n thấy cái chết của ông vua đă cho ông đỗ tiến sĩ, vua Lê Thái Tông, và cái chết của quan đại thần Nguyễn Trăi,  vị quân sư lỗi lạc của Lê Thái Tổ  (vua cha của Lê Thái Tông) trong việc tạo dựng triều Lê. Vua Lê Thái Tông chết sau một đêm ngủ ở vườn Lệ Chi với một người con gái tài danh. C̣n Nguyễn Trải chết với cái án tru di tam tộc v́ có người vợ là người con gái tài danh đă ngủ với vua. Mười bảy năm ông ngồi im lặng nơi Ngự sử đài của triều Lê Nhân Tông, ông vua lên ngôi lúc một tuổi, là con ông vua đă chết ở vườn Lệ Chi, có mẹ là bà thái hậu Nguyễn thị, là vua đàn bà quáng mắt buông rèm coi chính sự. Mười bảy năm ông ngồi im lặng trong cảnh hiền tài là rường cột triều đ́nh mà sạch không như quét đất, văn chương là khí vận của nhà nước mà im ắng tựa cỏ khô ( nói theo sách Quang Thuận Trung Hưng Kư). Ông vẫn ngồi im lặng khi ông vua anh của đương kiêm hoàng đế là Lê Nghi Dân giết đương kiêm hoàng đế. Ông cũng vẫn ngồi im lặng khi ông vua em của đương kiêm hoàng đế là Lê Thánh Tông giết anh ḿnh là Lê Nghi Dân. Nhưng Lê Thánh Tông đă mắng ông là gian thần bán nước, v́ ông đă im lặng lúc Lê Nghi Dân giết đương kiêm hoàng đế Lê Nhân Tông. Vua Lê Thánh Tông mắng ông, nhưng vẫn sai ông chép sử. Ta biết là ḿnh chẳng thể hỏi được ǵ ở con người này về ông Mười Bảy. Nhưng qua những lời ông,  ta lại cảm nhận được h́nh dáng của tổ phụ ta.

    Năm 1665, khi Phạm Công Trứ đă chép tiếp Đại Việt  Sử  Kư Toàn Thư, ta lại lên đường t́m tổ phụ ta.

    Đến lúc này, ta có cảm nhận không rơ ràng lắm về một chuyển động lịch sử đă xảy ra trong cuộc binh lửa 1471 : Thị dục con người nhân danh chân lư đă làm nảy sinh một sự dịch chuyển kéo theo cả con người lẫn chim chóc về phương nam, trong đó có ông Mười Bảy, tổ phụ của ta.

    Lần này là ta đi về phương nam. Là lần theo dấu vết của con người, lần theo sử văn  Sách Bản Kỷ Thực Lục, trong Đại Việt Sử Kư Toàn Thư, của Phạm Công Trứ chép rằng bên kia núi Cù Mông có ba nước nhỏ. Lê Thánh Tông đă chia nhỏ ra thế để làm suy yếu Chăm Pa. Một nước Chăm Pa của Bồ Tri Tri, vốn là một viên tướng của vua Trà Toàn. Một nước Hoa Anh. Và một nước Nam Bàn.

    Ta ra đi vào một ngày yên tĩnh của lịch sử Đại Việt. Bấy giờ th́ cuộc chiến giữa chúa Trịnh và chúa Nguyễn, cuộc chiến nổ ra từ hơn ba muơi năm trước đó, đang ở vào thời hưu chiến. Chúa Nguyễn Phúc Tần gặp ta ở đèo Cù Mông. Ông đang trên đường trở về kinh sau chuyến kinh lư các phủ huyện phía nam, chắc là khá vất vả, nên cả người lẫn ngựa đều nhuễ nhoại mồ hôi. Chúa Nam Hà hỏi ta đi đâu. Ta nói là đi t́m vị tổ phụ của ḿnh đă thất lạc trong cuộc binh lửa năm 1471.

    -Đă gần hai trăm năm trôi qua, làm sao  t́m cho ra?

    Chúa hỏi.

    Ta nói cứ theo sử văn mà t́m.

    Chúa hỏi theo sử văn nào.

    Ta nói đó là sách Bản Kỷ Thực Lục, là sách chép tiếp sách Đại Việt Sử Kư Toàn Thư,  do nhà soạn  sử Phạm Công Trứ ở Bắc Hà soạn.

    Chúa bỗng g̣ cương ngựa, con ngựa hơi chồm lên, rồi vẫy mạnh đuôi.

    -Là dân  nước Nam Hà mà đi đọc sử sách của người nước Bắc Hà, ta e  đă phạm sai lầm.

    -Xin chúa thượng chỉ bảo cho kẻ hậu sinh này biết đă phạm sai lầm nào?

    -Không những phạm sai lầm, mà c̣n là đem ḷng không vua.

    Chúa Nam Hà giận dữ nh́n ta, rồi quất ngựa đi

    C̣n lại một ḿnh nơi núi đèo hiu quạnh, ta bỗng thấy đầu óc ta trống rổng khác thường. Bỗng, chẳng c̣n muốn nghĩ tới thứ ǵ nữa. Ngay cả nghĩ ta là Lê Ruông đang đứng một ḿnh nơi núi đèo, đừng nói chi là nghĩ tới nước tới vua. Tự dưng đầu óc ta như thế. Chứ nào phải như chúa Nam Hà nói là đem ḷng không vua.

    Ta nói với con ngựa già của ta :

    -Này ngựa, có chi buồn hơn làm con dân một nước mà bị vua của ḿnh mắng là phản quốc. Ta có đọc sử sách của người Bắc Hà cũng cốt để biết đường t́m tổ phụ ta, chứ chẳng có mưu bá đồ vương nào cả.

    Ta thấy con ngựa già của ta khóc. Chẳng biết là do cảm động trước những lời chân thành của ta, hay là do tủi thân mà khóc. Ngựa là của đám khách thương Thuận Hóa vào buôn tơ lụa ở miền sông Tượng núi Tượng. Chúa Nam Hà đang cho lính phủ lùng sục khắp nơi trong nước trưng thu những ngựa khỏe để bổ sung vào đoàn ngựa chiến của triều đ́nh, chuẩn bị đánh nhau với chúa Trịnh nữa, nên trong dân chúng chỉ c̣n lại những ngựa già yếu. Ta th́ cần một con ngựa ít tiền để đi phương nam. C̣n đám khách thương Thuận Hóa v́ buôn bán thua lỗ phải bán bớt ngựa. Do đó mới có việc  ta là chủ con ngựa cái già ốm yếu ấy.

    Ở chỗ xóm làng ngay chân đèo Cù Mông có ông lăo có vẻ biết nhiều thứ đă làm tiêu tan những phiền muộn trong ta.

    -Sao  không cỡi mà giắt?

    Thấy ta giắt ngựa ngang qua chỗ ông, ông lăo thôi cắt cỏ, đến bắt chuyện.

    Ta bảo ngựa cũng đă khá già yếu, sợ cỡi xuống đèo bị ngă.

    Ông lăo ngắm nghía ngựa, rồi nói :

    -Đích thị là giống ngựa miệt bắc.

    -Phải, đây là ngựa miệt bắc. Nhưng làm sao ông biết ?

    -Th́ do sống lâu mà biết nhiều thứ vậy thôi.

    Ta cho là trời đă đưa đường chỉ lối để ta gặp được một người cần gặp, ta hỏi :

    -Nhưng ông có biết nước Nam Bàn, nước Hoa Anh với nước Bô Tri Tri ở đâu không? ( nước do Bô Tri Tri làm vua th́ ta gọi tắt là nước Bô Tri Tri )

    Ông lăo lấy tay che một bên tai :

    -Hăy nói lại cho ta nghe là nước nào với nước nào?

    Ta nhắc lại tên của ba nước ấy.

    -Lúc kể chuyện lập nước lập làng, h́nh như cha ta có nhắc đến tên mấy nước ấy. Này nghe, mới đầu là bộ lạc, rồi sau mới có nước. Phải, ta nhớ ra rồi, mới đầu là bộ lạc Dừa với bộ lạc Cau.

    -Là ông đang nói về các nước Nam Bàn, Hoa Anh và Bô Tri Tri ?

    -Đă bảo là cha ta kể cho nghe nhiều thứ lắm, chứ không phải chỉ chuyện mấy nước đó đâu. Cha ta nói có một người c̣n biết nhiều hơn ông, biết đến hàng vạn chuyện cổ tích.

    Ta nói là ḿnh rất mong được giúp đỡ, để gặp được người biết đến hàng vạn chuyện cổ tích đó, để  hỏi cho rơ hơn về  các nước đó.

    Ông lăo có tỏ ngạc nhiên trước sự khẩn khoản của ta :

    -Cần đến mức đó sao?

    -Phải. Cần đến mức đó.

    -Người biết nhiều cổ tích là ông nội ta,  th́ đă chết từ lâu. Nhưng ta biết là ở miệt này cũng c̣n có nhiều người biết chuyện cổ tích. Cứ t́m đến  họ hỏi, chắc sẽ rơ mấy nước ấy thôi.

    Ông lăo nói.

    Và trở lại với công việc cắt cỏ của ông.

    Ta qua phủ Phú Yên, rồi phủ Thái Ninh, mất một trăm lẻ chín ngày. Tất cả những người ta gặp ( cả những người biết chuyện cổ tích) đều nói rằng họ chưa bao giờ nghe nói đến tên mấy nước ấy. Theo họ, trên dăi đất từ Phú Yên đến Thái Ninh  (các chúa Nguyễn mới lấy từ tay người Chăm Pa )  xưa kia có đến bốn nước chứ không phải ba nước như ta nói. Đó là các nước Pang  đu  rang  ga, Pô na ga, Pan ran, và Bôn đa long. Nhưng nhiều người nói là Hoa ga chứ không phải Pang đu rang ga, là Bô na tri chứ không phải Pô na ga, là Nam ran chứ không phải Pan ran. Người bảo các nước đó tồn tại từ ba ngàn năm trước. Người bảo chỉ cách nay khoảng hai trăm hay gần hai trăm năm thôi. Đến ngày thứ một trăm lẻ chín, khi đến ngôi làng nằm phía đông vùng núi non  ấy, con ngựa của ta bước không nổi nữa. ( Từ khi qua khỏi đèo Cù Mông th́ ngựa ta không cỡi, mà chỉ giắt ) Ta nói với ngựa rằng, ta và ngươi đă qua bao nhiêu làng mạc, qua bao nhiêu ruộng đồng, bao nhiêu sông suối, nói cho nhau nghe bao nhiêu chuyện, hơn ba tháng trời vui buồn có nhau, như thế là tri âm, tri kỷ rồi. Giờ th́ ta c̣n phải tiếp tục đi t́m tổ phụ ta, mà ngươi  v́ già yếu, không đi nổi nữa, nên buộc ḷng ta phải để ngươi lại chốn này.

   Ta đă tặng con ngựa của ta cho một người trong làng, có kèm theo một ít tiền để nuôi dưỡng nó. Và đă căn dặn riêng người ấy :

    -Nếu ngựa có chết th́ xin hăy chôn cất kỹ lưỡng. Song, phải rán nuôi dưỡng, để may ra nó c̣n chửa đẻ được. Ngựa khôn mà tuyệt ḍng th́ uổng lắm.

    V́ cảm kích, người ấy không nhận tiền, mà c̣n tặng ta một cái móng gà trống trắng, vật gia truyền của ḍng họ nhà ấy, để qua sông không sợ nước cuốn, vào núi rừng không sợ rắn rít.

    Dù c̣n lại một ḿnh, có nghĩa không c̣n có ngựa để làm bạn đường, ta vẫn không từ bỏ quyết định đi vào vùng núi non ấy.

    Vào một ngày có lũ chim rừng chuyện tṛ gần nơi ta nằm đói lă, ta đă nhận ra sự vĩ đại của ḿnh. Ta đói lă v́ suốt mấy hôm liền không gặp được nơi có người ở. Đi t́m một vị tổ phụ sống gần hai thế kỷ trước đă là vĩ đại. Nên chi có chết trong cuộc t́m kiếm này là nhân đôi sự vĩ đại của ḿnh. Trong cơn đói lă, ta nghe tiếng tṛ chuyện của lũ chim rừng giống rặt tiếng người. Dường như lũ chim đă sú nước cho ta. Không phải là mơ, ta biết, v́ cơn khát ở trong ta đă thật sự chấm dứt. Sau đó th́ ta nghe như có những hạt cơm ở nơi miệng ḿnh. Và ta ngấu nghiến nhai.

    -Nó c̣n sống.

    Ta nghe lũ chim rố lên thế.

    Và chính  ư tưởng về sự vĩ đại có thêm cơm với nước vào đă khiến ta mở được mắt nh́n. Th́ ra trong cơn lói lă ta đă nằm xuống ở một khu mộ táng của người miền núi. Và không phải là chim, mà là một lũ người miền núi đang vây quanh ta.

    Khi ta đă đứng lên được, nh́n thấy một huyệt mộ mới đào, cạnh đấy là đoạn gỗ rừng to bằng hai người ôm có dây buộc quanh, và lỉnh khỉnh các thứ chiêng, ché, chén bát, cơm nước, ta liền hiểu  điều ǵ đă xảy ra, ta nói :

    -Nhờ đi chôn người chết, những người anh em đây đă trông thấy cứu sống ta. Ơn này lớn lắm. Coi như ta đă nợ anh em món nợ lớn. 

    Một người trong bọn họ chỉ cái quan tài bằng cây gỗ rừng :

    -Nợ con ma rừng đấy, chứ không phải nợ bọn ta đâu. Lúc chưa chết, nó cũng là đứa tốt trong làng   

    Phải. Ta vừa ăn bớt phần cơm nước của người chết. Tức lấy bớt phần của cải người làng đă chia cho người chết mang theo.

    Ta nói :

    -Nợ người chết th́ khó trả lắm. Song, sau khi t́m được tổ phụ của ḿnh, ta sẽ t́m cách để trả thôi.

    Bọn họ hỏi ta đi t́m tổ phụ của ta ở đâu. Ta nói đi t́m ở các nước Hoa Anh, Nam Bàn, và Bô Tri Tri. Bọn họ hỏi các nước ấy ở đâu. Ta nói là ḿnh cũng định hỏi bọn họ về các nước ấy.

    -Đi hỏi thử rừng núi nó có biết không, chứ bọn ta th́ chịu.

    Bọn họ nói.

    Ta chưa có được chút tin tức ǵ về các nước này th́ có kẻ ŕnh rập ta.

    Sáng ấy, sau khi ra khỏi khu làng ḿnh đă ngủ nhờ qua đêm, ta cứ theo bờ con suối ấy mà đi. Đi được một quăng th́ phát hiện có kẻ ŕnh rập ḿnh. Tưởng ta không nh́n thấy, kẻ kia cứ việc men theo bờ suối để đi song hành với ta. Có nghĩa, ta đi ở trên bờ, c̣n kẻ kia th́ đi ở dưới ḷng suối, chỉ cách nhau gang tấc. Các loài giống trên mặt đất này là thường hay ŕnh rập hại nhau. Song, trong trường hợp ấy coi như công việc t́m kiếm của ta đă bị cản trở. Ta quyết định phải đối mặt với kẻ kia, để hai mặt một lời cho ra lẽ. Ta nghĩ, và bước thật mau. Th́ thấy kẻ kia cũng bước mau lên. Điều này chứng tỏ là kẻ kia quyết bám theo ta. Tới một đoạn bờ suối không c̣n cây rừng che rợp, ta đă quyết định dừng lại. Dưới ánh mặt trời của buổi sáng hôm ấy, ta và kẻ ŕnh rập ta đă đối mặt nhau.

    Ta nói :

    -Ta đường đường là kẻ đi t́m tổ phụ của ḿnh, chẳng làm điều chi ám muội. Giả như ngươi muốn giết ta v́ hiểu lầm ta, hoặc muốn giết ta để làm thức ăn cho loài giống ngươi, th́ giữa thanh thiên bạch nhật cứ  việc hạ sát ta, có chết, ta cũng c̣n nể mặt ngươi. Đằng này, ngươi đă theo ŕnh rập ta suốt một buổi đường.

    Ta chẳng muốn gởi đến kẻ ấy một thông điệp luân lư nào hết. Mà chỉ muốn làm cho kẻ ấy phải nghĩ  ngợi về loài giống ḿnh mà thôi.

    -Ŕnh rập kẻ khác là ngươi đă tự làm nhục loài  giống của ngươi, biết chưa ?

    Ta hét,  dội cả bốn phía núi.

    Có thể, con hổ thấy ta không phải kẻ nguy hiểm đối với loài giống của nó, hoặc đă nhận ra đâu là chân lư, đâu là sai lầm, nên đă cụp đuôi bỏ đi.

    Chiến công  trên cũng chẳng mang lại chút hứng thú nào, v́ cuộc t́m kiếm của ta gần như vô vọng. Tất cả những người ta gặp ở vùng núi non ấy đều bảo ta đi hỏi thử núi rừng về các nước ấy. Chính là buổi trưa nằm ở bờ con suối có tiếng thác đổ, tiếng gió gào, tiếng chim rừng từng lúc rộ lên, ta đă nhận ra sự dịch chuyển của ngôn ngữ tự nhiên. Nằm nghe một chặp th́ tiếng chim nghe thành tiếng gió, tiếng gió thành tiếng thác. Ta ngồi bật dậy, thét to lên trong trí năo rằng, Pan du rang ga đă chuyển thành Hoa ga, rồi thành Hoa Anh, Pô na ga đă chuyển thành Pô na tri, rồi thành Bô Tri Tri, Pan ran đă chuyển thành  Nam ran, rồi thành Nam Bàn, hoặc thành những thứ na ná như thế. Ngay trưa hôm ấy ta quyết định quay về, v́ biết rằng ḿnh đă bị lạc vào trong sự dịch chuyển của ngôn ngữ con người.

    Rồi ta bị mất ngủ vào một đêm mùa hạ thuộc hậu bán thế kỷ hai mươi. Con trai ta, thằng Rác, đă làm ta mất ngủ. Sau một ngày làm lụng cật lực, đêm nó vừa ịch xuống giường đă ngủ say, rồi nằm mơ. Chẳng biết là nó mơ thấy những ǵ, cứ ú ớ nói ra những lời không phải nghe là hiểu. Ta định đánh thức nó, nhưng lại thôi, v́ làm cha mẹ không nên can thiệp con cái những việc như thế. Dường thằng con trai ta tṛ chuyện với ai đó. Tất nhiên không phải tṛ chuyện với vợ con nó. Bỡi lũ vợ con của nó đều đang ngủ say. Trong mớ ngôn ngữ đầu ngô ḿnh sở đó ta chỉ nghe được mấy tiếng không sao không sao. Nhưng chính là cái không sao ấy đă làm cho ta không sao ngủ được. Khoảng quá nửa đêm ta nghe có tiếng te te đánh trên đồng Đất Sét. Đây là loài chim rất thính hơi người. Nên te te đánh trên đồng Đất Sét có nghĩa ở đó có người. Trí năo ta có nghĩ ngợi nhiều, nhưng chẳng thể nghĩ ra ai vào giờ ấy c̣n ở trên đồng. Ta nghe tiếng te te mỗi lúc một gần. Điều này th́ có nghĩa có ai đó từ đồng Đất Sét đi vào làng. Bỗng tiếng chim im bặt. Lát sau ta thấy ông Mười Bảy bước vào nhà.

    -Hăy yên. Chớ để đứt ḍng suy nghĩ.

    Ông đứng ở cạnh giường của ta, ra hiệu cho ta hăy nằm yên.

    Ta nằm yên trên giường chiêm ngưỡng vị tổ phụ ḿnh đă t́m kiếm suốt bấy nhiêu năm. Và đấy cũng chính là thời khắc ta hiểu ra trong bấy nhiêu năm ta đă bị lạc vào

cuộc chơi của lịch sử. Lẽ ra đến lúc đó ta không nên hỏi tổ phụ ta bất cứ điều ǵ. Th́ c̣n hỏi chi nữa khi đă biết suốt mấy trăm năm qua tổ phụ ta vẫn cày ruộng trên đồng Đất Sét. Nhưng rồi ta lại cứ phải nói ra, không nín được, cái câu hỏi đă từng làm trí năo ta gần như cạn kiệt :

    -Thưa, mấy trăm năm qua th́ tổ phụ ở đâu ?

    NGƯỜI HÁI LƯỢM

    Tiếp sau đêm anh Rác làm ông Ruông mất ngủ, hầu như đêm nào anh ấy cũng nằm mơ và kêu không sao không sao. Dường như là cùng một giấc mơ ấy đă lập đi lập lại trong giấc ngủ của anh. Bỡi đêm nào ông Ruông cũng thấy xảy ra cùng cách thức ấy: Lúc đầu là buông những lời không phải nghe là hiểu, rồi tiếp đến là kêu không sao không sao. Có đêm xảy đến hai ba bận như thế. Có bị mất ngủ thật, song, ông Ruông nhất định không can thiệp vào chuyện của con. Ông cho là ban ngày con trai ông phải lo làm lụng cật lực, chỉ có đêm, trong giấc ngủ, mới có th́ giờ phác họa những công việc làm ăn mới. Cứ để cho con ta biến những giấc mơ thành hiện thực. Ông đă quyết định để anh Rác, con trai ông, tṛn quyền trong  công việc làm ăn kể từ ngày anh ấy đă làm được một cuộc cải tổ kinh tế gia đ́nh nhằm tăng chất bổ dưỡng cho thằng Cỏ em, đă làm cho nó từ một đứa bé không biết đi thành đứa bé biết đi. Sau thành công vô cùng quan trọng này, anh Rác đă có những bước đột phá trong làm ăn. Nếu như thằng Cỏ em trở nên tàn tật, không đi được, mà chỉ lếch, thử hỏi anh chị ấy có đủ b́nh tĩnh để sống và nghĩ được những ǵ mới mẻ không? Nhưng khi anh quyết định bán bớt một con ḅ đực cày th́ chị tỏ ra hốt hoảng. Là do mẹ lũ nhỏ chỉ thấy cái lợi trước mắt đó thôi. Anh nói. Thằng Cỏ anh th́ không phải v́ chỉ thấy cái lợi trước mắt, mà v́ t́nh cảm của nó đối với con ḅ. Cứ thử h́nh dung. Vào các buổi sáng sớm, thằng Cỏ anh tháo cổng chuồng, con đực Nu và con đực Mạp bước ra sân ( tên lũ ḅ là do thằng Cỏ anh đặt từ hôm nó bắt đầu chăn thả chúng ) Sáng nay ra ruộng nghe con, thằng Cỏ anh nói, nếu sáng đó là buổi cày. Hoặc, sáng nay ra g̣ Tháp nghe con, nếu sáng đó không phải buổi cày. Dĩ nhiên là lũ ḅ nhiều tuổi hơn thằng Cỏ anh, v́ lúc sinh nó th́ đă có lũ ḅ rồi. Nhưng v́ chúng là ḅ, nên thằng Cỏ anh đă xếp chúng vào hàng con cái của nó. Và dĩ nhiên là thằng Cỏ anh không thể đẻ được lũ ḅ, nhưng nó tự coi ḿnh là c̣n hơn cả cha mẹ lũ chúng. Nó đang chăm lo việc đói no của một loài chỉ biết nghe mà chẳng biết nói năng. Vào cuối các buổi chăn thả, trên đường trở về nhà, thằng Cỏ anh có cỡi ḅ, hoặc là cỡi con đực Nu, hoặc cỡi con đực Mạp, nhưng không phải cỡi ḅ v́ thích ngồi trên lưng kẻ khác, hoặc để cho câu ai bảo chăn trâu là khổ  được rơ nghĩa. Ngồi trên lưng con ḅ mà thằng Cỏ anh phải dạng cả hai chân ḿnh ra hai bên hông no cành của con ḅ là lúc nó thấy tự hào về vai tṛ chăn dắt của nó. C̣n như  phải khuyên răng, phải ráng ăn nghe con, là lúc con ḅ c̣n đói. Nó chỉ có cách khuyên răng lúc thấy ḅ c̣n đói, chứ chẳng thể gặm cỏ giúp cho ḅ, v́ biết rằng ḿnh không phải là loài gặm cỏ. Hết ngày này qua ngày khác, những chuyện như thế cứ lập đi lập lại, riết rồi làm sản sinh một thứ vô h́nh, nhưng vô cùng sâu nặng, trong thằng Cỏ anh, gọi là sự thân thiết  với ḅ. Cho nên khi người lái ḅ đă ngă giá xong với anh Rác ( phải mất gần cả buổi sáng mới ngă giá xong) chỉ c̣n giao tiền và dắt con đực Nu đi, th́ thằng Cỏ anh đă đến ngồi ngay trước cổng chuồng, ngồi theo kiểu những người biểu t́nh ngồi nhằm phản đối một chính sách  nào đó của một chính phủ nào đó. Chẳng nói lời nào, nhưng tất nhiên là chị Rác  đang ngầm ủng hộ việc làm của thằng Cỏ anh.  C̣n anh Rác  th́ dường đang định áp dụng một biện pháp quân sự nào đó đối với con trai ḿnh ( có thể là dùng tay hoặc dùng roi để đét vào đít nó) v́ trong quá khứ thằng Cỏ anh cũng có nhiều hành vi gọi là ngỗ nghịch. Mày có đứng lên không Cỏ? Nhưng anh Rác  mới vừa nói thế, ông Ruông đă nhảy vào cuộc. Khi đă gọi vợ chồng anh  và người lái ḅ lên đầu hè trên, cho  xa chỗ thằng Cỏ ngồi, ông Ruông  mới bắt đầu làm công việc trọng tài kinh tế của ông.

    -Người mua không thể về tay không, v́ đă mất một buổi làm ăn ở đây. Người bán cũng không thể dẫm lên t́nh cảm con trai ḿnh, để cho người mua lừa con đực Nu đi. Tao biết thằng Rác muốn thay con ḅ đực bằng con ḅ cái để kiêm nhiệm luôn việc cày và việc đẻ. Cho nên việc mua bán phải diễn tiến lại thế này. Anh lái ḅ sẽ lừa tới đây một con ḅ cái tơ chính hiệu, có nghĩa là chưa đẻ lần nào, để đổi con  ḅ đực. Giá con ḅ đực th́ đă có rồi. Chỉ c̣n định giá con ḅ cái tơ. Cũng cứ theo thị trường ḅ mà bàn bạc với nhau. Điều chủ yếu là không được làm công việc đổi chác trước mặt thằng Cỏ anh.

    Anh Rác nói :

    -Cha tính thế nghe cũng tiện. Nhưng khi mất con đực Nu, thằng Cỏ anh lại nằm vạ trước cổng chuồng.

    Ong  Ruông nói :

    -Đoạn sau đó th́ để tao lo.

    Buổi cày hôm đó, mắc ḅ vô cày xong, anh Rác liền cho thằng Cỏ anh về nhà, chứ không đợi đến măn buổi như thường lệ. Trưa, ḅ về, thằng Cỏ anh không thấy con ḅ đực Nu đâu, mà chỉ thấy một con ḅ cái lạ đi cùng con ḅ đực Mạp, th́ la ối óng :

    -Ba lừa lầm ḅ nhà ai rồi, nhất định là không phải ḅ làng ḿnh.

    Ông Ruông chỉ chờ đến lúc ấy, ông nói :

    -Những chuyện khác cháu tỏ ra thành thạo. Nhưng riêng chuyện ḍng họ con ḅ đực Nu coi như  cháu mù đặc.

    Lập tức thằng Cỏ anh xông vô tra gạn ông Ruông :

    -Ông nói ḍng họ con đực Nu là ḍng họ nào?

    -Th́ ḍng họ của ḅ chứ ḍng họ nào.

    -Cháu chưa hiểu?

    -Con đực Mạp là em ruột con đực Nu. C̣n con ḅ cái đó là em ruột con đực Mạp.

    -Làm sao ông biết?

    -Th́ chính tay ông mua lũ nó ở làng Hạ mà sao không biết. Hiện thời mẹ lũ nó đă già, cần có đứa con trai lớn  để nương tựa. Do vậy mà chủ cũ lũ nó muốn đổi con em nó đến đây, để con đực Nu về ở với mẹ

    Những ngày sau đó, thằng Cỏ anh cũng hay nhắc đến con đực Nu lắm. Nhưng cô em gái của nó là đứa hiền lành, lại gặm cỏ rất chăm, nên  dần dà con ḅ cái ấy cũng đă thay được chỗ anh nó trong t́nh cảm thằng cu Cỏ. Mai mốt th́ chuồng ḅ nhà tao có thêm con ḅ nghé. Thằng Cỏ anh luôn nhắc chuyện này với lũ bạn như niềm tự hào của nó đối với con ḅ cái. Chính cái mai mốt đầy hứa hẹn này đă khiến chị Rác, thôi, không c̣n nghĩ đến chuyện một con ḅ cái th́ không thể thay cho một con ḅ đực trong việc cày bừa (V́ ngoài việc cày mấy khoảnh ruộng nhà, đôi ḅ cày của anh Rác c̣n đi làm ăn thêm là cày thuê ruộng người khác) Con ḅ cái ấy sẽ đẻ ra một con nghé cái. Rồi con nghé cái con con ḅ cái ấy sẽ đẻ ra một con nghé cái. Rồi đến lượt con nghé cái cháu con ḅ cái ấy cũng sẽ đẻ ra một con nghé cái. Cứ thế. Chị Rác thôi, không c̣n bất đồng ư kiến với anh Rác, v́ đă nh́n thấy được một tương lai tươi sáng. Cái tương lai ấy cũng sắp xảy ra rồi, v́ con ḅ cái đă đến thời động đực. Chị Rác chờ. Anh Rác chờ. Chuồng ḅ nhà tao sắp có con ḅ nghé. Thằng Cỏ anh lại đi khoe với lũ bạn. Nhưng dường có sự trắc trở đang xảy ra. Con ḅ cái cứ tiếp tục động đực. Hết kỳ động đực này lại đến kỳ động đực khác. Chỉ anh Rác mới biết chuyện này. C̣n chị Rác th́ không.

    Ông Ruông kêu riêng con trai :

    -Không phải tại thằng cha lái ḅ. Không phải tại con. Cũng không phải tại con ḅ mẹ đă đẻ ra con ḅ cái ấy.

    -Con biết. Con ḅ cũng giống con người vậy thôi. Có người cả đời chẳng đẻ lần nào.

    Anh Rác nói với cha.

    Và đi bàn bạc với chị Rác :

    -Nói cho mẹ lũ nhỏ hay là ta phải bán con ḅ cái ấy thôi, v́ đă mua nhằm một con ḅ cái nâng.

    Cái tương lai có vẻ tươi sáng vừa h́nh thành trong mắt chị Rác lúc ấy rơi lả tả.

    -Giờ tính sao hỡ cha lũ nhỏ?

    -Nuôi ḅ đẻ không được th́ ta chuyển sang nuôi heo đẻ. Tiền bán con ḅ cái là dùng để cất chuồng heo với mua ba con heo giống, c̣n bao nhiêu là để mua cám.

    Nếu như là trước đây, có thể chị Rác sẽ bảo ông cha ḿnh đi đường nào giờ ḿnh cũng phải đi đường đó, đi đường khác là chết. Có nghĩa, chị sẽ bảo anh  phải mua lại một con ḅ đực. V́ theo truyền thống cha ông để lại, nông tang là phải có ruộng với  đôi ḅ cày thật vững. Nhưng lúc bấy giờ th́ đầu óc chị đang trong t́nh trạng suy sụp, nếu không nói là rối ren, nên chị chỉ hỏi được mỗi câu ấy.

    Mấy người thợ đến làm chuồng heo đă thử chiết tính cho chị Rác nghe : Một con ḅ nếu chửa đẻ b́nh thường mỗi năm chỉ đẻ một lần, mỗi lần chỉ đẻ một con nghé. Trong khi một con heo nái mỗi năm đẻ tới hai lần, mỗi lần đẻ có thể lên đến vài chục con.

    -Bán con ḅ cái nâng lấy tiền nuôi heo nái là làm ăn có khoa học.

    Bọn họ nói.

    Làm ăn có khoa học th́ từ lâu chị Rác cũng đă nghe nói đến nhiều. Nhưng chỉ đến lúc ấy chị mới bắt đầu thấy thấm hiểu. Cứ cho mỗi lần một con heo nái chỉ đẻ mười con. Mà heo th́ chỉ sáu tháng tuổi là bắt đầu chửa đẻ. Như thế trong sáu tháng nữa chị sẽ có trong tay một bầy heo con ba mươi con. Phải nói, nếu không có bầy heo con này th́ chẳng biết đến lúc nào chị Rác mới ra khỏi t́nh trạng suy sụp.

    Mỗi lần đến giờ thả ḅ, thằng Cỏ anh cứ lần quần trong nhà. Nó đ̣i phải trả lại cho nó con ḅ cái, em con ḅ đực Nu, nó mới chịu đi thả ḅ (anh Rác cũng đă lừa thằng Cỏ anh để bán con ḅ cái như hồi bán con ḅ đực Nu) Yêu sách ấy chỉ chấm dứt khi chị Rác phác họa cho nó thấy cảnh mấy chục con heo con vui đùa chạy nhảy ở trên sân.

    -Heo con có ăn cỏ không hỡ mẹ?

    -An cám là chính. Nhưng cũng ăn được cỏ.

    Thằng Cỏ anh chỉ hướng tới cái viễn cảnh nhân bản, chứ không như mẹ nó là hướng tới viễn cảnh kinh tế. Có nghĩa, từ lúc nghe chị Rác mô tả đàn heo đông vui thế, thằng Cỏ anh bắt đầu nghĩ đến ngày chính tay nó lừa con ḅ đực Mạp với mấy chục con heo con  ra g̣ Tháp để tự tay nó chăm lo việc  đói no của chúng.

    Suốt thời gian lũ heo mang thai, chị Rác không c̣n bị chuyện cũ ám ảnh, chuyện con ḅ cái bị nâng không chửa được. Nhưng lại lo lắng cho chuyện sinh đẻ của chúng. Như chị từng nếm trải, đẻ một lần một đứa mà đă thấy đau thấu trời, huống hồ ở đây là đẻ đến hằng chục đứa. Là do mẹ lũ nhỏ đem việc sinh đẻ của con người ra so với việc sinh đẻ của heo mà đâm lo  đấy thôi. Phải. Đến lúc lũ heo đẻ xong, cả ba nái đều mẹ tṛn con vuông, chị Rác mới nghiệm ra lời anh Rác. Trời sinh con người th́ chửa đẻ thế. C̣n lũ heo th́ chửa đẻ thế. Cho nên, con heo con, con của nái đẻ đầu tiên vừa chào đời, chị Rác đă nghĩ đến việc cúng ông Chuồng, vị thần theo truyền thống ở làng Dầu có nhiệm vụ bảo hộ đám vật nuôi heo, ḅ.

    Hóa ra đám ăn cúng ông Chuồng ở nhà anh Rác lại biến thành cuộc hội thảo khoa học. Th́ cũng  mấy người cày ruộng trên đồng Đất Sét với anh Rác chứ  ai khác đâu. Nhưng là do đám con  của ba nái heo mới sinh đă làm nảy nguồn cảm hứng trong bọn họ. Ở làng Dầu có nhiều người nuôi heo nái đẻ. Nhưng chẳng ai dám bán một con ḅ để lấy tiền nuôi heo đẻ như anh Rác. Bán con ḅ cái lúc đă cày xong vụ ba. Sáu bảy tháng sau mới có vụ xuân, cũng là lúc anh ấy có trong tay một bầy heo con. Bán bầy heo con để mua lại con ḅ cày. C̣n mấy con heo nái mẹ th́ cứ tiếp tục chửa đẻ.

    -Nuôi con vật nào đẻ nhiều con hơn là làm ăn có khoa học.

    Sau khi phân tích đường đi nước bước trong làm ăn của anh Rác, bọn họ đă đi đến kết luận như thế.

    -Hay là thằng Rác hăy bán đám heo đi để nuôi gà. V́ lũ heo phải sáu tháng mới đẻ một lần, trong khi lũ gà th́  tháng nào cũng đẻ từ mười đến mười lăm cái trứng.

    Ông Rường đến ăn cúng ông Chuồng cũng tham gia bàn bạc với đám trai trẻ  trong làng. Chủ định của ông là cho vui thôi. Nhưng về sau, câu ấy cũng đă góp một phần quan trọng trong cuộc chuyển đổi làm ăn của anh Rác.

    Lũ heo con chỉ vui đùa chạy nhảy trong mấy ngày đầu, v́ sau đó th́ con nào cũng phải lo đối phó với chuyện ỉa chảy.

    Anh Rác thấy lo.

    Nhưng chị Rác nói:

    -Con nít đứa nào cũng sọt sẹt suốt ngày thế.

    Chị đă đem kinh nghiệm nuôi lũ thằng Cỏ ra áp dụng cho việc nuôi heo. Cứ nghe mấy tiếng sọt sẹt suốt ngày rặt miền sông Tượng núi Tượng cũng đủ h́nh dung cảnh ỉa chảy của lũ heo con. Nhưng anh chị ấy lại không h́nh dung được hậu quả của việc sọt sẹt suốt ngày. Khi thú y đến nhà chích thuốc ỉa chảy cho lũ heo con th́ lũ chúng không c̣n mút vú mẹ nổi, đừng nói chi việc đi đứng. Chỉ trong ṿng không đầy nửa tháng, lũ heo con đă lần lượt từ giă mẹ chúng để về nơi an nghỉ cuối cùng. Lũ thằng Cỏ khóc v́ mất đám bạn nhỏ, tuy là heo nhưng cách nghịch ngợm trong vui đùa lại rất hợp ư hai đứa nó. C̣n chị Rác khóc v́ công cuộc làm ăn  coi như bị găy gánh giữa đường. Một nửa tiền bán ḅ để mua cám cho heo đến lúc đó là hết. Thị trường ḅ heo bấy lâu cũng ổn định. Có nghĩa lúc đó bán ba con heo nái th́ có thể mua được nửa con ḅ. Nhưng anh Rác  quyết định không mua lại ḅ.

    Đến lúc này ông Ruông mới thảo luận với anh Rác, một cuộc thảo luận  có tính cách sinh tử đối với anh  ấy. Không phải ông tham gia vào kế hoạch làm ăn, mà là bổ sung một kiến thức cơ bản vô cùng cần thiết cho việc làm ăn của con. Có, ông cũng có hỏi thử  sắp tới anh Rác sẽ làm ǵ, th́ anh bảo là bán hết heo để lấy tiền nuôi gà. Có nghĩa anh đang theo phương thức chăn nuôi vẫn áp dụng bấy lâu ở miền sông Tượng núi Tượng, là hết nuôi ḅ th́ chuyển sang nuôi heo, hết heo th́ chuyển sang gà, và tất nhiên hết gà th́ quay trở lại heo hay ḅ,  một ṿng chăn nuôi khép kín, bất tận.

    -Nhưng con đă biết ḿnh là ai chưa?

    Anh Rác cho là cha ḿnh có sự lầm lẫn nào đó mới hỏi vậy.

    -Con là do cha mẹ sinh ra, là Lê Rác, chứ sao không biết. 

    -Đấy là cái gốc của con. Nhưng từ ngày trưởng thành, cho đến bây giờ, chắc chắn là con chưa biết ḿnh là ai.

    Ông Ruông nói.

    Và bắt đầu thảo luận với con trai, từ  chuyện cày ruộng đến  chuyện nuôi ḅ nuôi heo. Ngày nay, nhờ có khoa học phát minh về giống lúa, và các loại hoá chất giúp cho cây lúa chống được nhiều thứ bệnh tật, nên thóc thu được nhiều gấp bội trước. Trong chăn nuôi, ngoài việc lai tạo các giống ḅ, heo, khoa học cũng phát minh được cách chế tạo thức ăn và thuốc men pḥng trị bệnh cho con vật nuôi, nên việc nuôi gia súc gia cầm cũng đẽ dàng hơn xưa.

    Anh Rác nói :

    -Con cũng đă áp dụng khoa học trong việc chăn nuôi. Nhưng nuôi ḅ cái đẻ th́ ḅ không đẻ, nuôi heo nái đẻ th́ heo con chết.            

    Ông Ruông nói :

    -Đấy chưa phải áp dụng khoa học đâu. Cha phải giảng rộng ra, con hiểu được tới đâu th́ hiểu. Là cách nay trên mười ngh́n năm, loài người chỉ biết săn bắt thú rừng và hái lượm trái rừng để làm thức ăn mà sống. Thấy có con thú rừng, có trái cây rừng, th́ săn bắt và hái lượm thế thôi, chứ chẳng biết tại làm sao lại có những thứ ấy. Người ta gọi thời ấy là thời hái lượm. Cách nay khoảng dưới mười ngh́n năm th́ loài người đă biết gieo hạt, chờ mùa lên để hái quả, đă biết bắt con thú rừng con về nuôi. Đấy là thuở loài người đă chuyển săn bắt hái lượm sang chăn nuôi trồng trọt. Tức là đă biết cách tự làm ra thức ăn để sống. Trong gần muời ngh́n năm qua, loài người đă có những tiến bộ vượt bậc trong chăn nuôi và trồng trọt như cha con ta vừa thảo luận. Tuy sống trong thời có những phát minh khoa học như thế, nhưng con th́ cũng có cách thức sống chẳng mấy khác với những người thời tiền sử. Nghe nói có giống lúa mới như thế,  th́ con mua về gieo trồng, chứ chẳng biết tại làm sao lại có được những thứ như thế. Nghe nói nuôi ḅ nuôi heo sinh sản lăi suất cao, th́ mua ḅ cái mua heo cái về nuôi, chứ không biết con ḅ con heo đă trải qua những giai đoạn sinh trưởng thế nào, sẽ bị mắc phải những thứ bệnh ǵ, và khi xảy ra bệnh th́ chỉ biết đi gọi thú y, chứ chẳng biết chữa trị thế nào. Nói gọn lại, nếu người tiền sử hái luợm những thành quả của thiên nhiên, th́ ngày nay con hái lượm những thành quả của khoa học. 

    -Như vậy là phải biết hết những thứ ḿnh chưa biết mới gọi là áp dụng khoa học trong làm ăn?

   -Phải. Có nghĩa là con phải học. Nhưng cha biết, tới tuổi con th́ chẳng học hành  ǵ được nữa. Tức vẫn tiếp tục làm người hái lượm.

    -Như vậy vợ chồng con cái của con sẽ chết.

    -Ai nói? Đâu phải tới bữa nay, mà từ lúc biết cầm cây cày cây cuốc, con đă làm người hái lượm. Cũng không phải chỉ mỗi ḿnh con, mà những người cày ruộng trên đồng Đất Sét hầu hết là những người hái lượm. C̣n cả hàng triệu người trên đất nước này trên thế giới này là người hái lượm.

    -Vậy là cứ tiếp tục làm ăn, chứ chẳng sao?

    -Phải. Không sao,  không sao.

    Ông Ruông rất vui, v́ đă sử dụng chính thứ ngôn ngữ con trai ông thổ lộ trong mơ để cổ vũ sự làm ăn của con ông.

    THIÊN CƠ

    Việc thằng Rác, con trai ta, học hành chẳng đến đâu là ngoài mong muốn của ta. Hay đấy là ư trời để nó làm người hái lượm? Có một điều không cần phải bàn căi ǵ nữa là việc con trai ta có mặt ở thế gian này là hệ quả tất nhiên của cuộc nhận ra nhau giữa một người con gái lỡ th́ và ta. Em sợ con  ta sẽ rất khó nuôi. Nàng lo lắng v́ sinh thằng Rác thiếu tháng. Nhưng đấy là tính từ  đêm chung chăn gối đầu tiên, đêm sau lễ cưới. Tính từ đêm hôm ấy th́ thấy thiếu tháng thật. C̣n ta th́ ta tính từ hôm ta và nàng ôm nhau hôn trên đồng Đất Sét. Tính từ hôm ấy  th́ đúng chín tháng mười ngày, ứng với thời gian nằm trong bụng mẹ của một thai nhi. Điều này có nghĩa nàng đă mang thai thằng Rác ngay từ  phút ta và nàng hôn nhau trên đồng Đất Sét. Khí vị ruộng đồng buổi sáng tháng giêng hôm ấy đă làm nên  cốt cách con trai ta. Cốt cách của con trai ta là cốt cách của đất. Ta biết, và chẳng dám hé môi với nàng, v́ đấy là việc thiên cơ. Thậm chí khi vận dụng thành quả của cuộc cách mạng thi ca để đặt tên cho nó, ta cũng cứ để nàng hiểu theo cách của nàng : Rác là thứ bỏ đi. Và hiểu thế th́ nàng mới yên tâm nuôi con trong một gia đ́nh có cái huôn khó nuôi con (xin nhắc lại là mẹ ta đẻ ba đứa, nhưng chỉ mỗi ta sống được tới tuổi trưởng thành) Rồi nàng cũng trút được nỗi lo lắng. Cũng giống như đất đồng Đất Sét, thằng Rác cũng chịu được thứ  nắng mưa khắc nghiệt của miền sông Tượng núi Tượng. Chưa đầy năm, con trai ta đă biết đi, biết nói. Cha ta bảo vậy là ông yên tâm theo ông bà, v́ đă nh́n thấy đứa cháu trai nối dơi đă nên h́nh nên dáng. Cứ tưởng đấy là cách nói của người già, không ngờ, chỉ mấy hôm sau đó cha ta ra đi thật. Bấy giờ ta vừa lo cày bừa vừa lao vào việc soạn thơ, chuyện dạy dỗ con ta giao hết cho nàng. Vừa biết đi biết nói là thằng Rác đă bắt đầu tiếp nhận một giáo tŕnh cơ bản về văn minh lúa nước. Nàng dạy cho con biết đấy là con ḅ, đấy là hột lúa. Mới đầu là gọi tên thôi. Nhưng tiếp đến là phải biết con ḅ để cày ruộng, c̣n hột lúa là để làm gạo nấu cơm. Hai tuổi, thằng Rác thuộc tên hầu hết các nông cụ. Chỉ nói qua một lần là nó nhớ ngay. Từ cây cày, cây cuốc, cho đến cây đ̣n gánh gánh lúa, cái cào cào rơm. Con ta lớn lên chắc làm nên cơ nghiệp. Nàng vui mừng nói với ta. Cơ nghiệp nói ở đây là cơ nghiệp nông tang. Ta chỉ tỏ ra là ḿnh cũng vui, chứ chẳng có lời bàn nào, v́ cho rằng tất cả những ǵ nh́n thấy ở thằng Rác lúc bấy giờ đều là dấu hiệu của thiên cơ. Những ngày những tháng trôi qua. Nàng vui lắm, v́ thằng Rác mỗi ngày mỗi chắc khỏe ra, có nghĩa chẳng có dầu hiệu ǵ là khó nuôi cả. Tuy vậy, để chắc ăn (theo quan điểm của nàng), nàng đă quyết định phải đợi con đủ mười tám tuổi mới gọi tên. Nhưng rốt cuộc th́ nàng chưa một lần được gọi tên con. Năm thằng Rác bảy tuổi nàng đă để mỗi ta ở lại thế gian nuôi con. Ta cũng buồn đứt ruột. Nhưng người con gái lỡ th́ đă cùng ta góp cho giống loài ḿnh  một cá thể như thế là đủ để đánh đổ một quan niệm cổ xưa từng làm thống khổ con người. Khi nghĩ thế ta lại thấy yên tâm về việc ra đi của nàng. Nàng không c̣n nữa trên thế gian, nhưng ảnh hưởng của nàng đối với con trai là quá lớn. Thằng Rác có đủ cả  những phẩm hạnh do mẹ truyền lại. Những phẩm hạnh thuộc văn hóa nông nghiệp sông Tượng núi Tượng đặt nền tảng trên gian khó và chắt chiu. Con trai ta quí từng hạt gạo đổ, quí từng bếp lửa đun (nó biết đun bếp nấu cơm tự hồi mẹ c̣n sống) Phải mất cả triệu năm sống bằng săn bắt hái lượm, loài người tiền sử mới nghĩ được cách trồng ngũ cốc, nên ngày nay thằng Rác quí từng hạt gạo là phải. C̣n lửa, cũng là phát kiến lớn của nhân loại, nên thằng Rác quí từng bếp lửa đun là cũng phải. Ta cũng muốn để cho con trai ta lo mỗi việc học chữ. Song, nhà chỉ c̣n hai cha con, nên thằng Rác một buổi đến trường, một buổi phải chăn ḅ. Học chưa hết các lớp ở trường làng, thằng Rác  đă đ̣i ta dạy cho nó học cày. Vừa học chữ vừa học cày, cũng tốt thôi. Ta nghĩ vậy. Và cho thằng Rác theo ta ra ruộng để coi ta cày. Coi ta cày đến buổi thứ ba th́ nó bảo hăy đưa cây cày cho nó. Ta nói giờ con c̣n nhỏ, chỉ coi cho biết, mai kia lớn lên mới cầm cày. Nó nói là nó đi học cày, chứ không phải đi coi cha ḿnh cày. Thấy thằng con trai ḿnh cũng ngộ, ta bèn đưa cây cày cho nó. Buổi sáng đó, tất cả những người đang cày ruộng trên đồng Đất Sét đều đổ xô đến xem thằng Rác cầm cày. Người ta khen nó là đứa có thiên tư cày bừa. Ta chưa lấy làm điều vui, v́ đó cũng chỉ là dấu hiệu của thiên cơ. Thực ra trường học chỉ cách nhà vài cây số, mà trưa nào đi học về thằng Rác cũng kêu  chắc cặp gị của con bị bịnh mất. Ta nói ngày trước đi dạy học ta cũng đi bộ như thế mà có việc ǵ đâu. Thằng Rác bảo là nó c̣n nhỏ, không thể đem cặp gị của một đứa nhỏ ra so với cặp gị của một người lớn. Lúc đầu ta nghĩ chắc con trai ḿnh muốn đi học bằng xe đạp, thôi th́ cứ rán mua cho nó một chiếc (bằng cách bán bớt lúa ăn) Nhưng có xe đạp rồi, thằng Rác kêu đạp xe đạp cũng mỏi chân . Đến lúc ấy ta mới biết thằng con trai ta không muốn học chữ nữa. Ở trong làng, chỉ có ta với vài người nữa là c̣n cho con học tiếp bậc tiểu học. Không gạo nấu, chết, chứ không chữ, không chết. Ai cũng nghĩ vậy, nên cho con học biết đọc biết là bắt ở nhà chăn ḅ, làm ruộng. Nhưng ta từng là anh  giáo làng, lại bao nhiêu năm đọc sách cả làng đều nể, nên có ư đồ sẽ cho con học hành đến nơi đến chốn. Tới bữa ăn nào ta cũng đem sách vở thánh hiền ra khuyên con phải gắng học. Nó chỉ làm thinh để nghe. Bấy giờ đất nước vẫn c̣n chiến tranh, rất ác liệt nữa là khác, nhưng là xảy ở những nơi khác, c̣n ở làng Dầu th́ chỉ có chuyện năm mười bữa lại có bố ráp bắt lính, lại có xe đưa xác lính chết trận về làng. Một hôm thằng Rác đi học về, cất sách vở xong th́ bảo ta rằng có đi học cũng uổng công, v́ ít năm nữa tới tuổi, nó cũng bị bắt vô lính. Ta nói chiến tranh không phải hoài hoài, có lúc cũng hết. Nó nói biết chừng nào mới hết. Chi bằng giờ nghỉ học, ở nhà cày ruộng, nuôi cha, được ngày nào hay ngày nấy. Thằng Rác nói vậy là nó xác định trước sau ǵ nó cũng bị vô lính, chết trận, trước khi chết nó muốn  cày ruộng, phụng dưỡng cha già. Ai cũng biết cảnh của ta là cảnh cha già con muộn. Với tuổi ta, lẽ ra thằng Rác là ở hàng cháu, chứ không phải hàng con. Lẽ ra, ta phải đẻ cha thằng Rác, rồi cha thằng Rác mới đẻ ra nó. Đằng này, ta đă rút gọn lại, không đẻ cha thằng Rác, mà đẻ thẳng thằng Rác. Với tuổi ta, làm cho có hột lúa hột gạo nuôi con ăn học tới nơi tới chốn  quả cũng rất khó. Vậy là cái tư tưởng yếm thế của thằng con trai ta đă làm ta xao ḷng. Qua hôm sau, tới giờ đi học, th́ thằng Rác đi thả ḅ. Ta hỏi con nghỉ học thiệt sao. Nó nói nghỉ thiệt. Phải nói thằng con trai ta là hậu duệ xuất sắc của các bậc tổ tiên đă làm nên cuộc Cách Mạng Đá Mới mừơi ngh́n năm trước. Tuổi c̣n nhỏ thế, nhưng ra ngoài đồng ruộng, việc cày bừa của nó chẳng ai chê được. Về nhà, từ việc trồng trọt trong vườn, đến việc chăm con heo con gà, ta chẳng phải nhắc nhở điều ǵ. Có nghĩa, từ ngày thằng Rác thay ta cày ruộng, th́ ta dùng hầu hết th́ giờ cho cuộc mưu toan vĩ đại của ta. Thực ra th́ cuộc mưu toan làm cho các bậc tổ phụ ta trở nên vĩ đại với con cháu nhà họ Lê là chẳng có ǵ trái với tiến tŕnh văn minh nhân loại. Ta cũng chẳng biết là việc làm tốt đẹp của ta có góp được chút nào trong việc làm động ḷng trời hay không mà cuộc chiến tranh tàn khốc của đất nước đă chấm dứt. Ta nói với thằng Rác, giờ con phải đi học lại, v́ chẳng c̣n chuyện đi học uổng công như trước nữa. Nó nói cứ cho là nó học tới bác sĩ kỷ sư, nhưng lúc đó không c̣n cha th́ học để chi? Biết con trai ḿnh nuốt chữ không vô nữa mới nói thế, nhưng đấy là câu của đứa con có hiếu, nên ta không cầm được xúc động. Như vậy là ta lại để cho con trai ta tiếp tục nghiệp cày cuốc. Năm thằng Rác mười sáu tuổi rưỡi ta hỏi là con đă muốn cưới vợ chưa. Ta chỉ hỏi thử thôi, nhưng thằng Rác đáp là muốn. Ta vui lắm, v́ con trai ta đă có đủ khả năng làm chức phận  con người : Lấy vợ, để sinh con truyền ṇi giống. Và nó đă làm được. Bằng chứng là sự ra đời của anh em thằng Cỏ. C̣n như làm người hái lượm trong thời văn minh hiện đại th́ con trai ta đă có một đồng đội đông đảo đang sống khắp nơi trên mặt đất này. Những người hái lượm thời tiền sử đă làm nên một cuộc cách mạng vô cùng to lớn, cuộc cách mạng về thức ăn, làm nền tảng cho cuộc sống nhân loại suốt mười ngh́n năm qua. Cho nên ta mới dám nghĩ  con trai ta, cũng đang  là người hái lượm,  rồi ra cũng sẽ làm được một điều ǵ đó thật lớn lao.

    Chép vào Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ suy nghĩ này là ta có ư mong  thằng Rác trở nên kẻ khác thường. C̣n như nó vẫn làm người hái lượm cho đến chết, th́ đó là việc của thiên cơ.

    NHỮNG CON B̉ ĐẤT SÉT

    Như vậy là ông Ruông c̣n có cả mưu toan làm sao cho đám con cháu ông cũng trở nên khác thường như các bậc tổ phụ của ông. Có điều, thiên cơ th́ cứ như là ngu ngốc dại khờ ngản trở con người ta.

    Cứ theo cách hiểu của ông Ruông th́ thiên cơ có vẻ chẳng mang chút hơi hướng thần bí nào (Với lại ai mà biết trong đầu ông có vị thần nào ngự trị hay không)

    Nhưng riêng thằng Cỏ anh th́ ông cho là chẳng ǵ ngản trở được nó. Thằng Cỏ anh là ngôi sao sáng của ḍng họ Lê nhà ông. Mỗi việc làm, hay mỗi lời nó nói ra, ông đều phải xem xét kỹ lưỡng, để coi thử có ẩn chứa một điều ǵ đó hay không.

    Con ḅ là ǵ?

    Chỉ mỗi câu hỏi ấy mà thằng Cỏ anh đă quần ông suốt mấy đêm liền.

    Cho đến một hôm th́ chính nó đă cho ông mục kích một kho tàng nghệ thuật có hơi hướng nghệ thuật hang động thời tiền sử.

    Nhưng phải nói về sông Tượng núi Tượng trước khi nói về kho tàng ấy.

    Như đă biết, nền móng của đất nước Việt Nam h́nh thành tự đại Cổ Sinh. Nên cả núi Tượng lẫn sông Tượng đều già. Sông Tượng già đến nỗi chỉ khi có mưa lũ mới có ḍng chảy. Hầu như quanh năm chỉ thấy ở đây một thứ  đường trũng của địa h́nh với  đáy toàn sỏi đá, và đôi bờ thoai thoải xen lẫn dốc đứng. Bờ nam sông đầy hang hốc là chân của một sơn hệ trùng điệp kéo dài về phương nam, sơn hệ núi Tượng. C̣n bờ bắc là thuộc một hệ đất khác, một cao tŕnh khác. Từ ḷng sông bước lên bờ bắc là bước lên một cao tŕnh đất liền , cao tŕnh đất Ông Rường và đồng Đất Sét ( lúc ông Rường đi Tây về th́ rừng núi Tượng c̣n lan ra tận phía nam đồng Đất Sét). Địa chất bùn sét của phía bờ này bị mưa lũ bào xói lâu ngày biến thành một bức trường thành có thứ màu sắc âm u và những họa tiết kỳ dị. Khoa học ngày nay cho biết bùn sét là nơi có thể h́nh thành sự sống ( cũng như trong nước của đại dương, hay trong khỏang không gian của vũ trụ) Nên bức trường thành bùn sét bờ bắc sông trông thấy ngày nay là thứ thời không gian đầy bí ẩn. Từ ngày có duyên với sách vở, ông Ruông đă lật tung bao cổ thư để kiếm t́m dấu tích tổ tiên loài người ở chốn núi rừng này. Rồi để củng cố ḍng họ ḿnh, ông bảo có một người con trong những người con của Lạc Long Quân và Au Cơ  đă đến đây để trở thành thủy tổ ḍng họ nhà ông. Trí tưởng tượng của ông cũng  chỉ vươn đến khi con người đă biết phân biệt giữa thời gian và sự vĩnh hằng. C̣n trước đó, đối với ông vẫn là những ǵ c̣n mờ mịt. Nhưng ḷng kiêu hănh, thứ thuộc tính quỉ quái của loài người, đă không để ông yên. Cứ canh cánh trong ḷng một ngày nào ông sẽ nh́n thấy tại chốn núi rừng này mảnh xương người nguyên thủy, để chứng tỏ rằng nơi ông chôn nhau cắt rốn cũng là cái nôi của ḷai người. Có những hôm ông thơ thẩn dọc ḷng sông sỏi đá, hoặc ngồi hằng giờ để ngắm nh́n những hang hốc lở lói ở bờ nam sông Tượng. Bầy người nguyên thủy có trú lại đêm nào ở những hang hốc ấy không? Trả lời câu hỏi này là những cuộc tháo lột kư ức mệt đến lả người. Tất nhiên là ông phải bắt đầu từ những năm tháng cơm mo cau lủng lẳng ngang hông, lùa ḅ vào rừng núi Tượng xong là chui vào một trong những hang hốc ấy. Với đám trẻ chăn ḅ bọn ông ngày ấy th́ mọi thứ đều có thề xảy ra ở những hang hốc ấy. Từ việc moi trộm khoai lang khoai ḿ đem vào hang nướng ăn, đến việc lăn ra hang ngủ suốt ngày, hoặc nổi ưng lên là đánh nhau, vật nhau. Nguyên nhân th́ nhiều, mà hậu quả thường là vật nhau. Đánh sấp ngửa thua, đánh bồ thua, là vật nhau. Căi nhau về một chuyện vớ vẩn nào đó cũng đi đến chỗ vật nhau. Trừ những hôm thả ḅ ở g̣ Tháp, ḅ ăn buổi, c̣n ăn ngày ở núi Tượng, th́ những hang hốc ấy là nhà của đám trẻ bọn ông. Thả ḅ ăn ngày ở núi Tượng vào mùa mưa dầm th́ có vẻ thú hơn mùa nắng, v́ có chuyện đốt lửa trong hang để hơ quần áo. Cả một lũ đều trần truồng, phơi cả chim lẫn bướm ra, vừa hơ quần áo, vừa ôm nhau la hét. Không ngờ là thời thơ trẻ của ông lại gần gũi nguyên sơ đến thế. Cứ thế, làm như kư ức sắp đưa ông đến gặp bầy người nguyên thủy. Và ông đă thức dậy vào lúc nửa đêm khi chợt nhớ đến một thứ vật thể quen thân đang được lưu giữ  ở trong nhà ḿnh. Nửa đêm thức dậy, cầm ḥn đá cuội trong tay, ông cứ để cho trí năo ḿnh ngược về phía của quá khứ. Theo lời cha của ông, ḥn đá cuội ấy là do ông cố ông nhặt được chỗ hang hốc bờ nam sông Tượng. Đă bốn đời truyền tay nhau để đập ngô khô. Dấu vết các tổ phụ  ông để lại trên đá tuy không c̣n nh́n thấy được, nhưng đấy là sự thật. Có những người đă đập ngô khô bằng đá cuội. Những người như đă quên bẵng chuyện chén cơm một phần gạo bốn phần ngô, đời trước cứ việc truyền cho đời sau cách đập ngô khô bằng đá cuội. Nhưng ai là kẻ đầu tiên làm nên h́nh dáng của đá như nay trông thấy, và đem đặt ở nơi hang hốc ấy? Khi đă loại được những yếu tố ngẫu nhiên, trí năo ông như sắp nh́n thấy được bàn tay tạo tác của con người, th́ tất cả lại nḥa đi trong màu bí ẩn của quá khứ. Cho đến hôm thằng Cỏ, cháu ông, bảo sẽ cho ông xem những con ḅ bằng đất ở nơi hang hốc ấy, th́ giấc mộng t́m ra được cái nôi loài người ở chốn núi rừng ấy lại trổi dậy trong ông.

    -Cháu bảo những con ḅ bằng đất hiện đang ở chỗ nào?

    Ông thấy háo hức như sắp được bước vào bến bờ cổ xưa. Nếu như cháu ông t́m thấy những tượng ḅ bằng đất ở những hang hốc ấy th́ quả là ông đă bắt gặp được chỗ bắt đầu cho cuộc t́m kiếm của ḿnh. Phải, thằng Cỏ anh đă đưa ông đến một trong những hang hốc ở bờ nam sông Tượng. Và ông cứ muốn hét to lên cho cả loài người biết là ông đă nh́n thấy một kho tàng nghệ thuật của người tiền sử ngay trên mảnh đất chôn nhau cắt rốn của ḿnh. Chẳng khác những tượng đất nung được khai quật trong các cuộc khảo cổ, những tượng ḅ bằng đất đen lán nằm ngổn ngang trong cái hốc núi ông nhớ là ḿnh đă qua lại đó bao nhiêu lần mà chẳng phát hiện được.

    -Cháu đă t́m thấy những tượng ấy ngay nơi đây, hay là mang từ nơi khác đến?

    Ông sốt ruột hỏi

    -Là cháu làm ra lũ ḅ đấy.

    Thằng Cỏ đáp.

    Nhưng ông cứ cho là cháu ông đùa nghịch.

    -Làm sao cháu lại làm được những tượng đất nung như thế?

    Thằng Cỏ anh chỉ từng con vật một :

    -Đây là con đực Nu. Đây là con ḅ cái, em của con ḅ Mạp. C̣n đây là lũ ḅ nghé, con của con ḅ cái.

    -Cháu hăy nói nghiêm túc với ông coi nào?

    -Th́ cháu có bao giờ nói dối với ông đâu. Chỉ ông  mới là nói dối. Cả con đực Nu cả con ḅ cái, là cha cháu đă đem bán cho người khác. Cho nên cháu phải làm ra những con ḅ khác.

    Th́ ra, trong lúc con trai ông bán ḅ đực để mua ḅ cái đẻ, rồi nuôi ḅ đẻ không đẻ lại bán ḅ, nuôi heo, đám ḅ nhà cứ khuyết dần đi, th́ thằng cháu nội ông, trong những ngày chăn thả con ḅ c̣n lại, đă nghĩ ra cách là nặn ra những con ḅ bằng đất. Đến lúc ấy ông mới rơ v́ sao thằng Cỏ anh  quần ông măi câu hỏi con ḅ là ǵ, ông hết cắt nghĩa theo cách nôm na lại ví von trừu tượng, nó vẫn không chịu. Đám ḅ của nó là làm bằng đất sét. Đất để nặn ḅ th́ lấy ở bờ bắc sông Tượng, nặn cả triệu con vẫn  đủ đất để nặn. Có điều ông chưa rơ là tại sao cháu ông lại đem đặt những con ḅ bằng đất ấy ở  hang hốc  ấy.  

    -Mà sao cháu không đem đám ḅ của cháu về nhà?

    -Đem về nhà để phải mất công đem trở vô đây hay sao? Cháu thấy lo, v́ ông lại lẫn lộn các thứ .

    -Nhưng sao cháu bảo  lại phải đem trở vô đây?

    -Th́ không phải đám ḅ làng ḿnh không thả ăn ở g̣ Tháp th́ phải thả vào đây hay sao? Cứ để lũ nó ăn cỏ ở đây, khi lớn bằng con ḅ Mạp, cháu mới đem về cho cha cháu.

    Thằng Cỏ nói, và đi sắp đặt lại lũ ḅ. Những con bị ngă th́ nâng đứng dậy. Những con nhỏ hơn th́  đem tựa vào những con lớn hơn. Hết thảy đều trong tư thế đứng nh́n ra sông Tượng. Một quần thể ḅ vừa đông vui, vừa sung măng. Cứ nh́n cung cách chăm sóc đám ḅ đất sét của thằng Cỏ anh, ông Ruông biết cháu ông đang rất măn nguyện với công tŕnh tạo tác của ḿnh.

    Con người ta sống với những ư tưởng về tồn tại th́ chắc chắn là hạnh phúc hơn đi vào tồn tại.

     MẶC KHẢI

    Cứ thế, ông Ruông cứ để trí năo ḿnh đủng đỉnh hướng về phía cổ xưa. Th́ chẳng phải những con ḅ đất sét của thằng cu Cỏ suưt đưa ông vào bến bờ nguyên thủy hay sao? Cho đến lúc ông nuôi giấc mộng t́m ra được cái nôi loài người ngay trên mảnh đất chôn nhau cắt rốn của ḿnh th́ coi như cuộc mưu toan vĩ đại của ông đă đạt đến đỉnh điểm. Con sông Tượng già nua cổ kính luôn là mối khêu gợi trí tưởng tượng của ông. Mỗi lần chui vô những hang hốc lở lói ở bờ nam sông, hoặc tha thẩn dọc ḷng sông sỏi đá, là ông lại nghĩ đến ngày nh́n thấy được xương người nguyên thủy. Chỉ một mảnh hóa thạch nhỏ thôi, nhưng nếu đó là xương của một loài homo nào đó, th́ nhất định hóa thạch đó sẽ mang tên đất quê ông, homosongtuongnuituong, hoặc mang chính tên ông, homoleruong. Báo giới quốc nội quốc ngoại nhất đinh sẽ t́m đến ông. Những cuộc phỏng vấn nhất định sẽ xảy ra.Và tên tuổi ông sẽ được cả thế giới biết đến. Như vậy, có thể nói là đến lúc nuôi giấc mộng t́m ra được cái nôi loài người ở miền sông Tượng núi Tượng, ông Ruông lại có xu hướng muốn vĩ đại với toàn thế giới chơi, chứ không phải chỉ đóng khung trong đám con cháu nhà họ Lê. Cuộc mưu toan của ông vốn là một cuộc chơi, nhưng đến lúc này th́ cuộc chơi này lại chẳng để ông yên. Hễ nằm mơ là ông nh́n thấy xương. Có điều, kư ức quỉ quái của ông đă làm ông lạc nẻo. Là chỉ mơ thấy xương người đương đại, những mảnh xương người lẩn lộn với mảnh đạn bom ông đă tận mắt nh́n thấy trong các cuộc chiến trong thế kỷ hai mươi.

    Vào một đêm có mưa lũ, ông Ruông nằm yên ở trên giừơng để nghe nước sông Tượng chảy. Vào mùa lũ, nước con sông Tượng cũng chẳng kém hung hăng. Dường để bù vào chỗ quanh năm sông chẳng ra sông (sông mà chẳng có nước), th́ đến mùa lũ, không phải chỉ chảy thôi, mà vừa chảy vừa gào réo. Nằm nghe con sông Tượng gào réo, ông lại nghĩ đến chuyện tạo núi tạo sông. Vào một ngày nào đó thuộc chu kỳ tạo núi Hymalaya, đại Tân Sinh, đất đai được nâng lên kéo theo những lớp trầm tích lên núi Tượng. Rồi băng tan lùa theo xác các sinh vật xuống ḷng sông Tượng. Rồi những thề kỷ tiếp theo mưa lũ lại lôi đi bao nhiêu đất đá trên núi xuống ḷng sông, chôn kỹ những mảnh xương người cùng với xương của đám voi, hổ, chồn, cheo. Ông cứ nghĩ đến những hóa thạch vẫn c̣n  dấu kỹ bên dưới ḷng sông sỏi đá, và thiếp đi. Trong giấc ngủ đầy ứ hạnh phúc, ông nghe như có ai gọi tên ḿnh. Ông tỉnh dậy, gọi hỏi  con trai ông có gọi ông không. Nhưng cả vợ chồng con cái anh Rác  đang ngủ như chết. Mưa như vẫn c̣n đang trút nước ngoài trời. Ông lại nằm nghe nước sông Tượng gào. Và lại nghĩ đến ngày tên tuổi ông vang khắp thế giới. Trong tiếng nước gào dường cứ vang lên điệp khúc homoleruong. Mới thoảng nghe, ông thấy thích lắm. V́ cho rằng trong cuộc chơi của ḿnh cũng phải có những nét kỳ thú như thế. Nhưng khi điệp khúc ấy cứ  vang măi trong tai th́ ông lại thấy lo. Hay là do nghĩ ngợi nhiều về chuyện xương người nguyên thủy mà trí năo ông hóa ra có vấn đề? Ông giật ḿnh nhớ đến chuyện chết v́ tê liệt trí năo, nên vội nhắm mắt nằm im. Quyết không thèm nghĩ chuyện ǵ nữa, nhưng trí năo ông lại cứ bắt ông nghĩ ngợi. Dù ǵ th́ ông cũng phải đi cho trọn cuộc chơi. Ḷng kiêu hănh vốn đeo đuổi ông tự thời trai trẻ lại cổ vũ ông. Ta vẫn chưa gặp hết các tổ phụ ta, vẫn mong nh́n thấy được một bậc tổ phụ có cuộc đời cũng sánh bằng các nhà sáng lập tôn giáo kia mà! Ông thầm thét lên như thế. Và lập tức như có ai thét vào tai ông :

    -Ta, tổ phụ của ngươi, kẻ hát hí khúc không biết mệt mỏi, sẽ nói cho ngươi biết những điều ngươi chưa từng biết. Nhưng những lời ta nói ra không phải chỉ cho mỗi ngươi, mà cho cả những ai muốn biết.

    Một cuộc mặc khải.

    Và ông Ruông đă chép lại trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ toàn bộ những lời ông nghe được.

    …Không có cuộc phân tranh giữa hai họ Trịnh Nguyễn  th́ ta chỉ là ḥn đất ngu ngơ của miền sông Tượng núi Tượng. Từ cuộc trần gian ảo hóa, ta chuyển sang cuộc thiên thu lạnh lẽo vào năm 1798, năm vua tiểu triều Nguyễn Bảo, con  vua Thái Đức Nguyễn Nhạc, bị d́m sông. Nhưng ta phải bắt đầu từ khúc dạo đầu. Trong khúc dạo đầu có nước mắt của mẹ ta. Lúc lính phủ dẫn ta đi, mẹ ta khóc thật nhiều. Bà thương tiếc công tŕnh tạo tác của ḿnh không c̣n thuộc về ḿnh. Cái tạo vật được nuôi dưỡng bằng sữa mẹ và cơm nhai là ta, lúc ấy được người đời gọi là thành nhơn. Nhưng gặp lúc nước có binh lửa, dù là thứ binh lửa nào, th́ thành nhơn c̣n có nghĩa là tài sản chung của nước. Thấu hiểu luật trần gian, cha ta đă bắt ta cưới vợ từ năm ta mười sáu tuổi, tức trước tuổi thành nhơn hai năm. Lúc lính phủ dẫn ta đi th́ vợ ta đang mang thai. Có nghĩa, trước khi đi làm lính cho chúa Nguyễn, ta đă làm xong nghĩa vụ hậu duệ của một ḍng họ. Cho nên khi thấy mẹ ta khóc ta rất đau ḷng, nhưng đồng thời cũng rất tự hào. Nếu như mẹ ta đă sinh ra ta, th́ vợ ta cũng sẽ sinh ra con ta, để ḍng máu nhà ta không hề bị đứt đoạn.    

    Ta, từ miền sông Tượng núi Tượng lăn ra tới phủ, rồi lăn tiếp ra kinh sư. Thực sự lính phủ dẫn ta đi bằng hai chân. Nhưng quả t́nh là chỉ hơn ḥn đất một chút là biết đi và biết nói năng, v́ mọi thứ  xảy ra lúc bấy giờ đều mù tịt đối với ta. Nghe nói đấy là phủ, là kinh sư, ta hay đấy là phủ là kinh sư. C̣n phủ là ǵ, kinh sư là ǵ, th́ ta cũng mù tịt như ḥn đất đồng Đất Sét. Tiếp sau khúc dạo đầu là khúc đổi áo. Khi đă biết phổ hí khúc ta hát rằng, mặc áo khố của vua ta đă biến thành những cái ta không phải là ta. Có nghĩa, từ đấy cái bản lai diện mục người của ta bắt đầu cuộc ngẫu nhiên trôi nổi vào các bến bờ trần gian. Bến bờ đầu tiên là thao trường tập binh của chúa Nguyễn. Ở chốn thao trường, ta với đồng đội ta là những h́nh nhân bằng xương bằng thịt đánh đấm nhau với đám h́nh nhân bằng rơm. Tay ta cầm cày suốt mười mấy năm, giờ lại đổi sang cầm gươm, nên cũng rất bỡ ngỡ. Có điều ngày nào cũng cầm nắm nó, miết  rồi cũng thấy mến tay. Trong cuộc hành binh dă ngoại về phía bắc, ta đă nh́n thấy sông Linh Giang. Con sông đă ngăn đất nước ta thành hai miền nam bắc.  Và ta đă nghe nói ở phía bờ bên kia, vua Lê, ông vua chung của nứơc, đang bị chúa Trịnh lấy mất quyền trị nước. Nên ở bờ bên này chúa Nguyễn mới bắt đám con trai thành nhơn bọn ta mặc áo khố của chúa để giúp vua Lê trừ giặc Trịnh, tức pḥ Lê diệt Trịnh. Ta có đem sự nghĩ ngợi của ḿnh ra để nghĩ ngợi, nhưng chẳng thể nghĩ ra pḥ Lê diệt Trịnh là làm thế nào. Ngày nào th́ đám binh lính bọn ta cũng ra thao trường tập luyện cách chém giết, và nghe quan trên truyền cho ḷng trung với chúa, cũng như truyền cho ḷng căm ghét giặc Trịnh. Ta cũng có ư chờ coi thử, song vẫn chẳng thấy xảy sự việc nào gọi là pḥ Lê diệt Trịnh. Chỉ có đêm đêm nằm giữa chốn kinh thành, nghe trống điểm canh, ta lại thấy nhớ quê. Ta đang ăn cơm chúa để kéo lê thân nam nhi qua ngày tháng, th́ bỗng có tin tức không lành đưa lại kinh đô. Rằng ba anh em nhà họ Nguyễn ở ấp Tây Sơn đă dấy binh để pḥ Lê diệt Trịnh Nguyễn. Lần này th́ sự nghĩ ngợi của ta đă đưa ta đến một viễn cảnh chẳng mấy sáng sủa : Ta, kẻ đang mặc áo khố của chúa Nguyễn, chắc chết, nếu quân Tây Sơn đánh vô kinh đô. Nhưng chúa Nguyễn Phúc Thuần, vị chúa thứ chín cũng là vị chúa cuối cùng của họ Nguyễn, truyền rằng đấy là giặc cỏ. Có nghĩa là chẳng đáng kể. Nhưng tin tức không lành lại tiếp tục đưa lại kinh đô. Ta cũng chẳng biết bằng cách nào mới đấy mà quân Tây Sơn đă đánh chiếm các phủ huyện trải từ  miền sông Tượng núi Tượng cho đến gần kinh đô Phú Xuân. Như vậy là cha mẹ vợ con ta đă bị mắc vào ṿng binh lửa. Như vậy là đám binh lính bọn ta phải ra trận. Nếu như Tây Sơn là giặc, như lời truyền của chúa Nguyễn, bọn ta ra trận là để dẹp giặc. Khi đă phổ được hí khúc ta hát rằng, ai đă đem trao cho con người dáo gươm, để có lúc con người quên mất bản chất của dáo gươm? Ở nơi chiến trận, gươm của ta có đâm trúng mấy người bên binh đội Tây Sơn, và ta đă thấy máu chảy. Tất nhiên là máu của ta chưa chảy, tức ta chưa chết, mới thấy được máu người khác chảy. Lẽ ra là giặc phải tan , v́ đấy là giặc cỏ, như lời chúa truyền. Đằng này đám binh lính mặc áo khố chúa Nguyền bọn ta đă bị giặc đuổi đánh tơi tả. Ta cũng chẳng hiểu v́ sao quân Tây Sơn chỉ đánh tới đó rồi thôi. Nhưng quân của chúa Trịnh  đă sang sông Linh Giang. Lời hịch nói là hịch của vua Lê đă truyền đến kinh đô, rằng lần này vua mang binh  vô nam để  diệt trừ  họ Nguyễn là giặc của triều đ́nh  và dẹp loạn Tây Sơn. Ta, ḥn đất ngu ngơ của miền sông Tượng núi Tuợng, lúc đó cũng đă bớt ngu ngơ, để hiểu được rằng, ta đang mặc áo khố của chúa Nguyễn tức là giặc của vua Lê. Cơ đồ hai trăm năm của họ Nguyễn đă đổ thật. Chúa Nguyễn Phúc Thuần cùng vương thất thoát được về phương nam. Nhưng ta th́ bị bỏ lại kinh thành. Ta có vứt bỏ áo khố của chúa Nguyễn cũng chỉ để may ra c̣n được sống. Có nghĩa, bấy giờ ta chưa hiểu hết giá trị thằng người của ta. Có nghĩa, ta đă không bị chúa Trịnh giết, mà c̣n được mặc áo khố của chúa. Khi đă phổ được hí khúc ta hát rằng, khi đă đổi được áo khố th́ ta là giặc liền trở thành ta không phải là giặc. Như vậy là ta nghiễm nhiên đứng vào đội ngũ những người làm công việc dẹp loạn Tây Sơn và truy đuổi tàn quân giặc Nguyễn. Có một đêm ta không ngủ được v́ cứ nghĩ đến niềm hạnh phúc của ḿnh (ta cho rằng ḿnh đương là giặc bỗng trở thành không phải là giặc là hạnh phúc) Nghĩ đến niềm hạnh phúc, và thấy nhớ cha mẹ vợ con (khi người ta hạnh phúc th́ thường nghĩ đến kẻ khác) Cứ  nằm nghĩ  ngợi cho đến sáng. Lúc thấy trời sáng th́ chợt nhớ ra là ngày và đêm vẫn đang tiếp nối nhau. Khi nhớ ra điều này, ta lại thấy thắc mắc trong ḷng là chẳng biết những ngày sắp tới th́ giữa chúa Trịnh và Tây Sơn ai thắng ai bại. Cứ  thắc mắc suốt  về chuyện này, cho đến hôm Tây Sơn đánh chiếm Phú Xuân, quan quân  chúa Trịnh bỏ chạy hết về bắc, ta mới thấy hết thắc mắc. Lần này th́ ta đă học được kinh nghiệm của lần trước. Tức, cứ b́nh tĩnh cởi áo khố của chúa Trịnh  vứt đi, rồi chờ người ta chấp nhận giá trị thằng người của ta. Đúng như  ta nghĩ, Tây Sơn cần binh lính để làm cho xong công việc diệt Trịnh Nguyễn pḥ Lê, nên đă không bỏ sót ta. Khi đă được mặc áo khố của Tây Sơn, ta cứ làm ra vẻ hồn nhiên, như trước đó ta chưa hề mặc áo khố của ai. Và liền sau đó ta lần lượt bước vào những bước vinh quang. Bước vinh quang đầu tiên  là được đứng trong đoàn quân Tây Sơn tiến ra phía bắc, diệt họ Trịnh, gom giang sơn về một mối, và giao cho vua Lê. (Nếu như  được mặc áo khố Tây Sơn sớm hơn một chút, ta đă được đứng trong đoàn quân đi diệt họ Nguyễn ở phía nam) Nhưng vua Lê Chiêu Thống lại lấy làm không hài ḷng về việc có một vị vua khác là vua Tây Sơn, tức vua Thái Đức Nguyễn Nhạc, đang ngồi ở nơi thành Hoàng Đế, dù là thành này nằm khỏang giữa nước, cách kinh thành Thăng Long của vua đến ngàn vạn dặm. Do vậy mới có việc vua sang bên Tàu để nhờ vua nhà Thanh mang binh sang giúp. Do vậy mới có việc Nguyễn Huệ, em vua Thái Đức, lên ngôi vua, tức vua Quang Trung, để cầm binh đi chống giặc Thanh. Và ta bước tiếp bước vinh quang là đă được đứng trong đoàn quân Tây Sơn chiến thắng. Khi vua Lê Chiêu Thống quyết định ở lại luôn bên Tàu, th́ vua Quang Trung ngồi làm vua ở thành cũ Phú Xuân, c̣n vua Thái Đức vẫn ngồi ở thành Hoàng Đế. Miền sông Tượng núi Tượng chỉ cách thành Hoàng Đế nửa buổi đường. Mà ta th́ có số gần cha mẹ vợ con (sau các cuộc binh lửa c̣n sống đủ cả) nên đă được làm lính nội phủ của vua Thái Đức. Ta cũng có ư muốn kéo dài niềm vinh quang cho đến tuổi già của ta. Nhưng cả vua Quang Trung lẫn vua Thái Đức đều chết trước tuổi già, thành ra ta không thể làm theo ư ḿnh được. Vua Quang Toản nối ngôi vua cha, không c̣n coi triều đ́nh ở thành Hoàng Đế ngang với triều đ́nh của ḿnh ở Phú Xuân. Cho nên vua Nguyễn Bảo, con vua Thái Đức, bấy giờ chỉ được gọi là vua tiểu triều. Ta, vốn là ḥn đất ngu ngơ, bấy giờ có thầm bảo ḿnh rằng, vua nào cũng ngồi ở ngai vàng, tiểu triều với đại triều  có khác chi đâu. Đến chừng quan quân ở Phú Xuân vào bắt vua tiểu triều đem d́m sông, ta mới hiểu ra đại triều là lớn hơn tiểu triều. Ta lặng lẽ pḥ vua ra đến bờ sông Tam Huyện. Và lặng lẽ đứng nh́n người ta d́m nước ông vua ḿnh đang pḥ tá. Chỉ nghĩ ở trong ḷng rằng đây là chết oan  (ngưới ta bảo vua tiểu triều đang mưu chống lại Phú Xuân) Ta chỉ nghĩ vậy. Nhưng chẳng hiểu sao người ta biết là ta nghĩ vậy. Nên đă đem d́m nước ta luôn. Từ sông Tam Huyện ta đă chuyển luôn  qua cuộc thiên thu lạnh lẽo, và được gặp lại hết thảy các vị vua chúa ta từng pḥ tá. Có điều, ở nơi đây chẳng c̣n có năm tháng, nên chẳng c̣n phân biệt già trẻ, vua tôi. Ta đương thơa thích tiêu xài thứ của cải chung vô tận là sự lạnh lẽo u  buồn th́ phát hiện thấy vị cựu hoàng đế triều Tây Sơn, vua Quang Trung, có vẻ buồn hơn mọi ngày. Hỏi mới hay ở cuộc trần gian ảo hóa, hậu duệ của họ Nguyễn là Nguyễn Ánh  đă lật đổ triều Tây Sơn, lên ngôi vua ở kinh thành cũ Phú Xuân, đặt vương hiệu Gia Long, và để trả mối thù xưa của cha ông ḿnh, vua đă cho quật  mả vua Quang Trung, đem hài cốt ra xét xử. Thấy linh hồn vị cựu hoàng Tây Sơn có những vết thâm bầm, biết là vua chưa thoát được sự chiết tỏa của năm tháng, ta nói như thể an ủi vua, rằng chết một lần  chỉ hiểu nửa trần gian, chết hai lần mới hiểu hết trần gian. Ta nghĩ là ta nói, nhưng chẳng hiểu sao những lời ta nói lại hóa thành khúc hát. Từ đó mới có chuyện ta đem cuộc trần gian ảo hóa phổ thành hí khúc để hát cho người khác nghe. Kẻ chết một lần hay chết đi chết lại nhiều lần đều nghe ta hát. Ta, kẻ hát hí khúc không biết mệt mỏi, đă tự làm ra khúc hát để hát cho  loài giống ḿnh nghe, cho năm tháng không c̣n làm ǵ được con người.

    LỜI ĐÙA CỢT NGUYÊN THỦY

    Nếu đem số trứng  đám gà mái ấp của anh Rác làm bể hằng ngày ra so với số trứng toàn bộ loài gà trên mặt đất này đẻ được mỗi ngày th́ chẳng thấm vào đâu. Nhưng khi nói ba chục con gà mái ấp của anh Rác, trong khi ấp trứng, mỗi ngày mỗi con làm bể một trứng, th́ thiệt hại này là quá lớn đối với anh ấy. Tức khi bỏ đi tầm nh́n vĩ mô, mà rút về tầm nh́n vi mô, th́ ông Ruông phải nhảy vô công cuộc làm ăn của con trai. Anh Rác đang nuôi gà mái đẻ. Có nghĩa đang ở vào một khâu trong ṿng tṛn chăn nuôi bất tận  (bán ḅ nuôi heo, bán heo nuôi gà, bán gà nuôi ḅ…)

    Việc làm đầu tiên của ông Ruông là sửa sang lại sản phẩm của tự nhiên. Cụ thể là sửasang lại móng chân của gà. Nói rơ ra là làm công việc cắt bỏ hết phần sắc nhọn của móng. Kết quả là không c̣n có chuyện trứng bị vỡ, mà chỉ bị móp, hoặc bị nứt. Từ kết quả này, ông Ruông cho rằng mọi chuyện lủng củng trong quá tŕnh ấp trứng là do đám ngón chân gà mà ra. Đồng thời ông cũng thấy rằng, nếu như chân gà mà không có ngón th́ chưa hẳn trong tự nhiên đă có loài gà. Nhưng điều ông đang suy nghĩ không phải là chân gà có ngón hay không có ngón. Trong lúc nghĩ cách làm thế nào cho những quả trứng ấp bị móp bị nứt cuối cùng cũng nở được con gà con, ông Ruông đă phát hiện ra chỗ hơi kỳ cục của tự nhiên. Là ḷai gà không đẻ thẳng ra gà con, như loài heo loài ḅ đẻ thẳng ra heo con ḅ con, mà phải đẻ qua trung gian là trứng. Muốn có gà con, gà phải bỏ ra thời gian trên dưới hai mươi hôm để ấp trứng. Chính đám ngón chân có móng sắc nhọn để gà bới t́m thức ăn trong đất đă làm cho trứng vỡ trong khi gà ấp trứng. Trang bị ngón móng cho gà, tự nhiên muốn cùng lúc trao cho loài sinh vật này khả năng tự tồn tại lẫn khả năng tự hủy diệt. Ông Ruông cho đây là sự đùa cợt của tự nhiên đối với loài gà. Và giờ th́ ông đang thử đùa lại với tự  nhiên. 

    Thấy ông Ruông ngồi tẩn mẩn ốp những mảnh vỏ trứng lên những quả trứng ấp bị móp bị nứt, thằng Cỏ anh  nói :

    -Ông nội đang hóa phép để mỗi cái trứng nở được nhiều con gà con phải không ?

    Ư tưởng ngộ nghĩnh của cháu khiến ông Ruông càng phấn khích hơn :

    -Nở bao  nhiêu gà con là chuyện về sau. C̣n bây giờ th́ ông đang vá trời.

    -Ông đang đắp thêm vỏ trứng, chứ vá trời nào ?

    -Là do cháu nghĩ chưa ra đó thôi. Cả ông, cả cháu, và cả những quả trứng gà bị móp bị nứt này đều là của trời sinh. Ông  đắp thêm vỏ trứng chẳng phải là vá trời hay sao?

    Thực ra, thằng Cỏ anh cũng chẳng cần hiểu những lời cắt nghĩa đó. Nó chỉ thấy vô cùng thích thú với cái tên gọi thứ công việc ông nó đang làm.

    -Là ông tao đang vá trời…

    Thằng Cỏ anh vừa chạy đi t́m lũ bạn , vừa reo ầm lên thế.

    C̣n vợ chồng anh Rác, tuy không dám nói ra, nhưng không dám nghĩ là những quả trứng được vá vỏ ấy cuối cùng lại nở được con gà con.

    Phải nói là khi trông thấy con gà con  chui ra khỏi quả trứng do chính tay ḿnh vá, ông Ruông cũng vui sướng y như khi ông chui ra khỏi ḷng mẹ. Tất nhiên, niềm vui khi ra khỏi ḷng mẹ là do ông suy đoán. C̣n niềm vui khi chuyện đùa vá trứng lại thành chuyện thật, th́ ông vừa thực sự trải qua. Thằng Cỏ anh đi nói với lũ bạn nó ở trong làng rằng một cái trứng gà bị nứt, đáng lẽ là đem luộc ăn, nhưng ông nó đă hóa phép để cái trứng nở ra con gà con. Toàn bộ những người nuôi gà đẻ ở miền sông Tượng núi Tượng bắt đầu làm theo phương thức vá trời của ông Ruông.

    Anh Rác nói:

    -Lần này cha không ra tay cứu giúp, vợ chồng con cái con chắc chết. V́ nếu quay lại nuôi heo nuôi ḅ, th́ bán hết đám gà đẻ cũng chỉ đủ mua được nửa con heo hoặc một góc tư  con ḅ.

    Nhưng với ông Ruông không phải chỉ là chuyện cơm áo. Trong lần đùa thử với tự nhiên này (vá thử trứng, trứng nở ra gà) ông cảm thấy trí năo ḿnh như đă vươn tới chỗ đỉnh cao của nhận thức.

    Ông  chép trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ :

    Nghe tiếng kêu chim chíp, ta vội vă chạy ra chuồng gà, nâng con gà mái ấp lên khỏi ổ trứng. Một con gà con lông c̣n ướt mèm đang chui ra khỏi quả trứng chính tay ta đă vá trước đó hai mươi hôm. Bấy giờ là giữa trưa. Và mắt ta như đang nh́n thấy buổi tạo thiên lập địa. Bắt đầu từ hôm đó, ta luôn sống trong tâm trạng phấn khích, như sắp phát hiện được điều ǵ  lớn lao. Vào một đêm cũng đă gần khuya, vợ chồng con cái thằng Rác đă ngủ say, nằm ở trong nhà nghe tiếng kêu chim chíp của lũ gà con đang nở ngoài ổ, ta cứ căng mắt trong bóng tối, để thử h́nh dung buổi bắt đầu của trời đất. Dù cố gạt bỏ đi, nhưng h́nh ảnh đám ngón  chân gà đầy móng vuốt cứ  diễn đi diễn lại trong trí năo ta. Cho đến lúc không c̣n nghe tiếng chim chíp ngoài ổ, có nghĩa đám trứng ấp đă nở xong, đám ngón móng ấy cũng nḥa dần  đi trong trí năo ta, và cuối cùng th́ nhập vô vùng hạt bụi có màu  sẫm tối y như màu đêm tối đang vây phủ quanh ta. Ta có hơi hoảng một chút. V́ chẳng lẽ là chính mắt ta đă nh́n thấy được đám vật chất nguyên sơ, đám hạt cơ bản của trời đất. Nhưng thằng Rác đă trấn an ta. Không sao, không sao… Ta nghe con trai ta kêu lên trong giấc ngủ. Phải, cũng chẳng sao, nếu đám hạt bụi kia quả đúng là, hoặc chẳng phải là chỗ bắt đầu của muôn vật. Trong lúc ta nghĩ ngợi vậy th́ mắt ta dường nh́n thấy một cảnh trí vô cùng kỳ vĩ. Trước mắt ta lúc ấy vẫn là vùng bụi bặm mênh mông, nhưng dường như ta đang nh́n thấy một hội vui lớn đang diễn ra trong đó. Từ những hạt bụi màu tăm tối đó, ta thấy tḥ ra những ngón chân gà đầy móng vuốt, kế đến là những nụ, những chồi, những lá, những quả, những sâu bọ, và vô số  những sinh linh và không phải sinh linh cứ nảy ra từ  đám bụi bặm tăm tối đó, chẳng có thứ  tự  lớp lang, chẳng theo một qui tắc nào cả. Trí năo ta liền mách bảo ta rằng thế giới là muôn màu muôn vẻ, nên tạo tác là hoàn toàn ngẫu nhiên, là cuộc trùng phùng chẳng cái ǵ hẹn với cái ǵ, là sự đùa cợt vô tư và vĩ đại của tự nhiên. Từ phút giây đó ta bắt đầu bị cuốn hút vào một cuộc tra vấn dai dẳng : Vậy th́ trong giờ phút tạo thiên lập địa tự nhiên đă đùa cợt thế nào với con người để trong muôn loài của trời đất chỉ loài người là có lịch sử ? Nói đấy là sự đùa cợt của tự nhiên, th́ cũng như nói đấy là ngôn ngữ của tự nhiên. Vậy th́ tự nhiên đă nói những ǵ với con người trong giờ phút tạo thiên lập địa? Ta biết, khi dây vào cuộc tra vấn này là dây vào một cuộc phiêu lưu. Bỡi ngôn ngữ tự nhiên là vô cùng bí ẩn, bất cứ giải đáp nào cho tra vấn này cũng có thể là sự lầm lẫn. Trong cuộc mưu toan vĩ đại với con cháu, phải nói là lần này ta hơi vất vả. Anh giáo làng Lê Ruông lại đi tra vấn tự nhiên vốn là công việc của nhà khoa học và nhà triết học. Thế là trong lúc đi t́m lời giải cho tra vấn ấy, ta hết rơi vào  lầm lẫn này lại rơi vào lầm lẫn khác. Có một lần trí năo ta mách bảo ta rằng dấu vết của tự nhiên trong lịch sử con người cũng ch́m khuất vào thời gian như chính lịch sử con người. Vậy là ta lại phải căng mắt ra để h́nh dung những năm tháng mù tăm của thời tiền sử. Có nghĩa phải bắt đầu cuộc t́m kiếm giải đáp cho tra vấn ấy ngay sau buổi tạo thiên lập địa. Và trí tưởng tượng của ta đă giúp ta nh́n thấy được những con người đầu tiên bước ra từ đám vật chất nguyên sơ. Không diễn được bằng lời, nhưng ta cảm nhận được một cách thật rơ vẻ tinh khôi hoang dă trên khuôn mặt những con người vừa mới được khuôn đúc trong hội vui lớn của trời đất. Là chỉ xảy một lần đó thôi, nên dường như tất cả đă được hoàn chỉnh, mọi người đă được hoàn chỉnh, chẳng c̣n chỗ nào để phải sửa sang, từ chỗ sắp đặt chi tiết trên dưới trong ngoài và h́nh dạng tổng quát của cơ thể, cho đến cách thức chuyển động, cụ thể là cách bước đi trên mặt đất, hay cách ngước mặt nh́n trời. Mới đầu ta cho đó là tiếng nói nguyên thủy. Nhưng không phải. Đó là tiếng của tự nhiên lặng lẽ được nhận biết qua cách nhận biết của ta, hậu duệ mấy chục ngàn đời (hay mấy chục triệu đời) của những người nguyên thủy ấy. Như vậy là ta vẫn chưa nghe được tự nhiên đă nói ǵ với con người trong buổi đầu của trời đất. Song, qua cách thức tồn tại của con người, ta cứ việc muờng tượng ra dấu vết của tự nhiên. Chẳng biết là ta có lầm lẫn không, khi nói rằng việc tồn tại của con người trên mặt đất này là có vẻ lẩm cẩm đến mực giống như đùa cợt. Trời đất rộng lớn vậy, có nghĩa chưa bao giờ là chật hẹp đối với con người, vậy mà con người th́ lại luôn lo chuyện chỗ đứng của ḿnh. Ta muốn nói đến chuyện nếu không có chuyện chiếm chỗ, tranh giành chỗ,  th́ con người vẫn có chỗ đứng một cách đường hoàng trên mặt đất này. Thế, chẳng phải như thế là giống như  đùa cợt ư?  Dơi theo việc tồn tại của con người, ta lấy làm cảm kích khi thấy con người không phải chỉ lo tranh chỗ, chiếm chỗ, mà c̣n biết hợp lại thành những quần thể người để chống lại sự đe dọa của những quần thể tự nhiên khác. Và máu bắt đầu chảy khi các quần thể người biết cách biến các quần thể tự nhiên khác thành nhũng thứ nuôi sống ḿnh. C̣n khi các quần thể người chống lại nhau là khi con nguời đă làm cho máu người khác chảy. H́nh dung lại lịch sử con người, tới chỗ này, ta có thấy hoảng sợ. Nhưng vào một đêm mất ngủ (ta luôn bị mất ngủ v́ luôn bị cuốn vào tra vấn dai dẳng ấy), nằm trong nhà nghe đám côn trùng reo gào ngoài bờ rào, ta đă ngộ ra rằng, không phải chỉ con nguời, mà cả những sinh vật nhỏ bé mắt ta chưa bao giờ nh́n thấy ấy cũng đang hợp thành những quần thể, đang chống lại nhau, và máu đang chảy, có thể tiếng reo gào hằng đêm nghe thấy là tiếng đùa cợt của chúng khi thấy máu chảy. Chính trong đêm mất ngủ đó ta đă nh́n thấy được lời đùa cợt của tự nhiên trong buổi tạo thiên lập địa : Rằng để cho thế giới vui vẻ, loài người sẽ măi măi sở hữu thứ khả năng  làm cho máu kẻ khác chảy, và là loài duy nhất trong muôn loài biết được việc máu chảy.

DI SẢN

    Khi nghĩ đến điều làm sao lại nghĩ được những điều cao siêu như thế, ông Ruông lại nghĩ đến bộ năo và bộ xương tổ tiên con người đă truyền lại.

    Ta nói cho con cháu nhà họ Lê biết rằng, ông Hai Hượt, cha ta, là thành tựu của  mấy chục ngàn năm (hay mấy chục triệu năm) tồn tại của loài người trên mặt đất này cả về phương diện thể chất cả về phương diện tinh thần. Trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ ông Ruông đă dành những trang cảm động về cha ḿnh như một dẫn chứng đầy đủ  nhất về di sản của loài người.

    Theo ông Ruông th́ cha của ông lúc lọt ḷng mẹ cũng chỉ nhỏ bằng một con mèo con khi lọt ḷng mẹ. Nhưng đấy chỉ là phần nhỏ thừa hưởng thể chất của mẹ cha. Nói rơ ra là khi mẹ ông Hai Hượt mang thai ông Hai Hượt th́ làng Dầu gặp cảnh đói lớn nhất trong lịch sử đói ở đây, mẹ ông bữa cháo bữa rau mà phải làm lụng cật lực, nên cái bào thai ông Hai Hượt cứ giữ một mức như vậy cho đến khi chào đời. C̣n đại thể th́ ông vẫn có đủ những yếu tố cơ bản của một sinh vật người. Có nghĩa, nếu dơi theo từ lúc mới sinh ra, người ta thấy là ông đă trải qua đủ những chặng đường phát triển của một sinh vật người, không bỏ sót chặng nào. Có nghĩa, mới đầu là nằm ngửa, chỉ nằm ngửa, và ngo ngoe chân tay. Tiếp đến là vừa nằm ngửa, vừa nằm sấp, tức biết lật. Tiếp đến là biết trườn, ḅ. Tiếp đến nữa là biết ngồi. Rồi đứng lên, và bước đi bằng hai chân. Cho đến khi ông Hai Hượt biết đi biết chạy, mẹ ông vẫn c̣n lo. Bà sợ con  trai bà với thân h́nh nhỏ bé thế sẽ không làm nổi bát cơm ăn. Nhưng đấy là do bà chưa hiểu hết thứ di sản hoàn hảo tổ tiên loài người đă truyền lại cho con của bà. Bà đă chết trước khi nh́n thấy con trai ḿnh trở thành một hậu duệ cừ khôi của loài người.

    Cứ thử bắt đầu với đôi bàn tay của ông Hai Hượt.

    Nếu như đôi bàn tay của người  tiền sử  sáng tạo ra công cụ ( và đă tạo nên hai nền văn minh Đá Cũ và Đá Mới), th́ đôi bàn tay của ông Hai Hượt làm công việc sử dụng công cụ. Chẳng biết nên nói thế nào cho phải, là cây cuốc cây cày và cây rựa là ba thứ công cụ theo suốt cuộc đời ông, hay cả đời ông là  theo suốt ba thứ đó? Cầm cây cuốc mà cầm không nên, coi như người bỏ đi đó con. Bài học nhập môn ông Hai Hượt đă nghe thốt ra từ  miệng  cha của ông trong ngày đầu tiên ông theo cha ra ruộng để bắt đầu sự nghiệp cày cuốc. Bài nhập môn giống như một quyết định luận. Cầm cây cày cây cuốc không được th́ không phải là con người của nền văn minh nông nghiệp. Thời gian biểu làm việc của đời ông là thế này : Xong công việc ngoài đồng ruộng, gác cây cày vào hiên hè, là ông cầm cây rựa vào rừng núi Tượng để làm công việc ở trong rừng. Ở miền sông Tượng núi Tượng khái niệm văn minh nông nghiệp có rộng hơn những nơi khác. Văn minh nông nghiệp là bao g̣m  những thành tựu đạt được cả ở nơi đồng ruộng và cả ở nơi rừng núi. Mùa vụ ngoài ruộng đồng cũng như công việc ở trong rừng là nương theo nắng mưa của trời đất. Và cả cuộc đời ông Hai Hượt th́ cứ thế, hết ở ngoài ruộng đồng, lại vào rừng núi Tượng. Hay cũng có thể nói thế này: Vào những lúc không có ánh mặt trời, tức là  đêm, ông phải ngủ nghỉ, c̣n lúc có ánh mặt trời, tức là vào ban ngày, trừ những khi ốm đau, nếu ông không cầm cây cày th́ cầm cây cuốc, nếu không cầm cây cuốc th́ cũng cầm cây rựa. Ông Hai Hượt cầm cây rựa vào rừng núi Tượng th́ người ta sẽ có các thứ súc gỗ làm nhà, các thứ bắp cày, mỏ cày, ách cày (Ông là thợ đẽo gỗ làm nhà và  đẽo các dụng cụ để làm cây cày cày ruộng có tiếng trong vùng) Cuộc đời ông Hai Hượt trải qua các triều vua Thành Thái, Duy Tân, Khải Định, Bảo Đại, là các triều vua thuộc thời kỳ lịch sử bị người Pháp đô hộ. Ngân khố của nhà nước thời ấy chủ yếu dựa vào thuế người và thuế ruộng đất. Ông Hai Hượt cầm cây cày cày ruộng th́ c̣n có nghĩa là làm công việc trả lương cho viên chức của nhà nước ấy. Cho nên xét kỹ ra, chỗ đứng của ông trên đồng Đất Sét có vẻ vững hơn chỗ đứng của vua nhiều. V́ vua thời ấy mà không làm theo ư của người Pháp thực dân th́ trước sau ǵ cũng bị phế bỏ.

    Các vị vua nói trên đă kế tiếp thay nhau trị nước. Trong khi đó th́ cha ta, vẫn với đôi bàn tay ấy, đă nắm vững cây cày trên đồng Đất Sét. Cho nên có thể nói sau khi loài người tạo dựng được nền văn minh cày cuốc, th́ đôi bàn tay của cha ta đă góp phần vào việc giữ vững không cho cái bánh xe văn minh ấy chạy trở lui.     

    Trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ, ông Ruông có những lời lẽ rất tự hào về  đôi bàn tay của cha ḿnh.

    C̣n về đôi vai của ông Hai Hượt, ông Ruông bảo là thuộc tài sản quí hiếm của nhân loại. Không có đôi vai con người th́ không có văn minh nông nghiệp. Chẳng biết ông nói thế là có quá hay không. Nhưng trong lịch sử loài người, lúc chưa có máy móc cơ giới, đôi vai con người hầu như làm mọi công việc vận chuyển trong đời sống nông nghiệp. Phải có con người để vác cây cày gỗ ra ruộng, chứ cây cày gỗ th́ không thể tự lăn ra ruộng như cái cày máy. Khi ông Hai Hượt cứ đứng trù trừ trước cây cày gỗ, th́ cha của ông hét : Chín tuổi đầu vác cày không nổi, lớn lên có nước cạp đất mà ăn. Lại một thứ quyết định luận nữa. Muốn có sự nghiệp cày cuốc là phải bắt đầu từ thuở lên chín lên mười. Và không phải v́ sợ phải cạp đất mà ông Hai Hượt vác được cây cày. Mà chính là do đôi vai ông vào năm lên chín đó đă chuyên chở nổi cây cày. Cái vật thể ấy, lúc ấy, vừa dài vừa nặng hơn ông rất nhiều. Nhưng về sau, tính cho đến lúc già, chết, th́ ông Hai Hượt không c̣n coi việc vác cày là việc chuyên chở của đôi vai. Có vác cày hay không vác cày, ông thấy cũng như nhau, làm như lúc sinh ra là đă có cây cày ở  trên vai ông. Sự thật, vác cày cũng chỉ là một phần của chức năng vác. Mà vác th́ cũng chỉ là một phần chức năng của đôi vai. V́ ngoài vác c̣n có gánh (ở đây không kể đến chức năng khiêng, v́ khiêng th́ đôi vai con người không thể tự thực hiện, mà phải có sự hợp tác của đôi vai người khác) Ông Hai Hượt giả từ sự nghiệp cày cuốc vào năm sáu mươi chín. Như thế là đôi vai ông có sáu chục năm  để gánh vác nền văn minh cày cuốc của cha ông ḿnh truyền lại. Từ làng Dầu ra đồng Đất Sét hơn vài cây số, có nghĩa không xa lắm. Suốt sáu chục năm, ông Hai Hượt cứ đi đi lại lại trên cái khoảng cách đó, khi th́ vừa lừa ḅ vừa vác cày ra ruộng, khi th́ gánh phân hay gánh thóc giống ra ruộng, khi th́ gánh thóc gặt về nhà, có khi chỉ vác mỗi cây cuốc gọi là đi thăm đồng. C̣n  từ làng Dầu vào đến rừng núi Tượng khoảng chín mười cây số, có nghĩa là hơi xa. Ngoài những ngày làm ruộng, và những ngày có mưa gió, ông Hai Hượt lại vào rừng  kiếm thêm thứ của rừng để bù vào thứ của ruộng vốn không đủ đắp đổi cuộc sống. Suốt sáu chục năm ông vẫn đi lại trên quảng đường đó, khi th́ gánh gánh than củi, khi th́ vác khúc gỗ rừng đă được ông đẽo thành một bộ phận nào đó của cây cày gỗ. Nội dung của văn minh nông nghiệp ở miền sông Tượng núi Tượng cũng đơn giản thế thôi. Nhưng thử gộp hết thảy những ǵ ông Hai Hượt đă gánh vác bằng đôi vai của ḿnh trong sáu chục năm th́ không chừng cũng nặng bằng một mảng núi Tượng. Và cái khoảng đường đất ông đă vượt qua trong khi làm công việc gánh vác suốt sáu mươi năm ấy không chừng cũng bằng ṿng quanh thế giới.

    Khi hơ chân tay ông Hai Hượt để mặc quần áo chết cho ông, người ta thấy da đôi bàn tay và da đôi bàn chân ông đă thành chai đá. Nhưng đấy chỉ là phần phụ bên ngoài. C̣n phần chính bên trong, phần xương cốt, th́ không có đốt xương nào hay khớp xương nào bị hư hao. Không phải chỉ có xương bàn tay với xương bàn chân thôi, mà khi đưa thi thể ông vào quan tài người ta biết một cách chắc chắn rằng toàn bộ xương cốt trong thân thể ông chẳng có chỗ nào bị hư hao sứt mẻ.

    Ông Ruông chép trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ:

    Trong cuộc tiến hóa của sinh vật người, đến lúc đó th́ mọi thứ đều dừng lại, không thêm nữa, cũng không bớt nữa, chân tay với mắt tai mũi miệng có bao nhiêu cái giữ y bấy nhiêu, xương cốt dài tới chừng ấy là giữ y chừng ấy, ruột gan tim phổi lớn cỡ ấy là giữ y cỡ ấy, có nghĩa đến lúc đó th́ không c̣n có sự biến đổi. Chuyện này khoa học đă nói rồi, chẳng c̣n phải nghi ngờ ǵ nữa. Có nghĩa cha ta được sinh ra trong lúc lịch sử tiến hóa của loài người đă hoàn toàn ổn định. Ông cứ việc ung dung mà thừa hưởng di sản của tiền nhân để lại là cái cơ thể người hoàn chỉnh, trong đó có bộ xương và bộ năo có một cơ cấu kỳ diệu hết thảy các loài giống khác không có. Có người đến lúc chết th́ cái di sản kia không c̣n nguyên vẹn. Hoặc là bị găy mất một cánh tay, một cẳng chân, hoặc là bị vẹo mấy cái xương sườn hay xương sống. Cũng có người khi về già th́ bộ năo lại bị đảo lộn, tức bị lẫn, bị điên. Riêng cha ta, có một lần đương gánh gánh than củi th́ bị trượt ngă trong rừng núi Tượng, người ông nằm vắt ngang con dốc đá, c̣n gánh than th́ đè lên người ông. Thường, bị ngă ở giữa dốc núi thế, không chết cũng găy xương. Nhưng theo lời cha ta kể lại cho mọi người nghe, th́ ông có chết thử trong mấy giây đồng hồ cho biết chết là sao, thế thôi. Cả một đời cha ta lam lụ thế, làm lụng cực  nhọc thế, có thể nói là cũng dễ tan da nát thịt trong khi lăn xả vào việc kiếm miếng cơm manh áo, vậy mà đến lúc chết xương cốt ông vẫn không sờn mẻ chỗ nào, th́ phải nói cái cơ cấu cơ thể tổ tiên loài người truyền lại là vô cùng bền vững.

    C̣n về bộ năo của cha ta th́ vẫn tàng ẩn thứ tri thức chung của loài giống h́nh thành từ những năm tháng xa xôi nào đó trong cuộc tiến hóa đầy bất trắc, tri thức về sự bảo tồn loài giống con người. Cho nên mới mười bốn tuổi cha ta đă đ̣i cưới vợ. Mười bốn tuổi cha ta đă sinh được con đầu ḷng là anh Hai Ḅ của ta đó.

    BỐ CỤC TRẦN GIAN

    Ông Ruông cho rằng ông Hai Hượt, cha của ông, là người thành đạt cả trong cuộc sống cả trong sự chết. Thành đạt trong cuộc sống như đă mô tả. C̣n thành đạt trong sự chết tức là cho đến lúc chết cha của ông vẫn giữ được nguyên vẹn bộ xương người, một trong những thứ quan trọng nhất trong di sản tổ tiên loài người truyền lại.

    Nhưng với bà Ruông th́ ông nghĩ theo cách khác, tức không theo tiêu chí thành đạt hay không thành đạt.

    Lửa nguyên sơ mới là chỗ khởi đầu, c̣n sau đó là  cả một cuộc ngẫu nhiên.

    Trong Hồ Sơ Các Bậc Tổ Phụ thỉnh thoảng đọc được câu này. Cũng như thỉnh thoảng đọc được câu : Ta phải có một luận văn về t́nh yêu.

    Có nghĩa là thỉnh thoảng ông lại nghĩ về bà Ruông.

    Chẳng có luận văn nào về t́nh yêu.

    Chỉ thấy ông chép tràng giang đại hải về bà Ruông, ở phương diện nào đó cũng có thể nói là luận về t́nh yêu (dẫu chưa phải là luận văn)

    Giả dụ chính phủ đó không đổ, ta vẫn tiếp tục đi dạy học, th́ ta với mẹ thằng Rác có thành chồng vợ không? Ta vẫn tiếp tục dạy học có nghĩa ngày ngày vẫn ngang qua làng Gàu, làng của nàng, để đến ngôi trường dành cho đám trẻ ở miền sông Tượng núi Tượng đó. Không phải đợi đến lúc đi dạy học ta mới ngang qua làng Gàu. Bỡi làng Gàu chỉ cách làng Dầu của ta mỗi cánh đồng Đất Sét, người làng này th́ thuộc mặt hết người làng kia. Nhưng cho đến lúc đó, lúc ta đi dạy học đó, th́ giữa ta với nàng chưa mảy mảy xảy ra điều ǵ, chẳng hạn như có cử chỉ sao đó hay có lời nói chi đó, để khiến cho người ta có thể nghi ngờ rằng giữa ta với nàng là có ǵ đó đă vượt quá sự quen thân làng xóm. Bấy giờ giữa ta với nàng, về đường đất, coi như quá gần nhau, nhưng về đường đời th́ quả là mạnh ai nấy đi. Lỡ th́ là tai ương của đời người con gái. Nàng lúc ấy là gái lỡ th́. Nhưng ta nào để ư đến điều đó. C̣n cha ta th́ thứ  tri thức về bảo tồn loài giống ở trong ông là quá mạnh mẽ, đến mức hễ trông thấy mặt ta là ông lại hối ta phải cưới vợ để sinh con nối dơi. Nghe cha ta nhắc đi nhắc lại hoài việc này, ta cũng thấy tầm quan trọng của nó. Nhưng quả t́nh là chưa có người phụ nữ nào làm cho ta thấy bức xúc rằng phải có  người ấy ở cùng ta th́ ta mới sống được. Cũng có thể là địa vị xă hội của ta lúc bấy giờ phủ lên cuộc đời ta thứ màu sắc tươi sáng, làm cho ta không c̣n muốn nghĩ ngợi đến chuyện ǵ khác ngoài công việc ta đang làm. Giữa đám người cày cuốc ở miền sông Tượng núi Tượng th́ ta tựa như một người hiền, nếu không muốn nói như một kẻ thức giả đương làm công việc dẫn dắt con người ta thoát khỏi sự u tối. Nên nhớ là ta đă làm thầy dạy học tự buổi đất nước c̣n trong ṿng nô lệ ngoại bang. Học tṛ học với ta là g̣m cả đám trẻ lên năm lên bảy, lẫn những người vào bậc cha chú của ta, là g̣m cả những người chỉ là cḥm xóm lân bang, lẫn những người là họ hàng ruột thịt. Học tṛ của ta người gọi ta bằng anh, người gọi bằng chú, người gọi bằng thằng. Nhưng khi đă vào lớp học rồi, th́ hết thảy,  không trừ ai, một phải thưa thầy, hai phải thưa thầy. Ta gơ cây thước gỗ lên bàn, chẳng hạn đọc, nước Việt Nam ta h́nh cong như chữ S, th́ tất cả đều phải đọc theo ta, không được sót chữ nào. Một bậc quân vương khi bắt thần dân của ḿnh hô vạn tuế, tất có người hô người không. Nhưng ta th́ không phải thế. Khi ta hô một cộng với một là hai, chẳng hạn, th́ đám học tṛ của ta răm rắp hô theo. Như vậy là ta th́ ch́m ngập trong vinh quang quyền lực. C̣n nàng, tức mẹ thằng Rác sau này, th́ ch́m ngập trong tai ương khổ năo.

    Giả dụ chính phủ đó đổ rồi, ta vẫn đi dạy học. Nói chính phủ đó đổ không phải tự nhiên đổ, mà do có người lật đổ, nên mới đổ. Tức là có sự thay đổi đột ngột. Những người làm công việc đột ngột đó bảo với mọi người rằng họ đă làm một cuộc cách mạng xóa bỏ một chế độ chính trị hư hỏng. Cho nên, chính phủ tiếp theo sau chính phủ bị đổ là chính phủ cách mạng. Cho nên về phương diên lịch sử, th́ cả làng Dầu, cả cánh đồng Đất Sét, cả sông Tượng núi Tượng, nói chung là từ con  người đến súc vật đến trời đất cỏ cây lúc bấy giờ đều được phủ lên một luồng không khí mới, luồng không khí cách mạng. Ở ngôi trường ta đă dạy học trong bao nhiêu năm đó, tuy cũng là đám học tṛ cũ đó, cũng những người thầy dạy đó, nhưng về mặt lư lẽ th́ cả thầy lẫn tṛ nơi đó là đang được sống trong bầu không khí cách mạng. Phải, đấy là nói theo lư lẽ sách vở. C̣n với đám dân cày cuốc miền sông Tượng núi Tượng, nếu không có chuyện các vị đương kiêm trưởng thôn trưởng xă bị ra ŕa, th́ cũng khó mà nh́n thấy được bầu không khí cách mạng đó. Lên thay các vị trưởng thôn trưởng xă đó cũng là những người quen biết trong thôn trong xă, nhưng do được gọi là những trưởng thôn trưởng xă cách mạng nên mới sinh ra được một bầu không khí mới là bầu không khí cách mạng. Rồi bầu không khí này trở nên quen thuộc với mọi người là do hằng ngày gặp nhau trong xóm làng là lại bàn tán nhau về chuyện lật đổ, chuyện thay chính phủ. Quả t́nh là mọi người đều lấy làm khoái chí khi nghe nói đến mấy tiếng thối nát. Bỡi v́, chỉ từ mấy tiếng này lại có thể dẫn đến một kết luận gần như thâu tóm hết mọi chuyện thế gian : Như vậy là bất cứ thứ ǵ trên đời này hễ thối nát là phải bỏ đi, cho dù đó là chính phủ. Các vị chức trách mới của làng xă cũng chỉ cần biết một cách đại khái rằng do thối nát nên mới đổ, hay nói đúng hơn là cũng chỉ biết được tới chừng ấy, để có thể trả lời cách mạng là ǵ mỗi khi có ai hỏi, thế thôi. Thành thử biến cố lịch sử ấy lại trở nên rất đơn giản đối với mọi người ở làng ta. Lúc xảy biến cố ấy ta cũng thấy hoang mang thật, bỡi việc lớn  thế mà lại xảy ra quá nhanh chóng, cùng lúc vừa nghe chính phủ đổ vừa nghe người đứng đầu chính phủ bị giết. Cha ta liền đem kinh nghiệm cuộc đời ông ra để giảng cho ta nghe. Do chẳng có chữ nghĩa, nên cách diễn đạt của cha ta là vô cùng luộm thuộm. Song, cũng có thể tóm lược như sau : Một là, triều đại mà không đổi, vua chúa mà không thay, mới là chuyện lạ, c̣n thay đổi là chuyện thường. Và hai là, anh dân cầm cày nếu không có chuyện thuế má, nếu không có chuyện đi lính đi phu, nếu không có chuyện ở trên đầu có quá nhiều mệnh lệnh hay sự sai khiến, nếu không có chuyện thiên tai mất mùa xảy ra, nếu không có chuyện nghèo khó đeo đẳng, th́ thời nào, vua nào, sống cũng được hết, đă thiệt anh cầm cày rồi, th́ một ngày thay một ông vua cũng chẳng sao hết. Bấy giờ ta theo lời khuyên của cha ta, thôi dạy học, ở nhà, đi cày ruộng, và đă gặp mẹ thằng Rác. Nhưng giả dụ ta vẫn tiếp tục dạy học, có nghĩa tiếp tục ăn lương của chính phủ mới đó, th́ ta với mẹ thằng Rác có thành vợ chồng hay không chỉ trời mới biết.

    Giả dụ chính phủ đó đổ rồi, ta ở nhà đi cày ruộng, nhưng lại không gặp được mẹ thằng Rác. Nếu thế th́ phải có những giả dụ về mẹ thằng Rác sao cho ăn khớp với t́nh h́nh này. Giả dụ bấy giờ nàng buồn tủi chuyện lỡ th́, quanh năm suốt tháng chỉ lẩn quẩn trong nhà. Nếu là cuộc t́nh đặt nền tảng trên duyên phận (hay duyên số) chẳng hạn, th́ có thể là thần t́nh ái sẽ đưa lối chỉ đường cho ta đến với cuộc đời nàng, nói cụ thể là sẽ lôi chân ta đến nhà nàng. Nhưng đằng này, việc gặp gỡ giữa ta và nàng là một cuộc nhận ra nhau, có nghĩa đến lúc ấy, đến giây phút ấy th́ gặp nhau và nhận ra nhau, chẳng cần có yếu tố tác hợp nào. Cho nên, giả dụ quanh năm nàng chỉ lẩn quẩn trong nhà ở làng Gàu, c̣n ta hoặc là ở nhà, hoặc đi cày ở ngoài đồng Đất Sét, th́ cũng khó mà có được giây phút kỳ diệu kia. Cũng có thể giả dụ rằng nàng đă đi lấy chồng trước khi ta nghỉ dạy học, ở nhà cày ruộng. Tất nhiên, chồng nàng cũng là một người đàn ông như ta. Và nàng sẽ sinh cho người ấy những đứa con trai con gái. Như thế là trong cuộc đời này là không thể có thằng Rác, cũng như không thể có thằng Cỏ anh và  thằng Cỏ em. Nhưng từ giả dụ này lại có thể sinh ra một giả dụ khác. Là chồng của nàng, đến một lúc nào đó, giả dụ là người ấy bắt đầu thấy ngán ngẫm chỗ nhan sắc đă về chiều của một cô gái lỡ th́, và cuộc gặp gỡ của hai người đă đi tới chỗ tan vỡ. Như vậy th́ cái khái niệm siêu h́nh quỉ quái kia vẫn c̣n tiếp tục hành hạ bao nhiêu người con gái. Và sau đó th́ nàng và ta có thành chồng vợ hay không th́ cũng chỉ trời mới biết. C̣n giả dụ rằng nàng đă chết trước khi ta thôi dạy học, ở nhà cày ruộng, lại là một thứ giả dụ dễ dẫn dắt con người ta bước vào trường định mệnh, hoặc cũng có thể khiến cho con người ta thấy ngán ngẫm cuộc nhân sinh, mà rơi vào thứ tư tưởng hư vô. Phải, ta cũng có nghĩ thử đến trường hợp nàng đă chết trước khi ta thôi dạy học, ở nhà cày ruộng, th́ lập tức cảm thấy như có cái ǵ đó tựa cơi trống rổng  tràn vào xâm chiếm trí năo ḿnh, và ta đă không dám nghĩ tiếp. V́ như thế là vĩnh viễn ta không được nh́n thấy lửa nguyên sơ phụt cháy trong ta, là vĩnh viễn không có giây phút chỉ xảy mỗi một lần trong đời ta, như đă từng xảy ra. Tất nhiên cha ta sẽ bắt ta lấy vợ để sinh con nối dơi. Tất nhiên ta sẽ gặp một người phụ nữ nào đó. Nhưng đó chỉ là cuộc gặp b́nh thường như bao cuộc gặp khác. Lạnh lẽo u buồn sẽ phủ lên cuộc đời ta. Bỡi lửa nguyên sơ nàng đă mang đi khỏi trần gian.

    Ta có giả dụ lung tung thế cũng chỉ để thấy rằng những ǵ đă xảy ra giữa ta và mẹ thằng Rác đều là ngẫu nhiên. Chuyện giữa ta và mẹ thằng Rác có thể là thế này, mà cũng có thể là thế kia. Cho tới tận cái buổi sáng trọng đại đó, buổi sáng xảy ra cuộc nhận ra nhau đó, th́  trong ḷng ta chưa hề có chút mảy may nào  gọi là có nghĩ đến nàng. Đến lúc ấy, lúc có chim sơn ca hót vang, th́ tự dưng ta và nàng lại cùng cḥm qua bờ ruộng, và lửa nguyên sơ cùng phụt cháy lên cả trong ta và nàng, thế thôi. Có nghĩa, trước lúc ấy là ta và nàng hoàn toàn chẳng hay biết ǵ về chuyện ấy. Cũng như cả ta lẫn nàng chẳng hay biết ǵ về chuyện thằng Rác xuất hiện trên đời. Tới lúc đó th́ mới biết là nàng đă mang thai thằng Rác. Nhưng cũng chưa hề biết đó là thằng Rác. Có nghĩa, măi đến khi ta làm được cuộc cách mạng trong thi ca, th́ thằng Rác mới có tên là Rác. Nhà ta có huôn khó nuôi con, nên anh giáo hăy để em đẻ nhiều chừng nào tốt chừng nấy. Nàng nói với ta ngay khi mới về sống cùng ta. Khi mang thai thằng Rác nàng rất vui. Nhưng nỗi lo sợ nuôi con không được nhiều khi lại lấn áp mất niềm vui của nàng. Con của ḿnh được chín mười tháng tuổi th́ em chửa tiếp đứa nữa là vừa. Nàng nói với ta lúc cúng đầy tháng cho thằng Rác (ngay khi cúng đầy tháng th́ thằng Rác vẫn chưa có tên) Việc mang nặng đẻ đau, chắc chắn là nàng thấu hiểu khi sinh thằng Rác, là chẳng có trở lực nào đối với dự định lớn lao của nàng. Là phải có một đàn con, đông chừng nào hay chừng nấy. V́ có thế nàng mới yên ḷng sống trong ngôi nhà mà người phụ nữ tiền nhiệm của nàng, tức mẹ của ta, đă nuôi con không được. Nhưng chương tŕnh sinh đẻ ấy đă bị phá sản ngay sau khi sinh được đứa con đầu ḷng là thằng Rác. Lúc đầu ta cứ ngỡ nàng không đẻ nữa là tại ta. Để có dư dả thời giờ cho việc đọc sách, quả t́nh  ta có thề trong ḷng là chỉ sinh một đứa con mà thôi. Nhưng khi thấy nàng buồn bă, ta có phá bỏ lời thề, không c̣n hạn chế việc ăn nằm với vợ. Măi đến khi thằng Rác đă lớn mà chẳng thấy nàng chửa đẻ ǵ nữa, ta mới biết không phải là hoàn toàn tại ta. Có thể là do bộ máy sinh đẻ của nàng bị trục trặc chỗ nào đó. Mà cũng có thể  đến lúc đó th́ bộ máy sinh đẻ của ta không c̣n tốt như trước. Chớ nghĩ chuyện chửa đẻ mà sinh mệt trí, em Hai à. Ta an ủi nàng vậy là c̣n có niềm hy vọng nàng c̣n đẻ nữa. Nhưng mọi tia hy vọng đều đă lịm tắt khi nàng đang đi đứng ăn ngủ có vẻ b́nh thường và đang có cao vọng trong chuyện sinh con như vậy th́ bỗng dưng ĺa khỏi trần gian. Điều này có nghĩa là cả ta lẫn nàng chẳng hề hay biết ǵ về cái chết của nàng. Đến lúc ấy th́ nàng chết, vậy thôi. Có, trước đấy ta cũng có nghĩ đến cái chết, nhưng là cái chết nói chung của loài người. Đêm, lúc nàng đă ngủ ngon, ta cứ sờ lên da thịt nàng để coi thử có quả là do cát bụi mà ra hay không. Ta cứ ôm mớ cát bụi ấy vào ḷng ta, và nghĩ đến ngày ta không c̣n ôm được nữa, tức nghĩ đến ngày nàng trở về với cát bụi, nhưng thứ cát bụi ta nghĩ là theo nghĩa mới nhất, tức phần nhỏ nhất của thế giới vật chất. Ta có nghĩ đến cuộc chuyển hóa từ cát bụi thành con người, rồi từ con người thành cát bụi, rồi từ cát bụi lại thành con người, và thấy rất vui. V́ nếu quả như đă xảy ra như thế, th́ không phải chỉ có con người, không phải chỉ có nàng, mà từ rong rêu cóc ếch nhái cho đến con voi con cọp, nói chung là mọi sinh vật trên mặt đất này, đều phải ở trong cuộc chuyển hóa bất tận ấy. Khi nghĩ đến cuộc toàn cầu hóa ấy, ta chẳng c̣n thấy lo sợ  về cái chết của nàng. V́ chết hóa ra chỉ là một cách khác của tồn tại. Chết với sống là một. Ta với nàng là một. Khi ta nghĩ đến chỗ này th́ nàng thức giấc. Và lập tức nàng đă nhắc nhở ta về chương tŕnh sinh đẻ của nàng. Cái huôn khó nuôi con, tức cái huôn con chết nhỏ, đă thành  thứ tất định luận đen tối luôn đe dọa nàng. Nhưng với ta th́ đấy chỉ là sự đùa cợt của tự nhiên: Cát bụi vừa chuyển thành con người, th́ đă liền trở lại cát bụi. Về chỗ nh́n này th́ nàng đứng ở một thế giới khác biệt với thế giới của ta, cũng sâu xa và gay gắt không kém những khác biệt đă xảy ra trong lịch sử nhân lọai, những khác biệt đă dẫn dắt con người đến chỗ thù hận, giết chóc nhau.

    Nhưng nếu như mọi thứ đều giống nhau, nếu mọi thứ đều toàn cầu hóa như cuộc chuyển hóa vật chất kia, th́ mặt đất này sẽ buồn tẻ như lúc chưa có loài người.

    GHI CHÚ CỦA  CU CỎ   

    Giá ông Ruông vẫn c̣n, có nghĩa ông không chết, th́ những ghi chép của ông không phải chỉ bấy nhiêu. Tức, ông vẫn tiếp tục đánh cắp chuyện sử sách để tô điểm cuộc đời ông và cuộc đời các bậc tổ phụ của ông. Nếu như người ta tin một cách mănh liệt rằng chỉ lấy mỗi cái xương sườn của ông Adam mà làm ra được một bà Evà, th́ ông cũng mănh liệt tin rằng nếu lấy một số sự việc nào đó đă xảy ra trong lịch sử nhân loại (mà ông luôn giả thiết là thật) để lắp ráp vô cuộc đời ông và lắp ráp vô cuộc đời các bậc tổ phụ ông, lắp ráp theo cách lắp ráp của ông, th́ nhất định sẽ thành ra thứ lịch sử vĩ đại của cuộc đời ông và lịch sử vĩ đại của cuộc đời các tổ phụ ông. Và tất nhiên, nếu như ông chưa chết th́ thằng Cỏ anh sẽ c̣n được nghe những câu chuyện kể lạ đời.

    Và thằng Cỏ anh không ai khác hơn là người kể chuyện này. Muốn kể được chuyện này, người kể chuyện đă sử dụng tất cả những ghi chép người ông quá cố để lại, và vận dụng cả kư ức của cha ḿnh ( th́ hỗn tạp, mơ hồ) lẫn kư ức tuổi thơ của ḿnh ( th́ bị thời gian làm lẫn lộn, nên chẳng biết những điều kể ra là có đúng hay không) Nói tóm lại, người kể chuyện đă cố h́nh dung lại cuộc đời ông ḿnh với mức có thể. Và cũng chẳng thể xếp đặt các sự việc theo thứ tự trước sau. V́ đây không phải chép tiểu sử, mà cốt để làm hiện lên h́nh ảnh một con người. Kể chuyện này, người kể chuyện chỉ mong đạt được mỗi mục đích là làm cho h́nh ảnh ông ḿnh trở nên vĩ đại đối với các thế hệ con cháu nhà họ Lê, tức đáp ứng được ước muốn cuối đời có vẻ kỳ cục của ông..

                                                        Qui Nhơn mùa thu 2004

                                                                         mùa thu 2007     

                                NGUYEN THANH HIỆN

                                70, Nguyễn Thị Định, Qui Nhơn, B́nh Định, Việt Nam

                                ĐT :  056. 3646449

                                Email : nguyenthanhhien_nt@yahoo.com.vn