Một nguồn thơ

 

              A                                      

                                                                

       ừ     Z     đế   

                              

 t                           n                            

 

 

 

                                         k  h   ô   n   g

 

                                                       c

                                                  ó

 

                                         c  h ỗ    c  h  o

 

                                                                                                         TÔI

 

Chúng ta chào đời quá muộn trong một thế giới quá già nua ở đó mọi chuyện đă được nói cạn ư.

Nửa đầu thế kỷ 20, ư trứ danh ấy c̣n ám ảnh nhiều nhà thơ : thế th́ c̣n đâu đất sống cho thơ ? « Định mệnh » nhà thơ là sáng tạo, mở đường — cả nội dung lẫn h́nh thức. Nếu mọi chuyện đều đă được nói cạn ư, chỉ c̣n tŕnh bày lại với h́nh thức mới lạ, chỉ c̣n thơ sáo thôi.

Cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, người Pháp, đặc biệt nhóm thơ siêu thực, dùng không gian trắng của trang giấy làm « vật liệu » làm thơ, tạo một kích thước nhục cảm thơ Pháp chưa hề có. H́nh như họ nẩy ư đó khi ngắm chữ Tàu, chữ Nhật trên các bức tranh : chữ là tranh, tranh là chữ, đều là biểu tượng. Từ ấy, nhiều người trong các nền văn hoá dùng chữ cái Latinh bắt chước, vẽ tranh bằng ngôn từ. Chẳng c̣n bao nhiêu tác phẩm tồn tại tới hôm nay. Ngôn từ đă bơ phờ, ráo máu, cạn t́nh, bạc nghĩa th́ h́nh thức lạ lẫm tới đâu cũng chỉ đủ thoáng mua vui.

Nhưng, khắp nơi, nhu cầu làm thơ vẫn lịm bỏng : chính chúng ta c̣n rất trẻ ; thế giới cũng không ngừng thay đổi, liên miên hé ra vô vàn bộ mặt lạ đến mức ta không nói lên được cho nhau. Ngôn-tư là quan-hệ giữa tavới ta xuyên qua quan-hê chung giữa ta với thế giới, người đời. Thế-giới chỉ già nua v́ ngôn từ bất lực, chỉ c̣n khả năng son phấn vẽ vời thôi. Thơ c̣n đất sống nếu ta biết cải tạo, hồi sinh ngôn-từ. Chẳng dễ tí nào !

Từ Huy làm thơ ngược lại, dùng tranh xoá ngôn từ, khai tử một loại ngôn ngữ ! Xoá sạch. Tới mức chẳng c̣n ǵ : tranh cực kỳ trừu tượng v́ quá cụ thể ! Cụ thể tới mức, tự nó, nó chẳng có nghĩa lư ǵ cả ! Nó chỉ là chữ cái, công cụ tạo từ. Thế th́ từcũng chỉ là công cụ, làm sao hoá thân thành lời, thành thơ ?

Tập thơ 19 Chữ cái, lạ lẫm, phong phú chưa từng thấy trong thơ Việt Nam hay ngoại quốc. Cả nội dung lẫn h́nh thức, lại đậm đà nhục cảm. Lời bạt của tác giả, thực chất, là tuyên ngôn mở đường mới tiếp cận ngôn-từ, mở đường cho nguồn thơ mới. Tập thơ bắt đẩu bằng chữ T, như Từ Tôi, chấm dứt bằng chữ H, như Huy Hết. Từ Tôi Huy Hết, Từ Hết Tôi Huy, Tôi Từ Huy Hết, Tôi Hết Từ Huy, v.v. và v.v. Tuyệt !

Có nhiều điều để cảm, suy ngẫm, thảo luận. Xin nêu sơ 2 điều.

Khác biệt giữa ngôn ngữ thơ và văn xuôi, theo Jean-Paul Sartre [1]

Trong văn xuôi, ngôn từ được dùng như kư hiệu để chỉ điều ǵ ngoài nó : vật thể, ư tưởng, v.v. Ngôn từ là phụ, điều nó chỉ mới là chính. Đúng : b́nh thường độc giả t́m điều ấy, bản thân ngôn từ không quan trọng. Thí dụ : em nói tiếng Việt, tiếng Pháp, tiếng Anh cũng được, miễn sao tôi hiểu em.

Trong thơ th́ không. Tôi phải cảmđược em ! Không ǵ ngoài em có thể khiến tôi cảm được em, trừ ngôn từ của chính em. Trong thơ, ngôn từ được sử dụng v́ chính nó. Nó là vật liệu cơ bản của thơ, như màu sắc trong hội hoạ, âm thanh trong nhạc. Bài thơ hay v́ chính nó, nó tồn-tại như vật-thể [2], nó tự-tại. Nó làchính nó như thực-thể-tự-tạinhưng, đồng thời, nó là sản phậm của con người, thực-thể-v́-ḿnh. Nó là thực-thể-v́-ḿnhtồn-tại dưới dạng thực-thể-tự-tại. Nó là, trong thế-giới ảo của nghệ-thuật, thực-thể-tự-tại-và-v́-ḿnh, « nỗi đam mê hăo [3] » của con người. V́, dĩ nhiên, nếu tác phẩm nghệ thuật có thể ám ảnh nỗi đam-mê tự-tại của con người th́ chẳng có ǵ, kể cả chính nó, có thể ám ảnh nó : là vật-thể, nó chẳng thể v́-ḿnh, chẳng có ḿnh luôn [4]. Sartre vận dụng triết lư để t́m hiểu thơ văn như thế đấy... Trong Văn chương là ǵ ? ông không dùng thuật ngữ triết của ông, mấy ai hiểu được, nhưng ai biết triết lư ấy th́ hiểu liền đằng sau suy luận về thơ văn có bản thể luận của Thực-thể và Hư-Vô[5]. Quan điểm này đúng đối với một số bài thơ. Thí dụ, những câu thơ của Rimbaud do chính Sartre b́nh luận.

Điều thú vị ở đây : quan điểm này đúng với thơ Từ Huy, một... nửa !

Mỗi chữ cái của Từ Huy là một bài thơ. Trong tư cách chữ cái, nó là chính nó, chẳng có nghĩa, t́nh, nhục cảm ǵ cả. Nó tự tại và, do đó, trường tồn như người đời thường tưởng tượng. Nhưng khi ta sát lại, đâm ḿnh vào nó, nó bỗng ngộp nhục-cảm t́nh ư ! Nó hết là công cụ lập từ, bản thân nó ngây ngất cơ man từtrong trạng thái vừa kỷ cương vừa cuồng loạn. Bỗng nhiên nó biến thành Tôi ! Tôi của Chữ,  Ai không kham nổi cuộc gặp gỡ này hăy lùi bưóc, Chữ sẽ tức khắc khép ḿnh, trở lại chính ḿnh, một vật thể tự tại, vô nghĩa, vô t́nh, vô nhục cảm... Ai dám đâm hết ḿnh vào Chữ, sẽ thế nào ? Văng ra ! Tại sao ? Tại v́ khi nhà thơ dám bắt đầu bằng Chữ cái, thực-thể vô nghĩa vô tâm vô hồn vô cảm để viết chính ḿnh, khiến ngay cả chữ cáicũng sững sờ, bỗng có Tôi, th́ độc giả chỉ gặp được nàng thơ khi dám đọc thơ từ cơi vô ngôn đó !

Theo quan điểm của Sartre, mỗi Chữ cái của Từ Huy là một bài thơ hoàn chỉnh. Nhưng nó không chỉ thế. Nó xé toang chân trời suy ngẫm, nhục cảm của ta. Nó thơ. Nó lạ lẫm độc đáo khát khao tŕu mến ở đó.

Từ là một nhà tù

Đúng. Từlà cũi chật hẹp ngộp thở, xiềng xích trói tư duy, bóp nghẹt thân thể và trí tuệ của ta v́ ta sống, cảm nhận thế giới, người khác và chính ḿnh qua tư duy và tư duy không thể có ngoài ngôn ngữ. Biết rồi, khổ lắm nói măi ! Tuy vậy, đó là sự thật đau đỏ nhất của kiếp người, chúng ta nên người Việt trong xiềng xích âu yếm nhất : tiếng Việt. Thơ văn đáng chú ư chính v́ nó là phương tiện duy nhất để ta cùng người đời giải phóng tận gốc chính ḿnh, tái tạo và sáng tạo một nhân giới xứng đáng với thời đại, với đời người ngắn ngủi ở chính ta.

Điều đáng suy ngẫm : v́ sao từ chật hẹp ngộp thở đến thế ? V́ chúng bị xích trong A-Z ? Không. Hệ chữ cái Pháp nghèo nàn hơn hệ chữ cái Việt Nam. Nhưng với hệ chữ cái 26 kư hiệu ấy, với khả năng tổ hợp hiện nay của chúng, ta có một số tổ hợp lớn tới mức ta không h́nh dung nổi, đủ để nói bất kể ǵ, nếu ta có ǵ để nói tới mức ấy. Trong ngôn ngữ toán, bộ « chữ cái » thông dụng chỉ có 10 kư hiệu, 0-9, nhưng nếu ta phát triển trị Pi  [6], vốn vô tận, với hệ kư hiệu nghèo nàn ấy, chắc chắn, trong một quan hệ một đối một, ta sẽ t́m ra chuỗi kư hiệu tương ứng với bất cứ khúc giao hưởng nào của Beethoven, toàn bộ Hài kịch làm người [7] hay Hài kịch thiêng liêng [8] . Nói chung, để ứng xử với đời trong bất cứ ngôn ngữ nào, ta chỉ cần biết khoảng 1000 từ [9]. Để đọc các báo lớn nhất trong bất cứ tiếng nào, Pháp, Anh, Trung Quốc, v.v., ta chỉ cần biết khoảng 2000 từ, theo thống kê của các nhà ngôn ngữ học.

Cũi đích thực của từ không ở 26 kư hiệu vô nghĩa.

Đó chỉ là một khía cạnh không quan trọng lắm.

Dù ta dùng hết những từ thiên hạ đă tạo ra, ta chỉ nhại người đă chết. Ta chỉ làm người thụ động. Ta chỉ là nô lệ của ngôn ngữ, không làm chủ-thể ngôn ngữ, không làm người. Chỉ khi nào, với vốn từ nghèo nàn ta học được, dùng được, ta dám và biết viết chính ḿnh và, quá đó, hoà nhập người khác trong quan hệ cá biệt giữa hai con người cá biệt, ta mới phá tan được cũi từ, mở đường cho chính ta và người đời làm người. Hôm nay. Một khoẳnh khắc ngắn ngủi. Không bao giờ trở lại.

Thơ Từ Huy làm được chuyện ấy, vươn qua xích xiềng ngôn từ, cũi chữ cái, mở nguồn thơ mới.

Phan Huy Đường

06/2006

Và để từ biệt, v́ ở đời người ta chỉ được gặp nhau trong cơi hữu hạn, từ mạch thơ Từ Huy, xin tặng nàng thơ hai « khối » thơ hiện hiện đại vốn vô hạn như trị của Pi... Hai khối thơ này, thực tế, ḿnh với ta tuy hai mà một !

Nàng thơ vô khối

 

Vô khối nàng thơ