Jean Valjean : cái tên là một cái tôi

 

 

Tầm vóc của Jean Valjean không chỉ là tầm vóc của một tù khổ sai vươn lên thành một vị thánh chí thiện. Vị thánh đó thực ra chỉ muốn làm một người b́nh thường, muốn cái tên tầm thường và cái tôi nhỏ bé của ḿnh được thừa nhận. Từ góc độ của vấn đề mà bài viết này sẽ xử lư th́ Những người khốn khổ của V. Hugo là cuốn tiểu thuyết về cuộc đấu tranh cho cái tên và qua đó, cho cái tôi trong đời một con người khốn khổ.

 

Cái tôi ở Jean Valjean là sự hoàn chỉnh của một nhân cách không theo quy luật thông thường mà theo một tiến tŕnh đặc biệt : được xác lập nhờ tác động bên ngoài (của cha Myriel), tự xóa bỏ ḿnh v́ người khác (Jean Valjean khẳng định bản ngă bằng cách vừa đối lập ḿnh với người khác vừa ḥa tan vào người khác), và cuối cùng là tự xác lập lại (khi không c̣n ai cần đến ḿnh nữa). Bi kịch của Jean Valjean là ở chỗ dù nhân cách có được hoàn thiện tới mức độ nào th́ nó cũng bị cái tên làm cho trở thành vô hiệu. Mối quan hệ giữa cái tên và cái tôi ở Jean Valjean  phản ánh cấu trúc phức tạp của tư tưởng Hugo và tham vọng muốn xóa bỏ không chỉ án tử h́nh của pháp luật đối với tử tù mà cả án tử h́nh của thành kiến xă hội đối với các cựu tù.

Xây dựng một người tù khổ sai thành một mẫu mực về sự tu thiện cá nhân, Hugo muốn kêu gọi một cái nh́n không thiên kiến đối với con người, vượt lên mọi giai cấp. Điều mong mỏi nhất của ông là xă hội chịu thừa nhận những giá trị mà một người tù khổ sai có thể đạt tới.

 

 

1.          Cái tên và ư thức về cái tôi của nhân vật

 

 

Gần mười chín năm kể từ lúc ra tù đến lúc chết (1815­-1833, đúng bằng quăng thời gian trong tù !), đó là hành tŕnh của Jean Valjean từ chỗ cố che giấu họ tên cho đến chỗ tự trả lại tên cho ḿnh. Trong mười chín năm ấy, Jean Valjean đă tồn tại nhờ những cái tên giả và giành được sự kính trọng của xă hội với những cái tên giả đó. Có hai lần Jean Valjean quay về với tên thật của ḿnh. Lần thứ nhất, tự nguyện đến tự thú ở ṭa Arras, và lần thứ hai t́nh nguyện tự thú với Marius. Sau lần thứ nhất ông trở lại nhà tù để rồi tự giải thoát và tiếp tục sống với những tên mới. Lần thứ hai ông cũng vào tù nhưng lần này là nhà tù vĩnh viễn : cái chết. Giữa hai lần tự thú đó là bước phát triển nhảy vọt của ư thức về cái tôi (gắn với cái tên) ở nhân vật.

Không phải ngay từ đầu ư thức về cái tôi, về giá trị cá nhân đă có sẵn trong Jean Valjean. Sau khi được linh mục Myriel cảm hóa, Jean Valjean  quả thực đă luôn nỗ lực để trở thành một người lương thiện đúng nghĩa. Và để làm được điều này, ông buộc phải sử dụng tên giả. Vụ Champmathieu buộc ông phải đối diện với nó, với cái tên mà ông ghê tởm. Sau cuộc đấu tranh nội tâm khốc liệt, ông đă đến ṭa án Arras, không phải với ư thức khôi phục tên tuổi mà với cái lương tâm thánh thiện không mốn một người vô tội phải bị hàm oan. Jean Valjean tự thú lần này là v́ trách nhiệm đối với Champmathieu.

C̣n lần tự thú với Marius là v́ trách nhiệm đối với chính bản thân ḿnh. Điều này khiến sự việc trở nên giản dị, sáng rơ.

Hugo đă làm cho mọi chuyện rối tung khi đặt độc giả trước những giằng xé nội tâm và những lư do thiếu sức thuyết phục mà Jean Valjean đưa ra để giải thích với Marius về hành động của ḿnh.

Thực ra động cơ thúc đẩy Jean Valjean tự thú chính là : « bây giờ, để sống tôi không muốn ăn cắp một cái tên » ( V, VII, I)^[1]. Marius không hiểu được điều này, mặc dù trước đó Jean Valjean đă giải thích tương đối rơ : « Fauchelevent đă cho tôi mượn tên một cách vô ích, tôi không có quyền sử dụng nó, ông ta có thể cho tôi tên, nhưng tôi không thể nhận. Mỗi cái tên, đó chính là một cái tôi^[2] » (V, VII, I). Đằng sau câu nói của Jean Valjean rằng ông không có quyền nhận cái tên của Fauchelevent dường như vang lên một tiếng gào thống thiết trong im lặng : « tôi có quyền có cái tên của ḿnh ». Tội nghiệp Jean Valjean, Marius đă không nghe thấy tiếng gào câm lặng đó và v́ thế mà không hiểu được cái quyền chính đáng ấy của ông, quyền được là chính ḿnh. Marius, chàng luật sư đó cũng đă không hiểu rằng cái tên là một cái tôi, một giá trị. Jean Valjean c̣n tiếp tục lư giải cặn kẽ hơn : « tuy là một nông dân, tôi cũng có suy nghĩ chút ít, có đọc chút ít ; và ông thấy đấy, tôi nói năng nghe cũng được. Tôi hiểu được nhiều điều. Tôi đă tự giáo dục tôi^[3]. Thật thế, lấy một cái tên và dấu ḿnh dưới cái tên ấy, là không lương thiện » (V,VII,I).

Jean Valjean là nhân vật chính nhưng tên ông chỉ được đặt cho phần cuối cùng của tác phẩm. Chỉ đến lúc ấy ông mới thực sự là một Jean Valjean trọn vẹn. Tự thú với Marius không phải là một hành động bất ngờ, đột ngột. Nó được khởi nguồn từ quyết định lên chiến lũy cứu Marius, đồng nghĩa với quyết định sẽ trao Cosette cho chàng. Trên chiến lũy Jean Valjean đă có một hành vi khó hiểu ngang với việc tự thú : Jean Valjean không chỉ tha chết cho Javert mà c̣n cho hắn biết tên giả và địa chỉ của ḿnh, để hắn đến t́m bắt ông trong trường hợp ông c̣n sống sót ! Điều đó có nghĩa là Jean Valjean quyết định nộp ḿnh cho Javert, quyết định quay trở lại với chính ḿnh.

Cuộc gặp gỡ với Myriel là một cú hích quan trọng, nhưng sự tự giáo dục mới là điều kiện thiết yếu để Jean Valjean xây dựng nhân cách. Giám mục đưa Jean Valjean ra khỏi bóng tối của tội ác để đến với ánh sáng chói ḷa của ḷng lương thiện. Quá tŕnh tự giáo dục đưa Jean Valjean từ sự tối tăm vô học đến với ánh sáng hiểu biết của trí tuệ, biến ông thành một ư thức hoàn chỉnh về cái tôi cá nhân. Cái tôi của ông, một mặt, vượt lên trên tính ích kỷ, tự xóa ḿnh v́ người khác, nhưng đồng thời đó cũng là một ư thức đầy đủ về các giá trị riêng của ḿnh. Myriel cho ông cái ảo tượng về thế giới bên kia – cái chỗ dựa tinh thần vững chắc giúp ông vượt qua những nỗi đau khổ trên trần thế. Sự tự giáo dục, sự hiểu biết giúp ông nhận thức về cái bản ngă có một không hai của ḿnh trên chính thế giới này.

Hugo, trong các tác phẩm của ḿnh, không chỉ xây dựng những cái tôi lăng mạn độc đáo hoặc những anh hùng có tham vọng « phải có danh ǵ với núi sông ». Hugo c̣n đấu tranh cho những cá nhân thuộc về cái tầng lớp vô danh đông đảo trong xă hội, những phận mỏng cánh chuồn, những kiếp người khốn khổ. Ruy Blas, một người hầu trong vở kịch nổi tiếng vào bậc nhất của Hugo được hoàng hậu yêu v́ chính tài năng, nhân phẩm của chàng, chứ không phải v́ chiếc áo quư tộc khoác bên ngoài con người chàng. Để cho hoàng hậu yêu Ruy Blas sau khi đă biết rơ thân phận tôi tớ của chàng, Hugo muốn trả về cho dân chúng giá trị thực sự, đ̣i phải thừa nhận họ trong chính tầng lớp xuất thân của họ.

 

 

 

2.           Cái tên và sự phán xét của xă hội đối với cái tôi của nhân vật

 

 

 

Có thể h́nh dung bi kịch cuộc đời Jean Valjean qua sơ đồ sau :

              

       Jean Valjean      

       (Một cái tôi)                         

 

 

                                              

 

                 Tên giả ( Madeleine, Fauchelevent...)                                        Tên thật (Jean Valjean)

 

              Nhân cách thực – lương thiện                                         h́nh ảnh ghê tởm – bất lương       

 

                Sự tôn trọng của xă hội                                                     Sự khinh bỉ của xă hội              

 

Đối với Jean Valjean đă quy thiện, mười chín năm tù không chỉ là quá khứ, đó c̣n là một thứ tội nợ đè nặng lên hiện tại và tương lai của nhân vật. Tâm hồn cao quư không thể cứu chuộc cho cái tên nhục nhă. Nỗi nhục đeo vào cái tên dai dẳng. Jean Valjean đă không thể dùng con người mới đáng trọng để xóa đi sự ghê tởm của người đời đối với cái tên, tức là quá khứ, của ḿnh. Hơn nữa, t́nh h́nh c̣n bi đát hơn khi quá khứ đó lại trở thành hiện tại : tù khổ sai tái phạm và vượt ngục.

Nghịch lư của Jean Valjean : ông là một con người duy nhất nhưng lại phải chịu những đánh giá hết sức trái ngược của xă hội, mà những đánh giá ấy chỉ dựa vào cái tên chứ không dựa vào bản chất đích thực của ông.

Con người lương thiện, nhân cách thực sự của Jean Valjean được xă hội công nhận và tôn trọng khi ông khoác lên đó những cái tên giả.

Nhưng cũng con người ấy, nhân cách ấy mà được gọi bằng cái tên Jean Valjean, tức là tên thật, th́ ngay lập tức biến thành quỷ dữ, bị khinh bỉ, bị lên án.

Điều trớ trêu là ở ṭa án Arras, phải nhờ vào uy tín của cái tên giả Madeleine th́ ông mới có cơ hội để quay trở lại với cái tên thật Jean Valjean. Thật đau xót cho nhân vật khi ông được chứng kiến sự nổi tiếng và uy danh Madeleine ngay trước cánh cửa dẫn ông trở về với Jean Valjean. Xă hội đă phân biệt rất rơ Jean Valjean và Madeleine, không muốn thừa nhận hai người đó là một. Và thực tế Jean Valjean đă giết chết Madeleine trong kư ức xă hội chứ không phải là ngược lại : Madeleine không cứu được Jean Valjean khỏi sự phán xét của xă hội. Hành vi cao thượng của Jean Valjean làm người đời xúc động, nhưng sự xúc động đó chỉ kéo dài trong khoảnh khắc, vừa đủ để ông nhận ra ḿnh thật là ảo tưởng.

Như vậy, bao giờ cũng có một độ lệch nghiêm trọng trong nhận thức của xă hội về con người thật và cái tên thật của Jean Valjean. Tên giả là biện pháp bất đắc dĩ mà tạm thời Jean Valjean phải dùng để có cơ hội hoàn lương và để buộc xă hội phải thừa nhận giá trị chân chính của con người ông, kết quả của những nỗ lực đầy đau đớn. Ước vọng của Jean Valjean trong lần tự thú cuối cùng là muốn trả tên ḿnh về với những giá trị đó. Tuy nhiên ông không dựa vào việc khoe khoang thành tích (ông đă dấu Marius tất cả những việc tốt đă làm) mà mong muốn một cái nh́n công bằng của người đời. Nhưng Marius đă bị cảm giác ghê tởm thiên kiến che lấp mất sự sáng suốt của lẽ phải, mặc dù không phải Marius không hiểu rằng : « Một lương tâm trỗi dậy là một tâm hồn cao cả ». Ít nhất Marius cũng có thể nhận thấy trong hành động tự thú của Jean Valjean những biểu hiện của một con người chân chính : sự trung thực, sự can đảm, đức hy sinh. Nhưng sự thức nhận đó không đủ mạnh để át đi cái ấn tượng khủng khiếp mà cái tiếng « cựu tù khổ sai » mang lại.

Thực ra Jean Valjean không muốn ăn cắp ḷng kính trọng, bởi v́ ông xứng đáng được nhận nó một cách đàng hoàng, điều mà ông đă không có được. Những trải nghiệm suốt cuộc đời đủ để ông cay đắng nhận ra rằng người ta không thể nào kính trọng ông thực sự khi họ biết quá khứ của ông.

 

3.           Cái tên và sự tồn tại của cái tôi Jean Valjean trong ư thức của người khác

 

Cũng như những cái tôi lăng mạn khác, Jean Valjean là một cái tôi cô độc và kiêu hănh. Mối quan hệ với các cá nhân khác trong cuộc đời càng làm nổi bật sự cô độc của nhân vật.

 

      Jean Valjean – Myriel

            Có hai người được Jean Valjean chủ động xưng tên và lư lịch : Cha Myriel và Marius. Lần xưng danh với giám mục diễn ra gần như bản năng. Đó là sự thôi thúc tự nhiên của một con người lần đầu tiên trở về với xă hội. Jean Valjean đă tŕnh cái giấy thông hành vàng và cái quá khứ mười chín năm tù vượt ngục mà không cần tính đến phản ứng của Đức giám mục. Và đấy là lần duy nhất trong đời ông nhận được sự tôn trọng thực sự, sự tôn trọng đối với con người cá nhân ông bất chấp thân phận cựu tù khổ sai của ông.

            Cha Myriel, từ đó, đă trở thành người bạn đồng hành vô h́nh của Jean Valjean. Nhưng ông thuộc về một thế giới khác. C̣n ở trên cơi đời này, Jean Valjean chỉ có một ḿnh. Myriel đă mua linh hồn Jean Valjean dâng cho Chúa. Nhưng ông không cần biết con người bất hạnh đó tên là ǵ. Đối với Myriel, tên tuổi con người không quan trọng v́ tất cả đều có tên là người anh em.

Để đến được ngôi nhà của Chúa mà Myriel hứa hẹn với Jean Valjean, người ta không cần phải có tên, chỉ cần có một linh hồn. Nhưng trước khi làm một thiên thần, Jean Valjean là một con người. Để trở thành một cá nhân hoàn chỉnh, Jean Valjean không thể không tôn trọng những ǵ là con người trong chính bản thân ông, và mong muốn người khác cũng có thái độ đó. Một khi đă có linh hồn th́ linh hồn ấy phải được thừa nhận. Noi gương Myriel, Jean Valjean đă cố gắng trở thành một vị thánh trên trần. Nhưng sự kính trọng mà Đức Cha Bienvenu nhận được một cách tự nhiên ở loài người th́ Jean Valjean tiếp nhận với mặc cảm đánh cắp. Cha Myriel, v́ thế, là một tấm gương mà soi vào đó Jean Valjean thấy được cả vinh quang lẫn cay đắng của ḿnh.

 

      Jean Valjean – Cosette

 

            Có hai người mà Jean Valjean vừa hàm ơn vừa yêu quư hết sức : Myriel và Cosette. Đấy là những người mang lại cho ông cảm giác ḿnh cũng là một con người như mọi người. Người này tặng cho ông linh hồn, người kia tặng cho ông tổ ấm. Tuy vậy giữa họ có một sự khác biệt lớn : Myriel biết rơ Jean Valjean mà vẫn tôn trọng ông, c̣n Cosette yêu quư ông, nhận tất cả mọi thứ từ ông, mà suốt đời không biết thực sự ông là ai. Cosette là tấm gương soi vào đó Jean Valjean vừa thấy chan ḥa ánh sáng hạnh phúc nhưng lại không thấy bóng dáng ḿnh đâu cả. Cái tôi của Jean Valjean tự hủy diệt v́ Cosette. Đúng như Marius ví von : phân bón giúp mùa xuân làm nở hoa hồng.

Trong lời giải thích với Marius, Jean Valjean có nói rằng sở dĩ ông tự thú v́ không muốn mất đi sợi dây ràng buộc với Cosette. Như vậy, Jean Valjean phải đau khổ v́ ông muốn được cả hai điều : được là chính ḿnh và được gần Cosette. Và ông đă nói thật với Marius. Điều này giải thích tại sao một mặt ông dấu Cosette ḿnh là tù khổ sai, nhưng mặt khác ông bắt nàng gọi ḿnh là « ông Jean », mặc dù tiếng « cha ơi » nghe êm ái hơn nhiều.

 

Jean Valjean – Marius

 

Tại sao Jean Valjean chọn Marius để tự thú chứ không phải là một người nào khác. Phải chăng ông đă hy vọng vào sự công bằng mà chàng luật sư, đại diện cho công lư của loài người, có thể mang lại cho ông ? Jean Valjean đă đặt vào canh bạc đó cả cuộc đời ḿnh và kết cục là ông nhận được sự mất mát tuyệt đối, mất Cosette, chỉ c̣n đau khổ và cái chết. Marius cũng nông cạn và định kiến như tất cả những người khác. V́ vậy mà bản anh hùng ca của Hugo vừa hào hùng lại vừa chua xót.

      Jean Valjean chờ đợi ở Marius một sự thừa nhận mà ông gọi là « tha thứ ». Và Marius, bằng cách lặng lẽ đẩy ông ra xa Cosette, bằng cách từ chối sử dụng món tiền chân chính của ông, bằng sự ghê tởm, đă giết chết ông. Thái độ của Marius chính là sự phán xét của xă hội dành cho cái tên của Jean Valjean. Để đánh giá Jean Valjean, Marius đă không có được sự cẩn trọng, công bằng của Thénardier. Trớ trêu thay, phải nhờ cái đồ cặn bă Thénardier mà Marius mới biết được sự thật về Jean Valjean. Sự hối hận muộn màng của Marius chỉ vừa đủ để làm cho Jean Valjean cảm thấy được chết một cách sung sướng. Điều đau xót là ở chỗ : bao nhiêu nguy hiểm không hạ gục được Jean Valjean, nhưng sự bạc bẽo do thành kiến của Marius và do vô tâm của Cosette đă nhanh chóng đẩy ông tới cái chết. Jean Valjean không trách Marius và Cosette. Hugo cũng không trách hai con người hạnh phúc đó, nhưng dư vị chua chát, xót xa cứ đọng lại dai dẳng.

Khởi đầu với Myriel và kết thúc với Marius, hẳn Jean Valjean muốn một lần nữa nhận được sự tôn trọng hết sức tự nhiên như ông đă một lần nhận được từ giám mục. Đấy có lẽ là một trong những lư do khiến ông không nói tất cả sự thật. Một mặt, sự cao thượng không cho phép ông làm như vậy ; mặt khác, chẳng lẽ phải cần đến điều đó để người ta không khinh bỉ ông sao ? Chẳng lẽ lời tự thú của ông chưa đủ vĩ đại sao ? Jean Valjean không oán trách. Ông chịu đựng và đau khổ. Nỗi đau khổ có giá trị hơn cả ngàn lời oán trách, khiến cảm giác có lỗi của Marius tăng lên gấp bội.

 

      Jean Valjean – Thénardier

            Xuất hiện như một cặp đối nghịch, Jean Valjean là biểu tượng của sự thánh thiện, Thénardier là h́nh mẫu của sự đê hèn xấu xa. Hai nhân vật này, để tồn tại đều phải sử dụng một loạt tên giả. Nhưng nếu Jean Valjean buộc phải dùng tên giả để cứu rỗi linh hồn, th́ Thénardier tự nguyện vứt bỏ tên thật, cố t́nh dùng tên giả để kiếm ăn. Một kiểu làm tiền bằng cách hy sinh cái tên của ḿnh, và bằng cách đó bán linh hồn cho quỷ dữ.

Số phận oái ăm đă để cho kẻ mà Marius tưởng là phải chịu ơn giúp chàng t́m ra người chàng phải chịu ơn thực sự. Thénardier đă đóng vai tṛ là kẻ trả lại cái tên Jean Valjean về với con người thật của ông, dù hắn không cố ư.

 

      Jean Valjean – Javert

 

            Javert là cái hộp đen cất giữ cái tên Jean Valjean đă hoàn toàn bị quên lăng. Javert là nỗi ám ảnh, nỗi sợ hăi của Jean Valjean. Nhưng nghịch lư là nhờ có Javert, kẻ săn đuổi, mà Jean Valjean có cảm giác được tồn tại. Javert đă luôn quan tâm đến ông, và dù đó là một kiểu quan tâm hết sức quái gở th́ nó cũng duy tŕ ư thức về con người đích thực của ông.

            Cái chết của Javert, một mặt, là sự chiến thắng của Jean Valjean. Jean Valjean đă có được ḷng khâm phục của Javert, và thắng lợi của ông là tuyệt đối v́ Javert đă tôn kính cả Madeleine lẫn Jean Valjean : « H́nh ảnh ông Madeleine lại hiện lên đằng sau Jean Valjean : hai khuôn mặt đáng tôn kính » (V, VI). Và đáng lẽ phải phán xử Jean Valjean th́ hắn đă quay lại tự phán xử ḿnh. Mặt khác, cùng với cái chết của Javert, cái tên và cái tôi Jean Valjean vừa được thừa nhận sẽ biến mất hoàn toàn khỏi thế giới. Từ khi nhảy xuống biển tạo nên vụ chết đuối giả, Jean Valjean đă chính thức khai tử cho ḿnh. Từ đó ông chỉ c̣n sống trong ư thức ŕnh rập của Javert. Chết đi, hắn mang theo xuống mồ bí mật về ông. Jean Valjean quả thực đă không muốn làm một hư vô để hưởng hạnh phúc bên cạnh Cosette. Javert là mối đe dọa của đời ông, nhưng mối đe dọa đó nhắc nhở về sự hiện diện của ông trên đời này, c̣n hư vô có lẽ khủng khiếp hơn nhiều. Phải chăng đấy là một động cơ thúc đẩy ông ra trước ṭa án của Marius ? Nếu ông cứ điềm nhiên mà hưởng cái hạnh phúc của ông « Fauchelevent » th́ t́nh trạng sẽ hoàn toàn đúng như ông nhận thức : « Tôi, một người chết, tôi sẽ cưỡng bức những người sống là các ông bà phải thừa nhận tôi » (V, VII, I)

 

4.           Cái tên và sự quên lăng cái tôi của nhân vật

 

Hugo quan niệm : cái tôi được xác lập trong lúc nó tự hủy diệt v́ người khác. Mặc dù thế, bị quên lăng cũng chẳng dễ chịu chút nào. Jean Valjean trước khi chết có nói : « chết có sao đâu, không sống được mới thật là đau đớn ». Đó chính là toàn bộ trải nghiệm của đời ông, một cuộc đời bị quên lăng, cuộc đời của một người « không sống được ». Tự thú có thể được xem là hành vi phản kháng cuối cùng của ông chống lại sự lăng quên. Để được sống. Và ông đă thành công hay thất bại ?

Jean Valjean phải chăng là một khởi nguồn cho kiểu nhân vật hiện hữu – vắng mặt sau này trong tiểu thuyết hiện đại ? Ông có mặt đó mà không tồn tại. Để xây dựng nhân cách ông phải tự thủ tiêu ḿnh. Rồi cũng thế, để công bố sự tồn tại của ḿnh ông phải chịu mất hết. Tuy nhiên, nếu so với phản nhân vật của Tiểu Thuyết Mới th́ Jean Valjean là một hư vô có ư thức đầy đủ về sự hư vô của ḿnh và đấu tranh quyết liệt để chống lại nó.

Trước khi chết, Jean Valjean đă yêu cầu Cosette một điều : « hăy nhớ lấy tên của mẹ ḿnh : Fantine ». Mỗi cái tên là một cái tôi. Quả thật Jean Valjean nhận thức về điều đó vô cùng rơ ràng. Fantine cũng là một cái tôi bị quên lăng. Ông muốn trả lại cho cái tôi đó, cái tên đó, một chỗ trong ḷng Cosette. Nhưng rút cuộc Hugo chẳng cho chúng ta biết liệu cái tên nọ sống được trong ḷng cô tiểu thư hạnh phúc ấy bao lâu. Khả năng nó tiếp tục bị lăng quên là rất lớn. Jean Valjean c̣n đề nghị Cosette và Marius thêm một điều : « thỉnh thoảng hăy nhớ đến ông già đă chết ở đây ». Ông c̣n nhắc lại điều đó một lần nữa : « hăy nhớ đến cha một chút ». Jean Valjean đă từng đau khổ v́ bị lăng quên ngay trong lúc c̣n sống, hẳn ông muốn chuẩn bị cho cái tương lai sau khi chết của ḿnh : thỉnh thoảng được gợi lại trong kư ức của những người ông yêu quư. Mong muốn đó của ông có phải là quá nhiều chăng ?

Những người như Jean Valjean và Fantine có chung một bà mẹ : Đất, và một đứa con : Quên lăng.

Con người hy sinh hạnh phúc cho cái tên của ḿnh (cái tên mà trước đó ông đă hy sinh cho hạnh phúc của người khác) cuối cùng đă trăng trối lại các con rằng không được khắc tên ông trên đá. Cái tên khắc trên đá th́ có ư nghĩa ǵ nếu nó không khắc được vào ḷng người. Sau khi linh hồn Jean Valjean được thiên thần đón lên trời th́ dưới trần phiến đá trần trụi vừa đủ che một con người vô danh đă bị cỏ che mưa xóa. Cỏ và mưa của thiên nhiên chính là biểu tượng của sự quên lăng trong ḷng người. Vậy, những nỗ lực, những đau khổ của Jean Valjean liệu có ư nghĩa ǵ không ?

Lăng quên là nỗi ám ảnh lớn được thể hiện trong nhiều tác phẩm của Hugo. Ám ảnh về sự lăng quên là cơ sở cảm xúc của bài Đêm đại dương. Bài thơ không chỉ đơn thuần là sự thương xót trước cái chết của những người thủy thủ, thương xót cho số phận của họ trên biển, mà chủ yếu là xót thương cho số phận của họ sau khi chết. H́nh ảnh đêm đại dương là ẩn dụ về bóng đêm quên lăng, bóng đêm đen tối trong ḷng người, là nơi chôn vùi những cái tên mà Hugo đ̣i phải được lưu giữ. Những người thủy thủ cũng thuộc cái đám đông vô danh mà Jean Valjean là đại diện.

Hugo quan tâm nhiều đến lịch sử, phải chăng cũng là v́ ông muốn làm sống dậy những ǵ có thể bị bỏ quên. Hugo đă lưu ư rằng người chiến thắng thực sự ở Waterlo là Cambronne. Bên cạnh Napoléon, người Pháp c̣n phải ghi nhận Cambronne. Hugo đă lưu giữ « con người vô danh ấy » (chữ dùng của Hugo) cho lịch sử nước Pháp. Cũng như ông muốn nhân loại lưu giữ cái tên của người tù khổ sai Jean Valjean.

Jean Valjean không chỉ là h́nh mẫu của sự tu thiện cá nhân. Jean Valjean c̣n là bi kịch của một con người phạm tội đă nỗ lực để trở thành một giá trị nhưng không được thừa nhận như một giá trị. Cái tạo nên tính chất phản anh hùng của nhân vật là sự đối lập giữa con người thật đạo đức cao cả và h́nh ảnh quỷ dữ mà xă hội gán cho người đó. Giám mục Myriel đă mua được cho linh hồn Jean Valjean một chỗ trong ḷng Chúa, nhưng không mua nổi cho con người bằng xương bằng thịt Jean Valjean và cái linh hồn đă được cứu rỗi đó cùng với cái tên của anh ta một chỗ trong ḷng xă hội loài người. Cho tới tận khi chết Jean Valjean mới được thấu hiểu.

Tuy nhiên, cùng với các đối cực của ḿnh, nhân vật Jean Valjean đă t́m được một chỗ vững chắc trong lịch sử văn học thế giới.

Hà Nội, tháng 2/2002

Nguyễn Thị Từ Huy