KHÔNG BIẾT VÀ KHÔNG MUỐN BIẾT

Nếu ta không biết hiện tại sẽ dẫn  ta tới tương lai nào,

làm sao ta có thể nói rằng cái hiện tại này là tốt hay xấu…

( L’Ignorance, Milan Kundera)

 

    Milan Kundera, với tiểu thuyết Sự không biết (L’ignorance) tiếp tục trở lại với nỗi băn khoăn từ bao đời nay đă ám ảnh những kẻ suy tư và t́m cách giải đáp câu hỏi: con người có thể biết ǵ? Tác phẩm này có những mối bận tâm của nó: “con người muốn biết điều ǵ?”, “con người không muốn biết điều ǵ?”, “con người biết được ǵ về cuộc sống và về tương lai của ḿnh?”, và những câu hỏi khác, dĩ nhiên.

    Chúng ta biết là tác phẩm văn chương của Kundera khai phá những mảnh đất mà triết học cày xới, đề cập tới những chủ đề mà triết học quan tâm, điều  này biểu hiện ngay trong nhan đề tác phẩm: Sự bất tử, Bản sắc, Sự nhẹ tênh  không đương nổi của đời sống, Sự chậm răi… Sự không biết  cũng nằm trong chuỗi này. Trong bài “Di sản bị mất giá của Cervantes”, Kundera c̣n cho rằng trong lịch sử có những giai đoạn triết học đă bỏ rơi những vấn đề mà văn chương tận lực khám phá: “Có lẽ hai nhà hiện tượng học lớn [Husserl và Heidegger] đă không coi trọng đúng mức Cervantes trong sự phán xét của họ về Thời Hiện Đại. Tức là tôi muốn nói: nếu quả thật khoa học và triết học đă bỏ quên bản thể con người, th́ càng rơ ràng là với Cervantes đă h́nh thành một nền nghệ thuật châu Âu vĩ đại mà thực chất không có ǵ khác hơn là khảo sát chính cái bản thể bị bỏ quên đó. Quả vậy, tất cả các đề tài hiện sinh lớn mà Heidegger phân tích trong tác phẩm Bản thể và Thời gian, cho rằng chúng đă bị toàn bộ nền triết học châu Âu trước đó bỏ rơi, th́ lại đă được khám phá, phô bày, soi sáng bởi bốn thế kỷ tiểu thuyết châu Âu.”[1]

    Tiểu thuyết Sự không biết tiếp tục công cuộc khảo sát bản thể ấy. Ta có thể bắt đầu cuộc phiêu lưu với cuốn sách này bằng trích đoạn được chọn in ở b́a bốn: “Tất cả mọi người đều nhầm lẫn về tương lai. Con người chỉ có thể chắc chắn về thời điểm hiện tại. Nhưng có thật vậy không? Con người có thể thực sự biết về hiện tại không? Đương nhiên là không. V́ làm sao mà một kẻ không biết được tương lai lại có thể hiểu được ư nghĩa của hiện tại? Nếu ta không biết hiện tại sẽ dẫn ta tới tương lai nào, làm sao ta có thể nói rằng cái hiện tại này là tốt hay xấu, làm sao ta có thể nói rằng nó xứng đáng để ta tham dự vào, để ta phải ngờ vực hay để ta phải căm ghét nó?”[2] Có thể xem đây là một “định hướng” khả dĩ để tiếp cận cuốn sách. Nếu con người không nhận thức được về hiện tại của ḿnh sẽ không biết được tương lai nào đang chờ đón ḿnh. Và như vậy sẽ có nguy cơ đánh mất toàn bộ ư nghĩa của sự tồn tại. Trong ư nghĩa này, cuốn tiểu thuyết Sự không biết là câu chuyện về tất cả những ai chối từ quá khứ, đánh mất hiện tại và vô vọng trước tương lai.

    Sự không biết (l’ignorance) là một chủ đề của triết học. Có lẽ nó được bắt đầu với câu nói của Socrate giờ đây đă trở nên nổi tiếng: “tôi chỉ biết một điều, đó là tôi không biết ǵ cả”. Câu này được diễn giải như sau: Socrate tự nhận là ḿnh không biết ǵ. Đó là khởi điểm để ông trở thành thông thái. Triết gia tự hiểu ḿnh là người không biết ǵ và dám thừa nhận sự thiếu hiểu biết của ḿnh [chúng tôi nhấn mạnh từ “dám”][3]. Nhờ thái độ dám thừa nhận sự ngu dốt, sự không biết này mà con người đi tới chỗ khám phá rất nhiều bí mật của vũ trụ và của đời sống, con người thu hẹp dần giới hạn của những điều ḿnh không biết, mở rộng biên giới của hiểu biết và phát triển khoa học. Kant là một trong những người đă phát triển các nghiên cứu về sự không biết. Trong cuốn “Lo-gic học” ông phân biệt hai kiểu không biết: sự không biết bác học (ignorance savante) và sự không biết tầm thường (ignorance vulgaire). Trường hợp thứ nhất thuộc về những người ư thức được những điều ḿnh không biết, chẳng hạn như các nhà khoa học, họ biết rằng họ đă biết những ǵ và c̣n chưa biết những ǵ. Và họ tiếp tục t́m hiểu, khám phá để chinh phục những điều chưa biết. Trường hợp thứ hai thuộc về những người không biết rằng ḿnh không biết, tức là không ư thức được về những điều ḿnh không biết. Tuy nhiên trong bài viết này, chúng tôi không có chủ ư đi sâu vào khoa học về sự không biết. Chúng tôi chỉ muốn đặt tác phẩm của Kundera trong bối cảnh tư tưởng và văn học phương Tây. Các vở kịch của Molière như “Các bà thông thái” (Les femmes savantes) hay « Trưởng giả học làm sang » (Le bourgeois gentilhomme) được xem là các tác phẩm văn học đề cập đến chủ đề này. Chúng ta thử xem, với cuốn tiểu thuyết của ḿnh, Kundera c̣n có thể đóng góp ǵ vào những suy tư về vấn đề này.

    Sự trở về của những người lưu vong là một trong những chủ đề căn bản của cuốn sách, được đánh dấu ngay từ đầu bằng cụm từ viết hoa: Grand Retour (Sự Trở Về Vĩ Đại) với những suy tư về nhân vật Ulysse[4]. Irena và Josef, hai nhân vật chính, được xây dựng như là phiên bản của Ulysse thời hiện đại. Tác phẩm đặt song song những trường đoạn xen kẽ giữa Ulysse và các nhân vật. Họ, cũng như chàng, có hai mươi năm lưu lạc và một Cuộc Trở Về Vĩ Đại. Họ cũng trải nghiệm những bi kịch hồi hương giống như Ulysse. Chính xác hơn th́ phải nói rằng bi kịch trở về của họ khiến cho cuộc hồi hương lớn lao của người anh hùng Hy Lạp cũng nhuốm màu ảm đạm, v́ câu chuyện về Ulysse được Kundera nh́n nhận lại, đánh giá lại dưới góc nh́n của những người lưu vong đương đại. Ulysse giờ đây mang thân phận hiện đại của kẻ tha hương, với một cuộc trở về bất hạnh. Sự bất hạnh có quan hệ với cái biết và cái không biết. Cả Ulysse huyền thoại, Josef và Irena của thời đương đại, đều trở về theo tiếng gọi của cái đă biết, và họ muốn biết điều ǵ xảy ra ở quê hương họ. Kundera diễn giải về cuộc hồi hương của Ulysse: “Ở vương quốc của Calypso Ulysse biết đến một dolce vita thực sự, một cuộc sống dễ chịu, cuộc sống vui vẻ. Nhưng giữa dolce vita ở nước ngoài và cuộc trở về nhà rủi ro, chàng đă chọn trở về. Chàng thích tôn sùng cái đă biết (cuộc trở về) hơn là đam mê thám hiểm cái không biết (cuộc phiêu lưu). Chàng thích cái hữu hạn (v́ cuộc trở về chính là sự ḥa giải với tính chất hữu hạn của cuộc đời) hơn là cái vô hạn (v́ cuộc phiêu lưu không bao giờ có ư định kết thúc)” (12-13) Đối với Ulysse và các nhân vật của Kundera, cuộc trở về gắn với bất hạnh, v́ ư muốn biết của họ đụng độ với ư muốn không biết, với sự không biết của người khác và của cả chính họ.

 Sự trở về, nỗi luyến nhớ quê hương (nostalgie), kư ức, sự biết và sự không biết, có thể xem đấy là những từ khóa của tác phẩm, đương nhiên là chúng có liên quan chặt chẽ với nhau[5]. Ở đây, như đă nói, chúng tôi đặc biệt tập trung làm sáng tỏ một phương diện: sự không biết.

 

Không muốn biết

 

    Trong tác phẩm về sự không biết này, các nhân vật lên đường về nhà, mang trong ḿnh “niềm ngây ngất dành cho cái đă biết” và muốn biết về những ǵ đă xảy ra với quê hương, sẽ nhanh chóng đụng phải một thực tế: ở đó người ta không muốn biết ǵ về họ. Từ trong sử thi, Ulysse đă gặp phải bi kịch đó. Trở về nhà, Ulysse hiểu rằng những ǵ tốt đẹp nhất của cuộc đời chàng thuộc về hai mươi năm lưu lạc, chàng chỉ có thể t́m lại quăng thời gian đó bằng cách nói về nó, kể về nó, nhưng “không ai có ư định nói với chàng: kể đi” (43), người dân Ithaque, khác với người dân Phéacie, không muốn biết đến quá khứ của chàng, không muốn biết đến cuộc phiêu lưu và những ǵ đă đến với chàng.

Irena và Josef cũng ở trong hoàn cảnh tương tự. Khi đón mẹ sang Paris chơi, Irena đă gặp phải chính nỗi đau này. Irena gặp lại mẹ sau hai mươi năm và có cảm giác chưa hề có ǵ thay đổi. Bất chấp quăng thời gian xa cách, bất chấp sự trưởng thành của cô, bất chấp sự già đi của bà mẹ, bản chất mối quan hệ giữa họ không thay đổi: một quan hệ giữa kẻ áp chế (bà mẹ) và kẻ bị áp chế (Irena).

Bà mẹ không quan tâm đến Paris. Đứng trước những bức tranh của Picasso, bà nói đến những tranh của một người họa sĩ Séc, bạn bà; đứng trước tượng của Rodin, bà b́nh luận về bức tượng David của Michel-Ange ở Florence. Đến mức Irena không chịu nổi phải gào lên hỏi tại sao lại như thế. Và người kể chuyện cũng đặt câu hỏi: “Tại sao Michel Ange, mà bà đă từng xem cùng một nhóm du khách Séc, lại thu hút sự chú ư của bà hơn là Rodin? Và tại sao, suốt cả năm ngày đó, bà không hỏi cô câu nào. Không một câu hỏi nào về cuộc sống của cô, cũng không câu hỏi nào về nước Pháp, về nghệ thuật bếp núc, về văn chương, về pho mát, rượu vang, chính trị, sân khấu, điện ảnh, ô tô, nghệ sĩ piano, nghệ sĩ violon, hay các cầu thủ bóng đá của Pháp? Thay v́ vậy, bà không ngừng nói về Praha…” (26) Bà không muốn biết ǵ về Paris, tức là không muốn biết những ǵ thuộc về cuộc sống của con gái bà. Bằng cách đó bà áp chế Irena. Và người kể chuyện cho độc giả thấy đó không phải là sự áp chế thuộc dạng vô thức. Bà mẹ đầy ư thức khi tạo ra một mối quan hệ như vậy, bà cố t́nh duy tŕ nó, nó giúp bà cảm nhận sức mạnh của ḿnh, nó giúp bà cảm thấy ḿnh trẻ lại. “Khi thấy con gái ở bên cạnh, bị áp chế và bị hạ thấp, bà kéo dài hết mức có thể những khoảnh khắc lúc bà chiếm ưu thế.” (28) Và với Irena, đúng như bà mong muốn, sự hiện diện của bà mẹ luôn khiến cô “cảm thấy ḿnh xấu xí hơn và kém thông minh hơn” (28) Ở đây ta có một lư giải của tác giả, từ góc độ tâm lư, về việc tại sao người ta thích áp chế người khác, một lư giải về những khoái cảm được kích thích từ việc áp chế người khác, hạ thấp người khác.

Rồi khi trở về Praha, Irena mời những người bạn cũ ăn trưa để nối lại những mối dây thân thuộc, để họ có thể cùng tâm t́nh. Và rốt cuộc là cô đă không thể mở miệng nổi. Chỉ có họ tâm t́nh mà thôi. Cũng giống như bà mẹ, các bạn cô nói liên tục và không để cho cô kể bất kỳ điều ǵ về cuộc sống của cô. Rốt cuộc là hai mươi năm đời cô trôi qua ở nước ngoài, cũng giống những chai rượu vang cô mang từ Pháp xa xôi về để mời họ, bị gạt sang một bên. Cô tha hồ nghe họ nói về quá khứ của họ, và tha hồ im lặng. Vấn đề là ở chỗ, trước khi mời cơm họ, Irena đứng trước hai khả năng: hoặc là họ chấp nhận cô như chính cô với toàn bộ nghiệm sinh của hai mươi năm lưu lạc, hoặc là cô sẽ trở lại là một người trong số họ, là người của họ. Để trở về với họ, cô phải quên đi tất cả những ǵ thuộc về quăng đời trước kia của ḿnh. Và bữa cơm là một hoạt cảnh tuyệt diệu để những người bạn Irena biểu hiện sức mạnh và sự tước đoạt của họ đối với cô. Irena, cũng như chàng Ulysse xưa kia, chờ đợi cái từ đó: “kể đi”, cái từ không bao giờ được thốt ra với họ. “Kể” là cách duy nhất để nối liền cái quá khứ lưu vong của họ và cái hiện tại hồi hương, là cách duy nhất để họ c̣n có thể tiếp tục những ǵ họ đă từng có trước đó. Nhưng cây cầu nối ấy hoàn toàn bị triệt tiêu. Không ai muốn biết đến cuộc đời lưu vong của Irena. Điều mà họ muốn biết là cô c̣n nhớ ǵ về quá khứ chung mà cô có với bọn họ thời trẻ khi cô chưa ra đi. Tất nhiên rồi, bằng cách đó họ sẽ sáp nhập cô vào với họ một lần nữa. Irena chống lại ư muốn đó, cô không thể ở lại. Cô sẽ quay về Pháp[6].

 Chỉ có duy nhất Milada hiểu tâm trạng cô, duy nhất Milada nghe cô nói, nghe cô kể. Nhưng bà khuyên cô rằng chẳng nghĩa lư ǵ khi kể lại cho những người bạn quá khứ lưu vong của cô khi mà “ai cũng muốn chứng tỏ là ḿnh đau khổ nhiều hơn người khác dưới chế độ cũ. Mọi người đều muốn được nh́n nhận như là nạn nhân.” (50). V́ thế họ không muốn biết những ǵ đă xảy ra với Irena, không muốn biết ǵ về cái thế giới trong đó Irena đă sống, một thế giới đương nhiên rất khác với thế giới của họ. Không muốn biết tức là không có sự ṭ ṃ đối với cái khác biệt, không chấp nhận sự tồn tại của những cái khác biệt. Cứ như thể trên đời này không có cái ǵ khác hơn ngoài thực tại của chính ḿnh.

 

Không biết quá khứ

 

    Không biết quá khứ biểu hiện trên hai phương diện: sợ hăi quá khứ và chối bỏ quá khứ.

    Irena và tất cả những người lưu vong khác đều có chung một cơn ác mộng: bị săn đuổi bởi những cảnh sát cầm vũ khí và bị bao vây bởi những người đồng hương tươi cười lịch sự trên tay cầm một thứ đặc sản của đất nước họ. Giấc mơ đó trở thành một thứ “tài sản chung” của những người nhập cư, hay nói cách khác gần như trở thành một thứ vô thức tập thể của nhóm người đó. Irena sợ quá khứ tới mức mà cô đă không thể chịu nổi cái bộ váy cô mua ở Praha vào ngày đầu tiên cô trở về thăm Tổ quốc. Do sự thay đổi đột ngột của khí hậu, Irena đă không chuẩn bị quần áo mùa hè, nên cô phải mua một bộ váy trong một cửa hiệu. Khi mặc nó vào cô đă vô cùng sợ hăi v́ cô không c̣n là cô nữa mà “ là một người khác, hoặc, khi tự ngắm ḿnh lâu hơn trong cái váy mới, đó là cô nhưng đang sống trong một cuộc đời khác, cuộc đời lẽ ra đă là của cô nếu cô ở lại đất nước này.” (39). Cô sợ hăi v́ “cô thấy ḿnh bị giam cầm trong một cuộc đời mà cô không muốn và cô sẽ không thể thoát ra được.” (40). Kundera đặt Irena vào cái t́nh huống khiến cho cô có thể nh́n thấy rơ những khả năng của đời cô, nó có thể đi theo hai hướng. Cô đă từ bỏ một hướng để lựa chọn hướng khác, và giờ đây bộ váy đă cho cô hiểu rằng cô đă có thể thành ra một người như thế nào, cuộc đời cô đă có thể thành ra như thế nào. Cái váy trở thành cơn ác mộng giữa ban ngày, nó săn đuổi cô từ quá khứ và h́nh như chưa bao giờ biến mất. Nỗi sợ đó, những người nhập cư như Irena đều phải trải nghiệm.

Nỗi sợ hăi khiến người ta không muốn biết ǵ về quá khứ nữa.

Và rồi quá khứ bị chối bỏ. Josef chối từ quá khứ, chối từ cái phần đă tạo nên anh trong những năm tháng của tuổi thơ và tuổi hoa niên, chối từ gia đ́nh, và cuối cùng, chối từ Tổ quốc. Anh thờ ơ ném tất cả các kỷ vật của tuổi thơ vào sọt rác, cả kỷ vật tặng mẹ anh, không thương tiếc, không cảm xúc. “Người mắc bệnh không có khả năng luyến nhớ” (87). Hoặc là Josef có một “thứ trí nhớ khổ dâm”. Anh bị người kể chuyện gọi là một “bệnh nhân đau đớn v́ sự biến dạng khổ dâm của trí nhớ” (87). Josef chỉ có thể nhớ những ǵ tồi tệ trong quá khứ. Anh có cảm giác là kư ức bôi bẩn ḿnh, nó không cho phép anh yêu nó. Lư do để Josef bỏ ra nước ngoài là anh không chấp nhận được, không chịu đựng được cảnh đất nước anh “bị chế ngự, bị làm nhục” (89) sau khi quân đội Nga đổ vào, năm 1968. Anh không thể vừa chịu đựng sự nhục nhă đó mà vẫn yêu quư bản thân ḿnh. Nghĩa là anh sẽ căm ghét bản thân nếu ngồi giương mắt nh́n đất nước bị làm nhục. Rồi anh ra đi, và sự ra đi của anh sẽ không được những người ở lại tha thứ, anh biết như vậy. Hành động xé bỏ cuốn nhật kư có thể xem như là một cách để giết chết những ǵ c̣n sót lại từ quá khứ, vứt bỏ các dấu vết của quá khứ, đề pḥng có lúc nó sẽ trỗi dậy, một sự khước từ triệt để. Sự chối từ quá khứ cho phép anh rơi vào trạng thái quên lăng, để có thể thoát khỏi áp lực của kỷ niệm.

 

Không biết hiện tại

 

    Trong tác phẩm có một nhân vật chỉ sống với quá khứ, đó là Milada, người đă từng bị Josef-mối t́nh đầu của cô-bỏ rơi. Ở tuổi hoa niên, tràn trề thất vọng v́ bị phụ bạc, cô đă thử tự tử và bị mất một tai nên suốt đời chỉ để mỗi một kiểu tóc duy nhất nhằm che cái phần bị mất ấy. Milada bị ám ảnh bởi quá khứ và luôn sống trong nỗi ám ảnh có tên là luyến nhớ ấy. Với nhân vật này, những ǵ xảy ra trong hiện tại đều mang h́nh bóng của quá khứ, đều bị xâm lấn bởi quá khứ: cái hôn đầu tiên của người yêu mới xảy ra đúng tại địa điểm nơi người yêu cũ hôn cô lần đầu; người yêu mới có một cái áo vest màu xanh và người yêu cũ cũng có một cái vest xanh như vậy; và kỳ lạ là người yêu mới cũng nói những điều tương tự như người yêu cũ (xem tr.85). Dường như cuộc sống chỉ lặp lại những ǵ đă diễn ra trong quá khứ, dường như nhân vật chỉ sống với những ngày tháng cũ. Hiện tại đối với Milada là một hiện tại “bị khuất phục, bị cầm tù, bị chiếm đoạt bởi quá khứ” (91). Và quá khứ đối với cô có một quyền lực kinh khủng, cái thứ quyền lực lôi tuột cô về phía nó. Hiện tại của Milada chỉ là một sự kéo dài của quá khứ.

    Theo một cách nào đó th́ Josef cũng là người không biết đến hiện tại. Josef không biết Irena là ai, không biết cô bé con riêng của vợ cũ v́ sao muốn gặp ḿnh. Anh than phiền rằng giờ đây con người không c̣n quan tâm đến nhau, không ai muốn biết anh đă trải qua những ǵ. Josef trách cứ người thân không muốn biết ǵ về cuộc sống của anh. Nhưng anh đối với họ cũng như vậy, anh cũng không thoát khỏi điều đó. Anh không chắc là anh trai ḿnh c̣n làm ở bệnh viện không, không biết anh ḿnh đă trải qua những ǵ cho đến tận hôm đó. Những người anh em gặp mặt nhau nhưng lúc nào cũng ở trong hai thế giới hoàn toàn khác nhau, họ mang cả hai thế giới ấy vào trong từng khoảnh khắc của cuộc gặp gỡ, và cái không gian chung nơi họ gặp nhau nứt toác, đổ vỡ không có cách ǵ hàn gắn. Giữa hai anh em là cả khoảng trống mênh mông của sự không biết, người này không biết ǵ về người kia, không biết ǵ về các cảm xúc, cảm giác của người kia, không biết ǵ về mong muốn của người kia.

    Irena cũng ở trong t́nh trạng tương tự. Cô không hiểu rơ hiện tại của ḿnh. Cô không biết rằng cô đă mất Gustaf, người đang chung sống với cô, vào tay bà mẹ đẻ. Và cô ngộ nhận về Josef. Kỷ niệm về cuộc gặp gỡ chớp nhoáng trong quá khứ được Irena nâng niu ǵn giữ trong suốt những năm tháng lưu vong, như đă ǵn giữ cái gạt tàn thuốc lá mà Josef đă đánh cắp trong quán bar để tặng cô. Và cô cấp cho cuộc tái ngộ vào ngày trở về một huyễn tưởng đẹp đẽ: “Cô có cảm giác là chuyện t́nh của họ, được bắt đầu hai mươi năm trước, được hoăn lại chỉ để đợi thời điểm cả hai cùng tự do” (115) Cô đă cấp cho câu chuyện của họ một ư nghĩa chỉ có trong tưởng tượng, cô không hề nắm bắt được thực tại của ḿnh. Để rồi tràn trề thất vọng khi phát hiện ra rằng Josef không nhớ ǵ hết, rằng cô chẳng có ư nghĩa ǵ với anh hết, cái quá khứ rất quan trọng đối với cô th́ đối với anh chỉ là một khoảng trống mà thôi. Cả tên cô anh cũng không biết. Đối với anh cô hoàn toàn xa lạ. Các nhân vật được đặt vào những cảnh trạng nghịch lư như vậy: Josef không c̣n biết quá khứ liên quan đến Irena, và Irena không biết thực chất Josef của hiện tại là như thế nào. Irena đặt cược rất nhiều vào cuộc t́nh với Josef. Cô muốn một t́nh yêu đích thực, một cuộc phiêu lưu đích thực. Bởi t́nh cảm với những người đàn ông mà cô có trong đời luôn gắn với ḷng biết ơn. “Điều mà từ nay cô muốn có, đó là t́nh yêu không một chút biết ơn. Và cô biết rằng cần phải trả giá cho một t́nh yêu như thế bằng một hành động táo tợn và liều lĩnh. Bởi v́ trong cuộc sống t́nh cảm của ḿnh, cô chưa bao giờ táo tợn, thậm chí cô c̣n chưa biết điều đó có nghĩa là ǵ.” (158) Và cô đă thử táo tợn liều lĩnh để rồi nhận thấy rằng điều đó chỉ là vô ích mà thôi. Có quá nhiều khoảng tối của hiện tại mà Irena không biết tới.

 

Không biết tương lai

 

Milada không chỉ biến hiện tại thành quá khứ. V́ quá tŕnh hiện tại hóa quá khứ ấy không bao giờ chấm dứt nên quá khứ đó sẽ trải dài tới tận tương lai. Không có bất kỳ một thay đổi nào, không có bất kỳ một điều mới mẻ nào, giống như mái tóc chỉ để mỗi một kiểu suốt từ thời thiếu nữ. Không một cơ hội nào cho tương lai. Đời sống của Milada khiến tương lai trở thành vô vọng.

    C̣n Irena, cô lầm tưởng Josef là tương lai của ḿnh. Có thể cô có lư riêng: hai người đều có cảnh ngộ giống nhau, cùng có những t́nh cảm yêu mến trong quá khứ, đều có những cảm nhận giống nhau về cuộc trở về, và đều tự do. Irena ngộ nhận khi, ở lần gặp lại đầu tiên tại sân bay, nghe Josef tuyên bố rằng anh tuyệt đối tự do. Cô tưởng rằng đấy là điều kiện đủ để h́nh thành một tương lai. Và rồi họ có một quan hệ t́nh dục ḥa hợp, người này thỏa măn người kia. Vậy mà như thế vẫn chưa đủ để có một tương lai. Josef đă đẩy Irena vào t́nh trạng tuyệt vọng. Anh đă làm nhục cô bằng việc không nhận ra cô, và anh hủy hoại cô bằng việc chối từ đồng hành cùng cô vào tương lai. Tác phẩm kết thúc bằng cảnh Josef bỏ đi để lại Irena trần truồng đơn độc trong khách sạn đang lạc sâu vào một giấc ngủ tuyệt vọng. Trong nỗi tuyệt vọng ấy cô cũng không hề hay biết rằng, người t́nh Gustaf của cô đang cùng bà mẹ xây dựng một tương lai mới. Cô nằm đó, trong khách sạn, đắm ch́m trong t́nh trạng không biết.

C̣n Josef th́ sao? Cùng với Irena, anh “có một cơ hội, chắc chắn là cơ hội cuối cùng, được có ích, được giúp một ai đó và, giữa đám đông những kẻ xa lạ dày đặc trên hành tinh này, t́m thấy một người chị em gái” (205). Nhưng anh đă chối bỏ cơ hội cuối cùng đó, chối bỏ người phụ nữ đă tin tưởng rằng anh là tương lai của cô. Có thể Josef có một tương lai, đó là ở bên cạnh vợ ḿnh. Có một câu trong tác phẩm diễn đạt điều này: “khi cô đă ở trong nấm mồ của hai người (nấm mồ dành cho hai người, giống như một xe ngựa dành cho hai người) anh thoáng nhận thấy […] một tia sáng mong manh của hạnh phúc. Hạnh phúc v́ đă không làm cho người yêu dấu thất vọng; v́ đă đảm bảo được tương lai, cho nàng và cho chính ḿnh.” (134-135) Một tương lai nằm dưới mộ.

Nhưng tương lai đó là một tương lai chung cho tất cả mọi người. Cái mà ta cần là biết được điều ǵ sẽ diễn ra trên hành tŕnh dẫn tới nó, dẫn tới nấm mồ của mỗi chúng ta.

Như vậy có thể thấy cuốn sách tŕnh bày quan niệm mang tính bản thể học của Kundera về sự không biết, Kundera xem sự không biết như là một yếu tố nằm trong cấu trúc của bản thể. Con người cần có ư thức về nó để nhận thức được sự tồn tại của ḿnh, để nhận thức được ư nghĩa của tồn tại, để nhận thức được quá khứ, hiện tại và tương lai của ḿnh.

Tp HCM, 6/1/2011

Nguyễn Thị Từ Huy