Nhà văn – nhà phê b́nh

 

Mối quan hệ nhà văn – nhà phê b́nh (ở đây hiểu theo nghĩa rộng, tức là bao hàm các nhà nghiên cứu văn học), nh́n chung[1], trong đời sống văn học của chúng ta hiện tại, dường như chỉ diễn ra theo một chiều: nhà phê b́nh cần phải đọc và hiểu các nhà văn. C̣n về phía các nhà văn, họ không cần đọc cũng không cần phải hiểu các nhà phê b́nh. Và dường như điều này là hiển nhiên.

Ở đây, tôi xin giới thiệu một mối quan hệ giữa nhà văn và nhà phê b́nh, một mối quan hệ cụ thể giữa Robbe-Grillet và Roland Barthes. Tôi xuất phát từ góc độ của nhà văn, v́ việc nhà phê b́nh nói hoặc viết về nhà văn là chuyện “b́nh thường”. Và do bị giới hạn về thời gian, tôi chỉ đề cập tới một vài khía cạnh phiến diện, không thể bao quát đầy đủ hiện tượng như nó vốn tồn tại trong thực tế.[2]

Trong tham luận tại hội thảo Cerisy về Roland Barthes tháng bảy năm 1977, Robbe-Grillet giải thích: “V́ sao tôi yêu Barthes”. Ông đă đọc Barthes rất nhiều và thậm chí c̣n học thuộc ḷng một phần tác phẩm của Barthes, như ông đă từng học thuộc ḷng nhiều đoạn của Flaubert hay Paul Valéry… Ông phân tích rơ ông yêu Barthes ở cả hai tư cách: con người cá nhân trong mối quan hệ giữa cá nhân ông và cá nhân Roland Barthes; và tư cách tác giả của những văn bản. Robbe-Grillet nh́n thấy ở Barthes một nhà văn, chính quan hệ của Barthes với văn bản của chính ông đă góp phần tạo nên h́nh ảnh nhà văn trong cảm nhận của Robbe-Grillet: “…tôi không thể chỉ khẳng định rằng Barthes ở trong văn bản, bởi v́ ông cũng có thể xuất hiện trước tôi ở mỗi khoảnh khắc trong tư cách là chống lại văn bản của ông. Văn bản của ông và ông đă tạo nên một kiểu ngẫu lực xoắn. Ở tŕnh độ đọc của tôi, điều này dường như đặc trưng cho những quan hệ không phải với một nhà tư tưởng mà là với một nhà văn”.[3] Robbe-Grillet h́nh dung Barthes như một nhân vật – văn bản, nghĩa là diện mạo của Barthes gắn liền với các văn bản mà ông đă viết. Việc đọc các văn bản của Barthes cho phép Robbe-Grillet khái quát rằng Barthes là một “nhà tư tưởng trượt” (un penseur glissant). Ông cho rằng sự khác nhau giữa cấu trúc vận động của biến cố tiểu thuyết và cấu trúc vận động của biến cố mang tính quan niệm của tư tưởng chính là sự khác nhau của hai đặc điểm: “trượt” và “rung”. Tư duy mang tính quan niệm chuyển động rung xung quanh một trục cố định, v́ nó có một hạt nhân vững chắc về nghĩa. Cấu trúc trượt của tiểu thuyết hoàn toàn khác, nó “không ngừng từ bỏ các trạng huống mà nó vờ như đă đạt tới”. Ngoài việc khẳng định tư duy mang tính quan niệm của Barthes, Robbe-Grillet c̣n nhận thấy trong các nghiên cứu của ông cấu trúc trượt mang tính tiểu thuyết này: “Ngay từ những văn bản đầu tiên của Barthes, mà tôi rất say mê, chẳng hạn như phần đầu cuốn Độ không của lối viết [4] mà đến tận bây giờ tôi vẫn c̣n có thể đọc thuộc ḷng, tôi đă nhận thấy sự trượt này. Đặc biệt, dưới dạng tu từ học của những mảnh diễn ngôn được kết nối bởi các cụm: “nghĩa là”, “điều đó tạo nên…”, “tóm lại”, v.v…[5] Tư duy của Barthes trượt từ ẩn dụ này tới ẩn dụ khác. Và v́ thế văn bản phê b́nh của Barthes trở nên giống tác phẩm văn học ở chỗ: người ta không thể tách rời nội dung khỏi h́nh thức của nó. Tư tưởng của Barthes nằm trong chính sự trượt của h́nh thức, “…ông ấy đă không nói ǵ hết. Ông ấy đă trượt từ một nghĩa đang lẩn trốn sang một nghĩa khác cũng đang lẩn trốn.”[6] Robbe-Grillet chứng minh rằng trong sắc thái này, Barthes hoàn toàn giống một nhà văn hiện đại. Điều thú vị là ông đă làm “trượt” Balzac, làm “trượt” Goethe, những tác giả hoàn toàn xa lạ với thế giới trượt.

Đương nhiên, Barthes đă viết phê b́nh về tác phẩm của Robbe-Grillet. Có thể nói tác phẩm của nhà văn này sống với các nhà phê b́nh nhiều hơn là sống với công chúng. Cũng có thể nói, nếu không có các nhà phê b́nh như Barthes, Genette, Ricardou th́ những nỗ lực của Robbe-Grillet có khả năng chỉ là zéro đối với đại chúng. Và ngược lại, cũng cần phải hiểu rằng, tác phẩm của ông xứng đáng nhận được sự chú ư của các nhà phê b́nh tầm cỡ đó. Robbe-Grillet nói ǵ về những bài viết của Barthes bàn về các tác phẩm Kẻ nh́n trộm và Những chiếc tẩy của ông? “Tôi đă tin rằng Barthes không hề nói ǵ về tôi, mà ngược lại, ông nói về chính ông, không phải theo một cách thức chặt chẽ, chính xác, […], mà lỏng lẻo, và tôi tin rằng nhà tiểu thuyết Barthes bắt đầu h́nh thành trong những văn bản của ông.”[7] Và chính điều đó hấp dẫn Robbe-Grillet. Ông hoàn toàn chấp nhận việc nhà phê b́nh có thể dùng tác phẩm của ḿnh như một cái cớ để triển khai tư tưởng của chính họ, bất chấp việc những tư tưởng đó có thể hoàn toàn không ăn nhập ǵ với ư đồ sáng tạo, với cách hiểu của nhà văn về tác phẩm của ḿnh. Bởi v́ suy cho cùng, ư đồ của nhà văn sau khi tác phẩm đă được viết ra sẽ chỉ tồn tại như một cách thức diễn giải giữa vô vàn những cách thức diễn giải khác. Điều quan trọng là tác phẩm có khả năng kích thích những tiềm năng của diễn giải.

Nếu thông thường một nhà phê b́nh theo dơi toàn bộ sự nghiệp sáng tạo của một nhà văn, th́ Robbe-Grillet đă làm cái việc “thông thường” này đối với Barthes: “Tuy nhiên, nếu tác phẩm của Barthes không phải là sự chối bỏ, th́ chính là v́ sự vận động không ngừng tái khởi này, từ trong chính ḿnh và vượt thoát khỏi chính ḿnh, sự vận động nhằm thiết lập tự do này […], đó chính là điều mà ông theo đuổi từ lúc khởi nghiệp nhiều đam mê nhất, từ Brecht đến Bataille, từ Racine và Proust đến Tiểu Thuyết Mới, từ sự xoay đảo lộn ngược phép biện chứng đến việc phân tích các mốt trang phục.”[8]

Tôi nhớ lại rằng, theo tường thuật của báo chí, trong hội nghị các nhà văn trẻ, đă có lời than phiền về sự “thiếu vắng những cây viết phê b́nh trẻ và thân thiện với trẻ”[9]. Trong khi than phiền như vậy họ đă quên mất, hoặc không biết đến, rằng có ít nhất một nhà phê b́nh trẻ (nghĩa là cùng độ tuổi với họ) quan tâm đến họ, họ hoàn toàn có thể đọc trên website talawas những bài viết cổ vũ thơ trẻ của Trần Ngọc Hiếu, một người viết phê b́nh cũng trẻ như họ, có thể c̣n ít tuổi hơn họ. Điều này có ư nghĩa của nó, bởi v́ điểm khác biệt giữa một nhà văn trẻ và một nhà phê b́nh trẻ là ở chỗ: để làm một nhà phê b́nh trẻ cần phải có một nỗ lực đọc và làm việc vượt bậc, một nỗ lực mà một nhà văn trẻ nhiều khi không biết đến, nhất là trong một bầu khí quyển ở đó việc viết theo “bản năng” được đề cao. Để có được mấy chữ “nhà phê b́nh” thường cần phải có một độ tuổi nhất định, cần phải trải qua những năm tháng dài làm việc. Điều này không mâu thuẫn với việc, để trở thành một nhà văn thực sự, người viết cũng phải lao động rất cực nhọc.

Những lời phàn nàn rằng hiện nay không có tác phẩm văn học đáng để b́nh luận, hay không có một tác phẩm phê b́nh nào có tư tưởng đáng để đọc… là hoàn toàn có thể hiểu được, nhưng cũng hoàn toàn vô nghĩa. Thực tế là sách dịch rất nhiều, và rất nhiều tác phẩm dịch đáng đọc, cả sáng tác cũng như nghiên cứu. Và thực tế là có những công tŕnh biên khảo hoặc giới thiệu của các tác giả Việt Nam cũng rất đáng đọc.

Quá tŕnh viết diễn ra sau, và chỉ sau quá tŕnh đọc. Dù Robbe-Grillet nói rằng ông bắt đầu sáng tạo một tác phẩm từ hư vô, th́ điều đó chỉ có thể được nói ra sau khi ông đă đọc một số lượng sách khổng lồ; và hoàn toàn không thể bắt đầu từ hư vô để hiểu hết ư nghĩa của nó.

Hiển nhiên các nhà văn hoàn toàn có quyền không quan tâm đến các nhà phê b́nh, một nỗi băn khoăn dù sao cũng đă xuất hiện: nhà văn có nên đọc[10] các nhà nghiên cứu không?

_________________________

[1]có nghĩa là loại trừ những trường hợp cá biệt, như trường hợp nhà văn Nguyên Ngọc dịch Roland Barthes.

[2]Bài này cũng không đề cập đến hiện tượng tương đối phổ biến trong văn học hiện đại: nhà văn đồng thời là người viết phê b́nh. Những tác giả từ thế kỷ 19: Paul Valéry…; những tác giả của thế kỷ 20 như: Michel Butor, Nathalie Sarraute…; những tác giả đương thời: Umberto Eco, Milan Kundera…

[3]“Pourquoi j’aime Barthes”, in trong Alain Robbe-Grillet, Le voyageur (Paris: Christian Bourgois éditeur, 2001), tr. 167.

[4]Le Degré zéro de l’écriture, đă được Nguyên Ngọc dịch ra tiếng Việt.

[5]A. Robbe-Grillet, Sđd, tr. 174

[6]A. Robbe-Grillet, Sđd, tr. 175

[7]A. Robbe-Grillet, Sđd, tr. 176

[8]A. Robbe-Grillet, Le miroir qui revient (Paris: Minuit, 1985), tr. 68.

[9]Trần Thị Trường, "Trẻ hay chưa trẻ", www.talawas. org, 17/5/2006.

[10]“Đọc” ở đây được hiểu là: nhà văn đọc để hiểu khuynh hướng và tư tưởng của một nhà nghiên cứu, chứ không chỉ riêng những bài mà nhà nghiên cứu đó viết về các tác phẩm của anh ta hay chị ta.