Phê phán và siêu nhân
(Nietzsche qua diễn giải của Deleuze)
Phê phán : biểu hiện tích cực của một lối sống tích cực.
Deleuze nhận thấy rằng, đối với Nietzsche, triết học phải tiến hành công việc phê phán, triết học trở thành triết học phê phán. Nietzsche muốn biến nó thành nhát búa, cái nhát búa cao thượng. Nếu triết học không thực hiện được nhiệm vụ đó nó sẽ chết. Và triết gia chính là kiểu người phê phán. Ông ta phải luôn chống lại thời đại ḿnh, phải luôn phê phán thế giới hiện tại. Ông ta có trách nhiệm phải làm cho những người cùng thời cảm thấy buồn phiền, v́ ông ta không hợp thời, không hợp với thời đại của ḿnh, nói cách khác là phải đi trước thời đại[1].
Vậy phê phán là ǵ ? Ngay từ những trang đầu tiên của cuốn Nietzsche và triết học, Deleuze xác định rơ quan niệm của Nietzsche về sự phê phán : « Phê phán không phải là phản ứng của sự phẫn hận mà là biểu hiện tích cực của một lối sống tích cực : tấn công nhưng không trả thù » (3)[2] Theo tiêu chí đánh giá của Nietzsche, phê phán là một thái độ sống tích cực, một yếu tố tích cực thúc đẩy cuộc sống phát triển. Triết học có tính phê phán, nhưng phê phán không phải là độc quyền của các triết gia, nó là một phương thức tồn tại của những ai muốn sống một cách tích cực. Do đặc trưng của nó, phê phán có thể có tính xâm hấn, có thể « độc ác », nhưng đó là sự độc ác thần thánh. Phê phán đương nhiên không bao hàm sự chửi bới và mạt sát. Bởi v́, theo Nietzsche, sự khiêu khích hay xâm hấn của người phê phán là có tính thần thánh. « Cái búa » mà người phê phán sử dụng là một cái búa cao thượng. Người phê phán không « tư duy một cách thấp kém », không bị phẫn hận chi phối. Trong hệ từ vựng của Nietzsche, những từ mà ông căm ghét, ghê tởm nhất là : ti tiện, hèn hạ. Theo h́nh dung của ông, những ǵ ti tiện, hèn mọn, vẫn sẽ tiếp tục tồn tại, dù chúng có bị lên án, đả kích tới mức độ nào đi nữa, nếu như chúng không được thay thế bằng một hiện trạng khác, bằng một thực tế khác, thực tế của những ǵ cao thượng, cao quư. T́nh h́nh c̣n bi quan hơn nếu những cái ti tiện hèn hạ này lại bị đả kích bởi những cái ti tiện hèn hạ khác. Trong trường hợp đó, không hề có phê phán, theo nghĩa mà Nietzsche muốn. Và sẽ chỉ là một ảo tưởng thảm hại nếu tin rằng có thể xoá bỏ sự ti tiện khi dùng sự ti tiện này để lên án sự ti tiện kia. Đó không phải là phương thức của kẻ phê phán thực sự.
Kẻ phê phán tấn công và có thể gây đau đớn nhưng không hèn hạ. Phê phán là « một sự độc ác thần thánh mà không có nó ta không thể h́nh dung được sự hoàn thiện » (3). Như vậy phê phán là yếu tố không thể thiếu nếu ta muốn đạt tới sự hoàn thiện. Không thể thiếu được hiểu theo hai nghĩa : phải biết tiến hành sự phê phán, đồng thời phải biết chấp nhận sự phê phán. Kẻ có khả năng phê phán là kẻ mạnh. Kẻ có khả năng chấp nhận sự phê phán cũng là kẻ mạnh. Thực ra nếu kẻ mạnh có thể chấp nhận sự phê phán của người khác, th́ là v́ trước tiên anh ta biết tự phê phán chính ḿnh. (Chúng tôi sẽ trở lại với vấn đề này khi đề cập đến hiện tượng siêu nhân ở Nietzsche.) Kẻ yếu hoặc không thể tiến hành sự phê phán, hoặc không thể chấp nhận sự phê phán, hoặc rơi vào cả hai trường hợp.
Phê phán : sáng tạo và niềm vui
Deleuze chỉ ra rằng, theo Nietzsche, Kant thiếu tư tưởng phê phán, v́ Kant «không khám phá được cái thẩm quyền thực sự có tính hoạt năng, có khả năng thực hiện sự phê phán » (123) Ở Kant, sự phê phán mang tính thỏa hiệp và nó không giúp con người vượt thoát khỏi cái sức mạnh phản ứng tồn tại trong con người. Với các công tŕnh về sự phê phán, Kant đă trở thành triết gia đầu tiên đề cập đến tính toàn diện và tích cực của phê phán, đồng thời là người đề xuất quan niệm về sự phê phán nội tại. Tuy nhiên, mâu thuẫn của Kant là ở chỗ, khi đ̣i hỏi lư tính phải phê phán chính nó[3], ông đă biến phê phán thành ra vừa là ṭa án, vừa là bị cáo, vừa là thẩm phán, và Kant đă không thực hiện được chương tŕnh phê phán nội tại của ông, do thiếu một phương pháp cần thiết. Nietzsche mới là người xác lập được nguyên tắc này, đó chính là ư chí quyền lực. « Chỉ duy nhất ư chí quyền lực mới có tư cách là nguyên tắc phát sinh và nguyên tắc phả hệ học, có tư cách là nguyên tắc lập pháp, chỉ có nó mới có năng lực thực hiện sự phê phán nội tại » (127) Với Nietzsche, triết gia trở thành nhà lập pháp, thành người ra lệnh và ban bố luật. Và lập pháp được Nietzsche hiểu là sáng tạo các giá trị. Triết gia là nhà lập pháp, v́ ông ta phá bỏ các giá trị cũ và tạo ra các giá trị mới. Thực ra ư tưởng về triết học lập pháp là ư tưởng của Kant, nhưng khi lấy lại và phát triển ư tưởng này, Nietzsche lại xem Kant là một « công nhân triết học ». Bởi v́, đối với Kant, những ǵ mang tính lập pháp thuộc về các quan năng giác tính và lư tính. Và việc sử dụng các quan năng này lại « trùng hợp một cách lạ lùng với các giá trị đă được thiết lập » (129). Trong khi đó Nietzsche cổ xúy cho việc đập bỏ các giá trị đă được thiết lập để tạo ra các giá trị mới. Deleuze nhấn mạnh điều này nhiều lần trong cuốn sách : « Yếu tố sáng tạo ra ư nghĩa và giá trị […] được xác định như là yếu tố phê phán » (119). Và yếu tố sáng tạo ra ư nghĩa và giá trị chính là ư chí quyền lực. Deleuze đă giải thích tại sao triết học về sức mạnh và ư chí quyền lực của Nietzsche không thể tách khỏi sự phê phán. Lư thuyết về các kiểu sức mạnh không những xác định các chất của sức mạnh như là hoạt năng hay phản ứng, mà c̣n xác định cả các phương thức quan hệ giữa các sức mạnh : kiểu hoạt năng h́nh thành khi các sức mạnh hoạt năng chiến thắng các sức mạnh phản ứng, và với kiểu phản ứng th́ ngược lại, đó là sự chiến thắng của các sức mạnh phản ứng. Mỗi kiểu có một phẩm chất riêng : đối với Nietzsche, các phẩm chất cao cả và cao quư gắn với sự vượt trội của các sức mạnh hoạt năng, biểu thị ái lực của sức mạnh hoạt năng với khẳng định. Trái lại, thấp kém và đê hèn biểu thị sự chiến thắng của các sức mạnh phản ứng, và ái lực của sức mạnh phản ứng với cái phủ định. Và sự phê phán có khả năng xác định sự phân bậc các giá trị, có khả năng xác định rằng chúng cao quư hay hèn hạ. Tuy nhiên Deleuze đặt câu hỏi là tại sao có thể nói cái cao quư « tốt hơn » hay « có giá trị hơn » cái thấp hèn. Và ông t́m thấy câu trả lời ở sự quy hồi vĩnh cửu. Theo ông, chỉ có những ǵ mang tính khẳng định mới có thể quy hồi. « Sự quy hồi vĩnh cửu chuyển hóa cái phủ định […] nó chuyển cái phủ định sang phía khẳng định, nó biến phủ định thành một quyền lực khẳng định » (120). Và sự phủ định chuyển thành khẳng định, đó chính là sự phê phán. Phê phán chính là « sự phá hủy trở thành hoạt năng ». V́ lẽ đó mà Deleuze có thể kết luận rằng : « phê phán là sự phá hủy trong tư cách là niềm vui, là sự xâm hấn của kẻ sáng tạo. Kẻ sáng tạo các giá trị không tách biệt với kẻ hủy diệt, không tách biệt với một tội đồ hay một người phê phán : phê phán các giá trị đă được thiết lập, phê phán các giá trị phản ứng, phê phán sự hèn hạ. » (120-121). Như vậy ta hiểu rơ hơn tại sao, trong quan niệm của Nietzsche, một kẻ phê phán lại đồng thời là kẻ sáng tạo, và anh ta cũng sẽ bị xem là một tội đồ, một kẻ hủy diệt, v́ đă dám phá vỡ các giá trị hiện hành, dám chống lại sự hèn hạ.
Theo cách hiểu của Deleuze, sáng tạo và niềm vui là hai nguyên tắc của triết học Nietzsche, triết học về ư chí. Đương nhiên, ta hiểu ngay rằng ông muốn nói tới Ư chí quyền lực. Deleuze chiết tự khái niệm để tạo nên phương tŕnh này : muốn = sáng tạo, ư chí = niềm vui. Trái với cách hiểu sai mà người ta có thể có về khái niệm « ư chí quyền lực » của Nietzsche, Deleuze chỉ ra rằng ư chí quyền lực không phải là ư chí muốn có quyền lực, không phải là sự ép buộc, không phải là sự chống đối. Ngược lại, ư chí quyền lực, đó là ư chí giải phóng, « đó là học thuyết đích thực về ư chí và về tự do » (117), đó là sứ giả của niềm vui, là bản thân sự vui vẻ. Niềm vui sáng tạo ra các giá trị mới. Khái niệm « ư chí quyền lực » sẽ được phân tích sâu hơn ở một dịp khác, ở đây chúng tôi chỉ xét ư chí quyền lực trong quan hệ với sự phê phán.
Phê phán : biểu hiện của mong muốn t́m kiếm sự thật
So sánh Nietzsche và Kant, Deleuze đi tới kết luận rằng sở dĩ Kant giáo điều là v́ ông không quan tâm đến giá trị của sự thật, không đặt câu hỏi về kẻ t́m kiếm sự thật. Cũng như những triết gia cổ điển khác, Kant cho rằng bản chất của hành động tư duy là t́m kiếm sự thật, kẻ tư duy yêu sự thật, muốn đạt tới sự thật. Nhưng sự thiếu hụt trong toàn bộ lập luận đó là các triết gia đă không quan tâm đến vấn đề : « ai là kẻ t́m kiếm sự thật ? » Nietzsche đă bổ sung sự thiếu hụt này. Ông xác định nhiệm vụ của ḿnh là « đặt lại vấn đề về giá trị của sự thật » (131) và đặt câu hỏi : « … cái ǵ trong con người chúng ta muốn t́m kiếm sự thật ? » (132) Và Nietzsche c̣n tự cho rằng ḿnh là người đầu tiên dám nêu vấn đề « không-sự thật », dám nêu vấn đề hoài nghi về ư muốn sự thật và hoài nghi niềm tin vào sự thật.
Khái niệm sự thật khiến thế giới tách ra làm hai : có một thế giới của hiện tượng và một thế giới thực sự, đối tượng t́m kiếm của những con người thành thực, tức là những con người muốn sự thật. Người t́m kiếm sự thật giả định rằng có một thế giới đích thực, bị che phủ bởi một thế giới của những « cái bề ngoài ». Cần phải gạt bỏ cái vỏ bọc lừa dối bên ngoài để đi vào thế giới thực sự. Và khi phân chia thế giới thành hai loại như vậy, khi cố đi t́m sự thật về cái thế giới không hiển hiện, kẻ truy t́m sự thật hành động v́ anh ta không muốn để cho cái bề ngoài lừa dối ḿnh, « không muốn bị lừa dối, không để cho người ta lừa dối » (132). Và hơn nữa, anh ta không muốn lừa dối người khác, cũng không muốn tự lừa dối bản thân, « tôi muốn sự thật có nghĩa là tôi không muốn lừa dối, và ‘tôi không muốn lừa dối hiểu trong trường hợp đặc biệt là : tôi không muốn lừa dối bản thân tôi’ » (132) Tuy nhiên, mong muốn sự thật theo cách này sẽ khiến cho nhận thức đối lập với đời sống. V́ nhận thức theo đuổi một đời sống như là nó muốn, chứ không phải đời sống đang hiện hữu. Theo Nietzsche, sự đối lập này là sự đối lập có nguồn gốc luân lư : con người chối bỏ thực tại để mơ mộng đến một cuộc sống tốt đẹp hơn, có đức hạnh hơn là cái thế giới đầy sai lầm trong đó anh ta đang tồn tại. Chính cái ước muốn đó khiến cho đời sống hiện tại của anh ta chỉ c̣n là một giai đoạn chuyển tiếp, một giai đoạn tạm thời để dẫn tới cái thế giới thực sự mà anh ta theo đuổi. Bằng cách đó anh ta khiến cho « đời sống từ bỏ chính nó và quay lại chống lại chính nó » (133). Anh ta phủ nhận đời sống đang có, dùng cái đời sống mà anh ta mơ ước để chống lại nó. Đấy là ư nghĩa của cụm từ « đời sống chống lại đời sống ». Và thực chất đấy là quan điểm của chủ nghĩa khổ hạnh. Con người theo lư tưởng khổ hạnh chối bỏ đời sống v́ một cái ǵ cao hơn đời sống. Lúc đó người ta không c̣n sống đúng nghĩa, mà là chịu đựng cuộc sống dưới h́nh thái phản ứng. Nietzsche chống lại quan niệm đó, chống lại cái quan niệm của nhận thức, luân lư và tôn giáo cho rằng cái chân, cái thiện và cái thần thánh là các giá trị cao hơn đời sống. Đối với Nietzsche, đời sống này chính là nơi tập hợp các giá trị tối cao, phải t́m các giá trị đó trong chính bản thân đời sống chứ không phải ở bên ngoài hay đằng sau nó. Con người có thể t́m thấy niềm vui, sự khinh khoái, và sáng tạo ngay trong chính cuộc đời này, tức là thực hành triết lư của Dionysos. Và để được như vậy cần thay thế lư tưởng khổ hạnh bằng lư tưởng sự thật. Cần trục xuất lư tưởng khổ hạnh ra khỏi ư chí sự thật. Cần đặt lại vấn đề về ư chí sự thật. Ư chí sự thật không c̣n t́m kiếm một sự thật cao hơn đời sống, hay một sự thật về một đời sống khác nữa. Nietzsche đề xuất một cách nhận thức khác, một quan niệm khác về sự thật, « một sự thật không tự giả định trước trong một ư muốn có cái thật, mà giả định một ư muốn hoàn toàn khác » (137).
Ư muốn hoàn toàn khác này là ǵ ? Khi nghiên cứu Socrate, Nietzsche nhận thấy rằng, ở triết gia Hy Lạp cổ đại này, quan hệ giữa nhận thức và đời sống là quan hệ đối lập, nhận thức đối lập với đời sống, nhận thức biến tư duy thành một phương tiện phục vụ đời sống. Nietzsche trách Socrate ở hai điểm : ông đă « bắt đời sống phải phụng sự nhận thức » và « bắt tư duy phải phụng sự đời sống ». Nietzsche thay thế quan hệ phục tùng này bằng một quan hệ khác : nhận thức không c̣n đối lập với đời sống nữa mà nó khẳng định đời sống. « Đời sống sẽ là sức mạnh hoạt năng của tư duy, nhưng tư duy sẽ là quyền lực khẳng định đời sống. Cả hai cùng đi về một hướng, cái này kéo theo cái kia và phá vỡ các giới hạn, song hành trong nỗ lực sáng tạo phi thường. Tư duy có nghĩa là : khám phá, sáng tạo những khả năng mới của đời sống » (139) Thay v́ đối lập nhau hay phục tùng nhau, giờ đây tư duy và đời sống cùng song hành để đạt tới mục đích cao nhất : sáng tạo những khả năng mới. Như vậy giữa tư duy và đời sống có một ái lực đẹp đẽ. Và khi xem ái lực này là bản chất của nghệ thuật, Nietzsche đă gắn kết tư duy, đời sống và nghệ thuật theo một logic mới. Nietzsche đă nh́n thấy trong nghệ thuật ư chí t́m kiếm sự thật của người nghệ sĩ. Nếu như Aristote, Kant, Schopenhaueur xuất phát từ vị thế của khán giả, từ kinh nghiệm của khán giả để t́m hiểu bản chất của nghệ thuật, th́ Nietzsche với tinh thần phê phán và sáng tạo của ḿnh, đă xuất phát từ vị thế của người nghệ sĩ để đánh giá nghệ thuật. Điều này giúp ông có một nhận thức mới về nghệ thuật. Nghệ thuật được xem là « yếu tố kích thích của ư chí quyền lực », là « tác nhân kích thích của ư muốn » (140) Ư chí quyền lực của nghệ sĩ là ǵ ? Đương nhiên không phải là ư chí hướng tới quyền lực, không phải là ư chí muốn có quyền lực để thống trị hay chế ngự kẻ khác. Mà đó là cái sức mạnh hoạt năng được dùng để khẳng định đời sống, cái sức mạnh hoạt năng được « dùng làm tác nhân kích thích cho sự khẳng định được chứa đựng trong chính bản thân tác phẩm nghệ thuật » (141) Tính hoạt năng của đời sống được biểu hiện trong nghệ phẩm như là quyền năng của cái giả. Đây là điểm thứ hai có tính cách mạng trong suy tư của Nietzsche về nghệ thuật. Tại sao lại là quyền năng của cái giả ? Mà thậm chí quyền năng này lại được đẩy xa tới tận ư chí lừa dối ? Ta sẽ hiểu nhầm Nietzsche nếu không nh́n thấy ư chí lừa dối này thực ra lại chính là con đường để đi tới sự thật. Thực ra quyền năng của cái giả của người nghệ sĩ là để chống lại lí tưởng khổ hạnh, chống lại cái quan niệm cho rằng thế giới này chỉ là cái bề ngoài, cần phải t́m kiếm một thế giới đích thực ở nơi khác. Deleuze nhận thấy rằng, trong quan niệm của Nietzsche, quyền lực của cái giả chính là quyền lực khẳng định cuộc sống, khẳng định giá trị của cuộc đời này, cuộc đời trong đó mỗi chúng ta đang sống. V́ thế, không c̣n cái bề ngoài, v́ cái bề ngoài cũng tức là cái chiều sâu tiềm ẩn, cái bề ngoài cũng tức là sự thật. Sự thật được khẳng định trong chính cái bề ngoài, trong chính nghệ thuật. Lúc đó, sự thật trở thành « sự thực hành của quyền lực », cần nhắc lại rằng đây là quyền lực khẳng định. Và Deleuze không ngại đúc kết thành công thức : « Ở Nietzsche, chúng ta, những nghệ sĩ = chúng ta, những người t́m kiếm tri thức hay t́m kiếm sự thật = chúng ta, những người sáng tạo những khả năng mới của cuộc sống. » (142)
Siêu nhân : sản phẩm của phê phán và là kẻ tiến hành phê phán
Kết quả của sự phê phán, theo h́nh dung của Nietzsche, là siêu nhân. Siêu nhân vừa là sản phẩm của phê phán, vừa là kẻ tiến hành phê phán. Deleuze phân biệt rơ trong quan niệm của Nietzsche có sự phân biệt giữa con người có tính siêu nhân và siêu nhân. « Con người tương đối có tính siêu nhân » là một « kiểu người phê phán, con người với tư cách là kẻ muốn bị vượt qua, bị vượt lên. »(130) Kiểu người có tính siêu nhân này là cha ông, tổ tiên của siêu nhân. Zarathoustra kêu gọi đám đông đang nghe ông thuyết giáo hăy trở thành mẫu người có tính siêu nhân đó, theo ông đấy là điều tốt đẹp nhất mà họ có thể làm được, v́ như thế họ tạo điều kiện cho sự h́nh thành của siêu nhân, tức là con người đă bị vượt qua, đă bị vượt lên. Deleuze chỉ rơ, đối với Nietzsche, « mục đích của phê phán : […] là siêu nhân, là con người bị vượt qua, bị vượt lên » (130) Ta có thể t́m thấy minh chứng xác thực cho nhận xét của Deleuze trong cuốn Zarathoustra đă nói như thế. Nietzsche đă viết như thế này : « Ta yêu kẻ nào làm việc và phát minh, để xây dựng nơi trú ngụ cho Siêu Nhân […] v́ như thế là ước muốn chính sự suy tàn của ḿnh »[4] Nơi trú ngụ của siêu nhân chính là trong những kẻ làm việc và phát minh, những kẻ muốn sự suy tàn của chính ḿnh, những kẻ tự hủy diệt ḿnh để vươn tới một h́nh thái cao hơn, h́nh thái của siêu nhân. Vậy là kẻ tự hủy diệt cũng chính là kẻ xây dựng, vượt lên con người chính là vượt lên bản thân ḿnh. Phê phán là hành vi dẫn tới sự vượt lên đó, dẫn tới sự h́nh thành của siêu nhân. Và bất kỳ ai có khả năng tự phê phán, có khả năng tự hủy diệt ḿnh đều mang trong ḿnh siêu nhân, hay nói theo cách của Nietzsche, đều là nơi trú ngụ của siêu nhân.
Như vậy, sự phê phán tối thượng, sự phê phán đích thực có mục đích là để vượt lên và bị vượt lên. Bị vượt qua để phát triển sang một cấp độ cao hơn. Thế nên khi sự phê phán đích thực này được thực hiện, th́ sẽ có siêu nhân như là kết quả mong đợi. V́ vậy, siêu nhân hoàn toàn không phải là con người có những năng lực siêu nhiên, thần thánh. Siêu nhân là con người có khả năng vượt lên và có khả năng để bị vượt lên. Khả năng vượt lên và bị vượt lên này gắn với khả năng tự hủy diệt. Cần phải hiểu rằng trong quan niệm của Nietzsche, sự tự hủy diệt, tự tiêu vong là một yếu tố tích cực, chỉ qua việc tự làm cho ḿnh tiêu vong mà con người mới có thể bước qua một giai đoạn mới. Hiểu được điều này mới hiểu được v́ sao Nietzsche có thể viết : « điều mà ta có thể yêu thương nơi con người là : con người là một sự chuyển tiếp và là một sự suy tàn. Ta yêu những kẻ nào chỉ biết sống bằng cách làm cho ḿnh trầm một, diệt vong, v́ họ đang bước qua bờ bến bên kia »[5] Khi tập trung làm sáng rơ điểm này, Deleuze đă góp phần « giải oan » cho Nietzsche ở một trong những vấn đề dễ gây hiểu lầm nhất trong tác phẩm của ông. Siêu nhân, qua lư giải của Deleuze, không phải là kẻ dẫm đạp lên người khác, không phải là kẻ thống trị những ai yếu hơn[6]. Trái lại, siêu nhân sở dĩ mạnh là v́ biết vượt qua chính ḿnh, và biết để cho người khác vượt qua ḿnh, biết rằng ḿnh chỉ là một giai đoạn « chuyển tiếp », chỉ là một « sự suy tàn », biết chấp nhận tự tiêu vong.
Siêu nhân c̣n là sự chiến thắng nỗi sợ hăi mà mỗi cá nhân đều có thể cất giấu trong sâu thẳm con người ḿnh : sợ người khác giỏi hơn ḿnh, sợ bị người khác lật đổ, sợ bị thay thế. V́ thế mà Cronos, sau khi giết cha là Uranos để chiếm ngôi vị cai quản thế gian, đă phải nuốt các con ḿnh vào bụng, v́ thế mà Dédale phải giết cháu ḿnh là Talos[7], v́ thế mà Ulysse, người anh hùng trí xảo phải sử dụng khía cạnh đồi bại của trí thông minh trác tuyệt của ḿnh để hăm hại Palamède[8]. Lư thuyết siêu nhân của Nietzsche chính là lư thuyết về sự chiến thắng nỗi sợ hăi đó. Siêu nhân là những người biết vượt lên chính ḿnh, cũng có nghĩa là biết để cho người khác vượt lên trên ḿnh. Không những « để cho » mà c̣n biết « khuyến khích » người khác vượt lên ḿnh, giỏi hơn ḿnh. Deleuze đă chỉ ra cách diễn giải lạ lùng của Nietzsche về từ « philosophe » : « « Philosophe không có nghĩa là hiền nhân, mà có nghĩa là bạn của sự thông thái. Vậy mà, cần phải diễn giải từ « bạn » theo một cách lạ lùng : Zarathoustra nói rằng « bạn » luôn luôn là kẻ trung gian giữa « tôi » và « tôi » [je et moi], một người thúc đẩy tôi vượt lên chính ḿnh và bị vượt lên để sống. » (7). Đấy là lư do v́ sao đối với Nietzsche người bạn đích thực phải là một kẻ thù : «Bạn mi phải là kẻ thù sâu độc nhất của mi, chính lúc chiến đấu chống lại hắn, mi mới gần gũi mật thiết nhất với tâm hồn hắn »[9] Những người bạn trở thành kẻ thù của nhau, chống lại nhau là để có thể đi tới tận đáy sâu của tâm hồn nhau. Chống lại nhau, có nghĩa là phê phán lẫn nhau, phê phán một cách triệt để, tự lột trần trước mặt nhau. Những người bạn chống lại nhau là để bị vượt lên, và cùng vượt lên, đó là khi họ có khát vọng làm siêu nhân : «Mi không biết trang sức ăn vận đủ đối với bằng hữu : v́ đối với hắn mi phải là một mũi tên và một khát vọng phóng về hướng Siêu Nhân. Mi đă có khi nào nh́n bạn mi say ngủ chưa – để biết rơ chân tướng của hắn ? Lúc đó khuôn mặt bạn mi ra sao ? Đấy chính là khuôn mặt của mi, được nh́n trong một tấm gương thô vụng, bất toàn. Mi đă có bao giờ nh́n bạn mi say ngủ chưa ? Mi há không kinh hoàng khi nh́n thấy hắn như thế ? Ồ bạn ơi, con người là một cái ǵ cần bị vượt qua.»[10] Đấy cũng là lư do tại sao sư tử lại phải trở thành đứa trẻ, tại sao đứa trẻ lại là giai đoạn cao nhất của tinh thần. Bởi v́ đứa trẻ là biểu hiện của sự hồn nhiên, vô tư, vô vị lợi, đứa trẻ ở giai đoạn khi người ta dễ dàng chấp nhận người khác lớn hơn ḿnh, giỏi hơn ḿnh. Đứa trẻ cũng chính là sự khởi đầu. Quay trở về làm đứa trẻ để có thể bắt đầu một khởi đầu mới, để vượt lên và để bị vượt lên. Siêu nhân là như vậy : biết để cho người khác vượt lên trên ḿnh sau khi đă tự ḿnh vượt lên chính ḿnh. Khẩu hiệu của Nietzsche: « hăy tự vượt ḿnh »[11]. Khẩu hiệu này có lẽ bắt nguồn từ mệnh đề nổi tiếng của Socrate : « hăy tự biết ḿnh ». Để có thể tự vượt ḿnh phải tự biết ḿnh. Và con đường, phương tiện để tự vượt ḿnh chính là sự tự phê phán.
Nếu quan điểm của Nietzsche được áp dụng cho toàn bộ xă hội, ta có thể h́nh dung tới một viễn cảnh : khi tất cả các cá nhân trong một xă hội biết tự phê phán chính ḿnh, th́ đồng thời sự phê phán người khác cũng được thực hiện. Bởi v́ trong chính ḿnh có phần của người khác. Và như vậy, trong sự tự phê phán của mỗi cá nhân, toàn bộ xă hội cũng sẽ bị phê phán, và cái xă hội đó sẽ có cơ hội để bị vượt qua, tức là có cơ hội phát triển sang một h́nh thái mới. Chẳng phải Nietzsche nói rằng phê phán chính là sáng tạo các giá trị mới đó sao ? Nhưng cái ǵ ngăn cản sự h́nh thành của siêu nhân ? Có phải chăng v́ sức mạnh phản ứng cấu thành bản chất của phần lớn nhân loại, chứ không phải sức mạnh hoạt năng ?
Chúng ta tạm dừng vấn đề với câu sau đây, một câu có lẽ khiến cho Nietzsche trở nên khó hiểu, hay thậm chí khó chấp nhận, khó tha thứ nếu ta không đọc nó trong toàn bộ lập luận và trong cả quá tŕnh triển khai phân tích của Deleuze : « Zarathoustra không hề có chút nghi ngờ ǵ ở đây : ông nói rằng chính sự hiểu biết của những người tốt, những người tuyệt vời nhất khiến ông cảm thấy khiếp sợ con người ; và đôi cánh của ông mọc lên từ chính sự khiếp sợ này ». (125) Có lẽ cần phải hiểu những người tốt, những người tuyệt vời ở đây là những người không làm tổn thương, họ giới hạn sự hiểu biết của ḿnh ở những ǵ làm hài ḷng, làm thỏa măn người khác. Điều này giải thích tính chất thiếu thỏa măn của « sự phê phán của người phân xử muốn mang lại ḥa b́nh », trong khi mà đối với Nietzsche, kẻ phê phán là kẻ gây hấn, kẻ hủy diệt và làm tổn thương v́ dám đi tới tận sự thật, đó là kẻ « nhắm đến nhận thức thực sự về những ǵ có thể nhận thức » (125). Theo logic này, siêu nhân là kẻ dám làm tổn thương chính ḿnh, dám đi đến tận cùng những sự thật khó chịu, những sự thật khó đối diện, khó thừa nhận của bản thân để đạt tới chỗ gây hấn và hủy diệt chính ḿnh, từ đó nâng ḿnh lên ở một mức độ cao hơn. Vậy, yếu tố giúp con người vượt lên và tự vượt lên, đó là phê phán và tự phê phán. Chúng ta thấy nhân loại đă áp dụng điều này cho cá nhân và cho cả cộng đồng. Một dân tộc mạnh, một quốc gia mạnh không thể không biết đến giá trị của sự phê phán. Hay nói cách khác, nếu thiếu tinh thần phê phán, thiếu sự thực hành phê phán, th́ một dân tộc, một quốc gia không thể phát triển một cách mạnh mẽ được. Đấy là lư do v́ sao các dân tộc và các quốc gia phương Tây và các quốc gia được tổ chức theo mô h́nh phương Tây ưu tiên dành quyền cho sự phê phán, dành quyền cho mọi tiếng nói phản biện đến từ mọi tầng lớp trong xă hội.
Tp Hồ Chí Minh, 10/10/2010
Nguyễn Thị Từ Huy
[1] Xem phần « H́nh ảnh mới của tư duy » trong cuốn Nietzsche và triết học, Nguyễn Thị Từ Huy dịch, Bùi Văn Nam Sơn hiệu đính, NXB Tri Thức ấn hành, năm 2010, tr.142-152.
[2] Trong bài này, các trích đoạn được lấy từ bản tiếng Việt của cuốn Nietzsche và triết học sẽ có chú thích về số trang đặt trong ngoặc kép.
[3] « Kant kết luận rằng phê phán cần phải là phê phán của lư tính bởi chính nó » (126)
[4] Nietzsche, Zarathoustra đă nói như thế, Trần Xuân Kiêm dịch, nxb An Tiêm, Sài G̣n, 1971, tr.14.
[5] Như trên, tr.13.
[6] Tiếc thay sự hiểu lầm này c̣n kéo dài tới tận ngày nay. Cách đây chỉ hai năm, vào năm 2008, khi ấn hành bản tiếng Việt của cuốn « Bên kia thiện ác », do Nguyễn Tường Văn dịch, nxb Văn hóa – Thông tin, trong Lời nhà xuất bản, in ở đầu sách, đă viết câu này : « Nhưng con người ở đây không phải là con người chung chung mà phải là con người mạnh (siêu nhân – người hùng) và « con người này » được quyền làm tất cả, chà đạp lên giá trị đạo đức truyền thống, thống trị những người (yếu hơn) khác. « Kẻ mạnh là kẻ đúng, kẻ mạnh là đạo đức », đây gần như một tuyên ngôn toát ra từ các tác phẩm của F.Nietzsche và tư tưởng duy ư trí cực đoan này đă trở thành một vết tỳ ố của nền văn minh nhân loại » (tr.6) Như vậy, ta thấy, Nietzsche vẫn tiếp tục bị hiểu lầm cho dù đă được Deleuze minh oan cách đây hơn nửa thế kỷ. Chúng tôi dẫn thêm một số đoạn của Nietzsche để minh chứng thêm cho diễn giải của Deleuze. Nietzsche lặp đi lặp lại nhiều lần ư tưởng cho rằng siêu nhân là kẻ muốn sự suy tàn của chính ḿnh, tức là muốn bị diệt vong để vượt lên: « Ta yêu kẻ nào ném ra những lời vàng ngọc đằng trước những hành vi của họ và luôn luôn giữ đúng hơn những ǵ ḿnh hứa : bởi v́ họ muốn chính sự suy tàn của ḿnh. […] Ta yêu kẻ nào mà tâm hồn tràn đầy viên măn đến độ tự quên chính ḿnh, và tất cả mọi sự được cưu mang trong họ : như thế tất cả mọi sự đều trở thành sự suy tàn của chính họ » (Zarathoustra đă nói như thế, sđd, tr. 14) Tuy nhiên, lối viết của Nietzsche dễ dẫn đến những ngộ nhận, như chúng ta đă thấy. Nietzsche cũng đă lường trước điều đó. Khi Zarathoustra rao giảng xong về siêu nhân và con người hạ đẳng, th́ đám đông ḥ reo đ̣i Zarathoustra ban cho họ con người hạ đẳng nhất, đ̣i Zarathoustra biến họ thành những con người hạ đẳng để khỏi phải mang nợ siêu nhân ; lúc đó nhân vật này đă phải tự nhủ : « Họ chẳng hề hiểu ta, miệng ta không có lời hợp cho những lỗ tai đó » (tr.20)
[7]Trong thần thoại Hy Lạp, Dédale là người thợ tài hoa trác tuyệt của thành Athène. Chàng truyền nghề cho một người cháu tên là Talos và rất hài ḷng v́ đứa cháu học một biết mười đó. Nhưng rồi đến một ngày, chẳng những Dédale hết hài ḷng mà c̣n sinh ra thù ghét cháu, v́ Talos đă bộc lộ những khả năng c̣n ưu việt hơn cả chàng. Lo rằng tên ḿnh sẽ bị Talos làm cho lu mờ, Dédale đă rủ cháu đi dạo trên thành cao và xô cậu xuống chân thành. Những người Athène t́m ra sự thật, Dédale bị kết án tử h́nh và bỏ trốn sang đảo Crète. Ở đó chàng đă giúp vua Minos xây dựng mê cung Labyrinthe.
[8] Palamède là người đă dùng mưu để vạch trần việc Ulysse giả điên và buộc chàng phải tham gia cuộc chiến Troie. Trong những năm đầu của cuộc chiến, Paramède đă tỏ rơ tài năng và trí thông ḿnh, và phần nào làm Ulysse bị lu mờ. Ulysse, không chấp nhận được việc Paramède làm giảm uy danh của ḿnh, đă nghĩ ra một kế rất thâm độc để hăm hại chàng : vu cho Paramède tội làm phản, dựng lên chuyện chàng thông đồng với quân Troie, bằng cách lợi dụng đêm tối đem một túi vàng giấu vào lều của Paramède. Đồng thời nhân chuyện Paramède khuyên người Hy Lạp trở về quê hương để tránh tiếp tục bị những tổn thất nặng nề, Ulysse đă tung ra và lan truyền trong quân lính cái dư luận rằng Paramède khuyên như vậy v́ bị vua Priam mua chuộc. Để thuyết phục chủ tướng Agamemnon, Ulysse giả mạo Priam viết một bức thư cho Paramède, với nội dung là Priam khen thưởng cho Paramède một túi vàng do đă có công kêu gọi binh sĩ Hy Lạp hồi hương. Paramède, với sự ngây thơ và ḷng trung thực đă để cho Hội đồng tướng lĩnh lục soát lều của ḿnh. Kết quả là chàng bị xử tử h́nh, để lại lời cuối cùng trước khi chết : « Ôi chân lư ! Ngươi lại chết sớm hơn cả ta, thật xót xa và cay đắng. »
[9] Zarathoustra đă nói như thế, sđd, tr. 107.
[10] Như trên, tr.10
[11] Như trên, tr.407.