Nguyễn Thị Từ Huy

Ư thức cộng đồng và số phận cá nhân

(nh́n lại bi kịch của Chí Phèo)

 

Trước hết, cần xuất phát từ việc nh́n lại cấu trúc thời gian và kết cấu của truyện ngắn này.

Tác phẩm mở đầu bằng cái buổi chiều Chí Phèo uống say và lên cơn chửi. Buổi chiều đó kéo dài qua những đoạn hồi cố nhằm dựng lại cuộc đời Chí, trượt xuống thành buổi tối khi cái bóng xệch xạc dưới trăng làm hắn quên ư định báo thù, nảy sinh từ sự vô vọng của tiếng chửi, và rẽ vào nhà Tự Lăng. Sau cuộc rượu với kẻ tri kỷ cuồng, đêm đó hắn gặp kẻ tri âm của đời ḿnh: Thị Nở. Sáng hôm sau hắn tỉnh, không chỉ là tỉnh khỏi giấc ngủ đêm hôm trước, mà tỉnh khỏi cơn say mênh mông suốt đời hắn, tỉnh khỏi kiếp sống sinh vật, kiếp quỷ dữ. Hắn buồn và hồi tưởng lại những mơ ước thuở xa xưa. Hắn ốm, bát cháo hành của Thị Nở mang lại cho hắn sinh lực, hạnh phúc và hy vọng về tương lai. Hắn t́m thấy lại ư nghĩa của cuộc đời, muốn làm hoà với mọi người. Thời điểm đó, vào cái buổi sáng hôm đó, hắn hoàn toàn không c̣n là Chí Phèo trước đây nữa. Hắn đă là một ư thức đầy đủ về giá trị và thân phận của ḿnh. Và năm ngày tiếp theo, quăng thời gian sống trong t́nh yêu với Thị Nở, hắn đă làm một người lương thiện thực sự. Câu chuyện về Chí dừng lại ở cái buổi trưa ngày thứ sáu, sau khi bị Thị Nở chối từ, Chí Phèo giết Bá Kiến và tự vẫn. Nhưng tác phẩm chỉ thực sự kết thúc với những lời bàn tán x́ xầm của làng Vũ Đại và thái độ của Thị Nở một ngày sau khi Chí chết.

Như vậy, Chí Phèo - con quỷ dữ và quá tŕnh biến thành quỷ dữ đă thuộc về quá khứ, c̣n hiện tại của câu chuyện được mở ra từ cái thời điểm khởi đầu cho sự hồi sinh của Chí, cũng là khởi đầu cho một kết thúc đau đớn sẽ đến kề ngay sau đó.

Do vậy, quá tŕnh lưu manh hoá người nông dân và trách nhiệm của cái nghèo trong việc huỷ hoại nhân cách họ sẽ dễ dàng bị gạt sang một bên khi chúng ta bàn đến nhiệm vụ nghệ thuật cơ bản của tác phẩm. C̣n lại, những vấn đề: bi kịch của con người bị từ chối quyền làm người, bi kịch của con người với môi trường thiếu nhân tính, khát vọng đổi đời, khát vọng hoàn lương, vấn đề quyền sống...tất cả có lẽ đều liên quan đến cái chết và câu hỏi của Chí: "Ai cho tao lương thiện?"

Ai cho Chí Phèo làm người lương thiện? Câu hỏi này xưa nay vốn đă tưởng t́m thấy câu trả lời chính xác và dứt điểm ở các thế lực là cơ chế xă hội, cường hào ác bá và định kiến xă hội. Thực ra câu trả lời không hoàn toàn đơn giản như vậy. Tính chất phức tạp là ở chỗ câu hỏi đó đáng ra trước tiên Chí Phèo phải tự đặt ra cho ḿnh chứ không phải cho Bá Kiến. Chí Phèo không chỉ là bi kịch của con người bị từ chối quyền làm người, hơn thế c̣n là bi kịch của con người tự từ chối quyền làm người. Anh ta phải chịu một phần trách nhiệm về cái chết của ḿnh, một cái chết không hoàn toàn nâng cao anh ta, mà ở một khía cạnh khác, c̣n cho thấy sự bất lực của anh ta.

Là một nghệ sĩ chân chính, Nam Cao đă nh́n thấy những nguy cơ ẩn giấu trong cái đặc tính vốn từng làm nên sức mạnh của dân tộc: ư thức cộng đồng.

Thời đại Nam Cao, ư thức về con người cá nhân có điều kiện phát triển. Các nhà thơ mới công nhiên phô bày, khẳng định cái tôi cá nhân. Văn học lăng mạn đ̣i giải phóng cá nhân bằng cách đưa ra những mẫu người có bản lĩnh, dám đối lập với toàn bộ xă hội, dám bảo vệ cá tính riêng, chấp nhận đơn độc trong những lựa chọn của ḿnh. Nam Cao lặng lẽ ủng hộ cuộc đấu tranh đó bằng một cách khác, bằng cách chỉ ra rằng: nếu quá lệ thuộc vào cộng đồng, con người sẽ tự thủ tiêu ḿnh; và nếu cộng đồng cho phép ḿnh can thiệp quá sâu vào đời sống của mỗi cá nhân, nó sẽ huỷ diệt cá nhân đó.

Chí Phèo thực chất là bi kịch về sự yếu đuối của cá nhân trước sức mạnh của ư thức cộng đồng. Ư thức này vừa là áp lực bên ngoài vừa là một phần trong thẳm sâu con người Chí, nó khiến Chí bị khuất phục trước cuộc sống.

 

1. Từ nỗi sợ cô đơn....

Ngay đoạn mở đầu truyện, Nam Cao đă triệt để bóc trần cái đời bị loại trừ một cách tuyệt đối của Chí Phèo, thân phận bị bỏ rơi, quan hệ giữa hắn với cộng đồng, nỗi khốn khổ, sự cô độc mà hắn phải gánh chịu. Tiếng chửi xác định thế đối lập của hắn với toàn bộ xă hội, toàn bộ nhân thế và toàn bộ vũ trụ. Sự thu hẹp dần phạm vi đối tượng chửi (hắn chửi trời, chửi đời, chửi tất cả làng Vũ Đại, chửi những đứa nào không chửi nhau với hắn, và cuối cùng chửi đứa chết mẹ nào đẻ ra thân hắn) bộc lộ t́nh thế bi đát của một cá nhân bị cô lập. Bị chính những người đẻ ra bỏ rơi, Chí Phèo chỉ c̣n mối liên hệ duy nhất với cộng đồng làng Vũ Đại, chính cộng đồng đó đă cho hắn cơ hội trưởng thành, dù là với thân phận đi ở. Nhưng sau khi ở tù về, mối liên hệ ấy đă hoàn toàn bị cắt đứt. Quan hệ của Chí với cộng đồng, từ đó được thiết lập trên sự đe doạ, cướp giật, hắn dùng sức mạnh để áp chế, cưỡng bức cộng đồng phải chịu hắn. Và Chí Phèo, mặc dầu trong cơn say triền miên vô tận, không ư thức được những việc ḿnh làm ("hắn đâu biết hắn đă phá bao nhiêu cơ nghiệp, đập nát bao nhiêu cảnh yên vui, đạp đổ bao nhiêu hạnh phúc...Hắn đâu biết v́ hắn làm tất cả những việc ấy trong khi người hắn say") (tr.38) vẫn không thể chấp nhận được t́nh trạng bị bỏ rơi, hắn vẫn muốn được là thành viên của cộng đồng, ư thức ấy đă ăn sâu vào máu hắn.

Trong nỗi sợ cô đơn, hắn t́m cách xác lập lại mối liên hệ đă bị cắt đứt bằng những phương thức giao tiếp tuyệt vọng: la làng, ăn vạ, chửi.

La làng là một phản ứng quen thuộc khi một người gặp nguy hiểm, cần sự trợ giúp của cộng đồng. Khi ăn vạ, người ta cũng la làng để t́m sự ủng hộ ngầm và để làm mất mặt người bị ăn vạ (người ta chỉ mất mặt khi nhược điểm của ḿnh bị bóc trần trước mắt những người khác, từ quan niệm này nảy sinh thói sĩ diện hăo, tin rằng những đánh giá của cộng đồng làm nên nhân cách của ḿnh) nhằm dễ dàng phạt vạ người đó. Chí Phèo kêu làng không phải để t́m sự trợ giúp mà t́m sự đồng loă. Hắn cần được chứng kiến, cần được thể hiện sự tồn tại của ḿnh trước mọi người. Đó là điều mà Thị Nở đă không hiểu được khi hắn vừa dằn thị xuống vừa kêu làng. Trong vô thức hắn sợ cô đơn đến mức, ngay cả trong hành động riêng tư nhất có thể hắn cũng muốn có sự chứng kiến của người khác. Chi tiết này của Nam Cao cho phép liên tưởng đến Kafka. Ở phương Tây, những năm hai mươi, trong thế giới của Kafka, cô đơn là "giá trị quư báu nhất đang bị nghiền nát bởi cái áp đảo hiện diện ở khắp nơi"1. Nguy cơ của con người là ở chỗ cái riêng tư không c̣n được bảo vệ khi anh chàng K. lúc nào cũng bị hai phái viên của lâu đài cặp kè, cả trong lúc ngủ với vợ. "Sự cô đơn bị cưỡng hiếp" 2 làm nên sức ám ảnh cho tác phẩm của Kafka. Sau đó hai thập kỷ, ở Việt Nam, trong thế giới Nam Cao, cô đơn là thứ đáng sợ nhất đối với anh Chí làng Vũ Đại. Chí bám vào cộng đồng như bám vào một chiếc phao cứ lạnh lùng tuột khỏi tay Chí.

Dân làng thực ra đă tạo nên một sức mạnh hậu thuẫn cho hắn trong những lần đ̣i nợ Bá Kiến: "vả lại những người đứng xem đă về cả rồi, hắn thấy hắn h́nh như trơ trọi. Cái sợ cố hữu trong ḷng thức dậy, cái sợ xa xôi thủa ngày xưa...(tr.27)ï. Con quỷ dữ của làng Vũ Đại đă phải lấy sức mạnh từ bên ngoài và từ sự mê hoặc của rượu.

Chửi là một h́nh thức gây hấn với người khác hoặc là một phương thức trả thù của kẻ yếu. Với Chí Phèo, chửi là để mong có được sự hồi đáp từ phía cái cộng đồng mà hắn đă không c̣n có thể tṛ chuyện được nữa. Hắn chửi v́ hắn sợ phải im lặng và sợ sự im lặng của người khác. Giá hắn biết hát th́ có lẽ hắn không cần chửi (tr.38). Hắn hẳn đă hy vọng rằng bằng cách đó không cho phép người khác lảng tránh ḿnh.

Tuy vậy những phương thức giao tiếp ấy đă bị lạm dụng đến mức chúng trở nên vô nghĩa đối với dân làng Vũ Đại. Người ta không c̣n quan tâm đến những nỗ lực tuyệt vọng của Chí nữa. Bản thân hắn cũng không ư thức được tính chất tuyệt vọng trong những hành động của ḿnh, cho đến cái buổi chiều được Nam Cao chọn làm điểm khởi đầu cho câu chuyện. Hắn đă thất bại hoàn toàn với "ângón" chửi. Quan trọng hơn, hắn cảm nhận được sự thất bại ấy. Với hắn đó là một mối thù lớn. Mối thù bị loại bỏ. Và tất cả những ai không đếm xỉa đến hắn đều là kẻ thù của hắn, đều phải chịu trách nhiệm về sự cô độc của hắn, nghĩa là tất cả mọi người. Do vậy mà hắn phải "âbáo thù vào bất cứ ai. Hắn phải vào nhà nào mới được, bất cứ nhà nào. Hắn sẽ rẽ vào bất cứ ngơ nào hắn gặp để đập phá đốt nhà hay lăn ra kêu làng nước. Phải đấy, hắn sẽ rẽ vào bất cứ cái ngơ nào hắn gặp...(tr.38)". Hắn không cần biết một nhà nào hay một người nào cụ thể. Những hành động "âtrả thù" mà hắn toan tính thực ra đều nhằm mục đích gây chú ư cho mọi người. Thế nên khi nh́n thấy cái bóng1 quần quật dưới chân ḿnh, khi thấy ḿnh không c̣n quá lẻ loi nữa, hắn đă lập tức quên ư định báo thù, bù vào đó, hắn đă có một "cuộc nhậu đẹp" với kẻ "tri kỷ" Tự Lăng, một kẻ cũng đơn độc gần bằng hắn. V́ thế, khi Tự Lăng đă say ḅ ra và hỏi: "người ta đứng lên bằng cái ǵ?" th́ Chí Phèo vần ngửa lăo ra, để mặc lăo thế rồi lảo đảo ra về. Những kẻ như lăo chỉ có thể đứng lên với sự nâng đỡ của người khác. Mà Chí th́ không thể nâng lăo đứng dậy được v́ chính hắn c̣n thảm hại hơn lăo, hắn cũng đang cần một người giúp đỡ. Người đó là Thị Nở. "Nhưng hắn đứng lên làm sao được. Thị quàng tay vào nách hắn, đỡ cho hắn gượng ngồi. Rồi thị kéo hắn đứng lên. Hắn đu vào cổ thị, hai người lảo đảo đi về lều" (tr.45)". Chí Phèo đă đứng lên như vậy. Rồi tiếp theo đó, hắn tỉnh.

Nỗi sợ cô đơn được Chí nhận thức một cách đầy đủ sau khi tỉnh. "Tỉnh dậy hắn thấy hắn già mà vẫn c̣n cô độc. Buồn thay cho đời! (...) Chí Phèo h́nh như đă trông thấy trước tuổi già của hắn, đói rét và ốm đau, và cô độc, cái này c̣n đáng sợ hơn đói rét và ốm đau"ï(tr.46). Có thể hiểu buổi chiều và buổi tối hôm Chí gặp Thị Nở (một cái mốc quan trọng trong đời Chí, điều này không cần phải bàn căi nữa!) là sự kết thúc cho giai đoạn quỷ dữ. Và buổi sáng hôm sau chính là điểm khởi đầu của một giai đoạn mới- giai đoạn làm người. Biểu hiện đầu tiên của tính người trong Chí, đấy là nỗi buồn và cảm giác cô độc. Nỗi buồn giúp hắn cảm nhận cuộc sống trong sự mới mẻ, hấp dẫn và gợi lại mơ ước xa xưa về một mái ấm bé nhỏ. Cảm giác cô độc cho hắn h́nh dung trước những bất trắc đang chờ đón khi hắn đă ở cái dốc bên kia của đời. Và hắn sợ.

Người nông dân Việt Nam ít có mặc cảm cô đơn, v́ họ gắn bó khăng khít với họ hàng, tông tộc, bà con, xóm giềng, đất nước, những cộng đồng lớn nhỏ xung quanh họ. Người Việt rất chú trọng đến sức mạnh của t́nh đoàn kết, tinh thần đùm bọc cưu mang lẫn nhau. Họ không thích sự nổi trội đặc biệt của một cá nhân nào đó, vượt hơn hẳn so với những người c̣n lại ( trừ phi cá nhân đó có một tầm vóc lớn hơn hẳn hoặc đă được thánh hoá). "Xấu đều c̣n hơn tốt lơi"ï. Họ muốn hoà lẫn vào người khác. Hạnh phúc của họ chính là một cuộc sống ổn định hoà hợp với mọi người xung quanh. Bát cháo hành của Thị Nở đối với Chí vô cùng thơm ngon v́ nó giúp hắn cảm nhận một cách sâu sắc hương vị của sự chia sẻ, giúp hắn hiểu thế nào là được người khác cho, được quan tâm chăm sóc. "Bởi v́ lần thứ nhất hắn được một người đàn bà cho" (tr.47). Cho chính là biểu hiện cao nhất của sự san sẻ, đùm bọc, điều mà Chí rất cần và rất thiếu.

Bát cháo hành Thị Nở trong cảm nhận của Chí không chỉ được xem như bằng chứng của t́nh yêu mà c̣n là dấu hiệu của t́nh làng nghĩa xóm. Chí không dừng lại ở mơ ước về một gia đ́nh êm ấm với Thị Nở. Hắn c̣n mơ đến việc t́m được bạn, t́m được một chỗ trong cộng đồng. "V́ thế mà bát cháo hành của Thị Nở làm hắn suy nghĩ nhiều. Hắn có thể t́m bạn được, sao lại gây kẻ thù? (tr.48). "Trời ơi, hắn thèm lương thiện, hắn muốn làm hoà với mọi người biết bao! Thị Nở sẽ mở đường cho hắn. Thị có thể sống yên ổn với hắn th́ sao mọi người lại không thể được. Họ sẽ nhận lại hắn vào cái xă hội bằng phẳng lương thiện của những người lương thiện... (tr.49)".

Chí không mong điều ǵ khác ngoài sự hoà hợp với mọi người. Hắn đă nghĩ một cách đơn giản rằng Thị Nở có thể giúp hắn bước vào thế giới lương thiện. Chỉ khi được mọi người chấp nhận, Chí mới thực sự cảm thấy là một người lương thiện đúng nghĩa.

 

2....đến cái chết như một cô đơn tuyệt đối.

Thực ra, cuộc đời Chí Phèo có thể kết thúc theo ba hướng: hoặc tiếp tục sống làm con quỷ làng Vũ Đại, hoặc bảo vệ con người mới của ḿnh bằng cách bỏ làng ra đi t́m đến một vùng đất mới, hoặc là chết để làm ma của làng, nhưng là một con ma lương thiện. Nam Cao đă chọn cách thứ ba, v́ tất yếu Chí phải hành động như thế.

Thị Nở và bát cháo hành đă biến bản năng muốn gia nhập cộng đồng của Chí (tiềm ẩn trong các hành động chửi, la làng, ăn vạ) thành một ư thức đầy đủ và mănh liệt. Sở dĩ Chí Phèo có thể tồn tại ở làng như vậy cho đến nửa đời người là v́ lúc nào hắn cũng say. "Chưa bao giờ hắn tỉnh để nhớ rằng có hắn ở đời". Và khi hắn tỉnh, khi hắn biết rằng có hắn ở đời th́ cũng liền ngay đó hắn hiểu rằng đời không thể có hắn được. Nhưng hắn cũng không c̣n có thể say lại để quên đi tất cả, để không biết ǵ như trước đây nữa. Trong tất cả những thứ mà lần đầu tiên Chí được hưởng thụ vào năm ngày cuối cùng của đời ḿnh, chỉ duy nhất hơi cháo hành là thứ hắn cảm nhận được, là thứ ám ảnh hắn lúc tuyệt vọng, lúc mọi thứ tuột khỏi tay hắn. Hơi cháo hành như mùi vị của hạnh phúc thoáng qua giờ đă trở nên không có thực, và vĩnh viễn không bao giờ có thực nữa. Đó là một chút t́nh mong manh nhưng dai dẳng không thể dứt bỏ nổi. Hắn không thể sống, dù ở làng Vũ Đại hay ở nơi khác, mà thiếu nó được. "Hắn cứ thoang thoảng thấy hơi cháo hành. Hắn ôm mặt khóc rưng rức" (tr.52). V́ hơi cháo hành mà lần đầu tiên trong đời hắn khóc, tiếng khóc của một con người nuối tiếc cái hạnh phúc không phải để cho ḿnh nhưng lẽ ra ḿnh có thể được hưởng. Tiếng chửi cuối cùng của Chí không c̣n là một thứ phương tiện giao tiếp nữa. Đó là tiếng lảm nhảm tuyệt vọng của kẻ đă nh́n thấy trước tương lai duy nhất dành cho ḿnh: Cái Chết.

Ai là kẻ phải chịu trách nhiệm về cái chết của Chí? Bá Kiến, đại diện cho bọn cường hào ác bá, thế lực bức hại người lao động? Bà cô Thị Nở, đại diện cho cái xă hội của những người lương thiện với định kiến hẹp ḥi? Hay chính Chí Phèo với sự yếu đuối của một nhân cách quá lệ thuộc vào cộng đồng?

Đương nhiên Bá Kiến là kẻ trực tiếp đẩy Chí sa ngă. Và Chí đáng lẽ phải thù oán Bá Kiến, lại khiến cho dân làng Vũ Đại oán thù và tẩy chay đến không c̣n cơ hội để quay trở lại với họ nữa.

Trong thế giới của Nam Cao, Chí Phèo không phải là kẻ duy nhất sống ngoài lề xă hội. Chí có những người anh em cùng chung cảnh ngộ bị cô lập, như Đức trong Nửa Đêm, Lang Rận trong truyện ngắn cùng tên, có thể kể thêm Cu Lộ trong Tư Cách Mơ... ở một môi trường mà thái độ của những người khác góp phần tạo nên nhân cách phẩm giá của một người, thậm chí có thể quyết định chuyện sống chết của người đó th́ phản ứng của Chí Phèo cũng không khó giải thích. Trong Nửa Đêm, sau khi cho độc giả chứng kiến cảnh một đứa bé vô tội bị tẩy chay v́ những tội lỗi của bố nó, Nam Cao đă viết: "Th́ ra những người rất hiền lành cũng có thể là những người rất ác. Có điều họ không có cách để làm ác". (Tuyển Tập Nam Cao, sđd, tập 1, tr.73). Thực ra họ cũng có cách để làm ác, khi họ không chấp nhận sự vô tội của một người vô tội, không thừa nhận sự phục thiện của một người muốn phục thiện, không chấp nhận hạnh phúc của người khác. Nam Cao có xây dựng một loại nhân vật không muốn cho người khác được sung sướng (ông có hẳn truyện Nh́n Người Ta Sung Sướng kể về một bà già rất khó chịu mỗi khi vợ chồng con gái ḿnh có những biểu hiện hạnh phúc, và bà nhất định sẽ bắt cô cháu dâu tương lai hầu ḿnh đủ mười bốn năm mới thôi, quyết không cho cô ấy sung sướng ngay với cháu trai ḿnh). Bà cô Thị Nở cũng thuộc loại này. Bà phản đối cuộc hôn nhân của cháu gái trước hết v́ bà nhục cho ông cha bà, sau đó là v́ bà tủi cho thân bà, uất ức cho cái đời không chồng của bà. Bà đố kỵ ngay với đứa cháu bất hạnh. Bà không có hạnh phúc, vậy th́ cháu gái bà cũng đừng ḥng mong điều đó.

Nam Cao không ngại phơi bày những hủ tục, những thói tật ḱm hăm sự phát triển của con người, ngăn cản con người sống hạnh phúc. Những day dứt của ông được phát biểu qua lời của nhân vật Thứ trong tiểu thuyết Sống Ṃn: "Đó là tại thói quen. Không phải cái thói quen của riêng ḿnh, nhưng là cái thói quen lưu truyền đă mấy đời, đến nỗi nó nhập vào máu chúng ta. Tư tưởng, tính t́nh, cảm giác, hành động của chúng ta đều khuôn theo những thói tục. Những lề lối sẵn trong thời đại chúng ta. Thời thế thay đổi, ḷng người đổi. Thế kỷ sau sẽ lọc máu cho chúng ta trong trẻo lại.

Y thở dài nghĩ bụng nhưng tại sao ta lại không thể nghĩ chuyện lọc máu ngay từ bây giờ"1.

Tham vọng của Nam Cao là muốn lọc máu cho cả dân tộc. Nam Cao đă khám phá ra những ǵ mà mỗi chúng ta không muốn để lộ ra. Ông giúp con người tự nh́n vào tận sâu trong tâm hồn ḿnh để hiểu ḿnh một cách thấu đáo hơn và có đủ can đảm để thay máu. Chỉ cần như thế, ông đă hoàn thành xuất sắc cái sứ mệnh nhà văn mà ông đă từng nêu ra đây đó trong các tác phẩm của ḿnh.

Dấu hiệu hiện đại của tác phẩm Nam Cao biểu hiện ở ranh giới thiện ác giờ đây không c̣n quá rành mạch nữa. Những người lương thiện ở làng Vũ Đại sẽ tự đánh giá về ḿnh ra sao khi chính họ là nguyên nhân dẫn đến cái chết của một con người. Điều bi đát là bản thân họ không thể ư thức được, không thể h́nh dung nổi điều đó.

Không ai được chứng kiến cuộc đối thoại giữa Chí Phèo và Bá Kiến, lúc Chí Phèo bộc lộ sự kiêu hănh của một con người đă tự lấy lại phẩm giá. Cuộc đối thoại đó là cuộc đối thoại có giá trị nhất trong đời Chí, là điều mà ắt hẳn Chí muốn được mọi người biết đến. Không phải ngẫu nhiên mà Nam Cao đă để cho cả nhà Bá Kiến hôm đó đi vắng, chỉ ḿnh cụ Bá ở nhà. Cuộc đối thoại đ̣i quyền làm người, trong thực tế, đă ch́m lỉm vào hư vô. Và hắn la làng, cách giao tiếp quen thuộc của hắn, nhưng bi đát thay, cũng như xưa nay, khi hắn kêu làng, không bao giờ người ta vội đến. V́ vậy, lúc dân làng có mặt th́ tất cả đă kết thúc. Họ chỉ thấy sự việc mà không bao giờ biết được nguyên nhân đích thực của nó. Chí Phèo hiểu rằng dù hắn có tu tỉnh th́ cái quá khứ của hắn cũng không cho phép hắn trở thành người lương thiện giữa mọi người, hắn sẽ không được họ chấp nhận. Hắn muốn dùng cái chết của ḿnh để chiêu tuyết cho đoạn đời tội lỗi trước kia và rung một tiếng chuông cảnh tỉnh cho sự khắt khe của dư luận. Nhưng ước vọng của Chí đă theo hắn và Bá Kiến xuống mồ. Đó là một bí mật trọn vẹn đối với người dân làng Vũ Đại. Tội nghiệp Chí Phèo, "mồm hắn ngáp ngáp, muốn nói nhưng không ra tiếng". Những điều mà Chí muốn nói với dân làng, với cái xă hội của những người lương thiện không bao giờ c̣n được nói ra nữa. Họ không bao giờ biết đến cái mong ước làm người lương thiện của Chí. Họ cũng không bao giờ biết được rằng chính họ có thể cho Chí một cơ hội, rằng chính họ đă có thể cứu vớt một linh hồn, rằng chính họ đă phê duyệt vào cái án tử h́nh của Chí.

Bi kịch của Chí ở đây là bi kịch của một giá trị không được biết đến, không được thừa nhận, không được thấu hiểu. Chí đă chết một cái chết vô ích. Cái chết đó thực sự vô nghĩa khi người ta xếp Chí cùng hàng với Bá Kiến "Thằng nào chứ hai thằng ấy chết th́ không ai tiếc! Rơ thật bọn chúng nó giết nhau"(tr.54). Câu chuyện không kết thúc bằng cái chết của Chí mà kết thúc bằng sự đánh giá của cộng đồng về cái chết ấy. Chính với cách kết thúc như vậy, Nam Cao đă đẩy Chí tới tận cùng nỗi bất hạnh. Trong những lời bàn tán của người dân làng Vũ Đại người ta nhắc đến Bá Kiến nhiều hơn là Chí Phèo. Và sự đánh giá mà người đời dành cho Chí hoàn toàn ngược với cái mong muốn mà v́ nó hắn đă phải trả giá bằng cả tính mệnh (Chí Phèo hẳn cũng muốn để lại tiếng thơm!). Thay v́ thấu hiểu và chia sẻ, người ta đă vui mừng, thoả măn. Những giông băo trong tâm hồn Chí thực sự chẳng để lại một dấu vết nào trên cái làng êm ả đó. Thậm chí cả Thị Nở là người duy nhất có thể cảm thông và thấy được bản tính hiền lành của Chí "Sao có lúc nó hiền như đất" (tr.54), cũng không hiểu được khát vọng làm người trong hắn. Chí Phèo không có Chúa làm kẻ chứng nhân vô h́nh cho sự thức tỉnh linh hồn. Chí Phèo là một cô độc tuyệt đối, điều mà hắn sợ nhất trên đời. Vào thế kỷ XVI, lúc mà ở phương Tây, con người cá nhân đang trên đường h́nh thành, Montaigne có nói: "Điều lớn nhất trên thế giới, đó là biết thuộc về chính ḿnh (...). Không nên trao ḿnh cho người khác mà chỉ trao ḿnh cho chính ḿnh mà thôi". (Essais, 1580. Trích theo Lịch Sử Cá Nhân Luận, Alain Laurent, NXB Thế giới, 2001, tr.39-40). Chí Phèo, bằng cái chết, đă trao ḿnh cho người khác, mà tiếc thay, đă không được đón nhận.

Trở lại với cuộc đối thoại giữa Chí và Bá Kiến, cần lưu ư rằng Chí Phèo chỉ có thể dơng dạc tuyên bố: "Tao muốn làm người lương thiện!". Hắn không thể kiêu ngạo mà thông báo rằng: "Ta đă là người lương thiện", mặc dù trong thực tế đúng là như vậy, hắn đă hoàn toàn thay đổi trong những ngày sống chung với Thị Nở. Hắn không đủ tự do để tự biến ḿnh thành người lương thiện và tự hào về hành động của ḿnh, và cũng không đủ mạnh để dám trả giá cho việc làm người lương thiện. Hắn chết v́ thấy rằng không ai cho hắn lương thiện. "Ai cho tao lương thiện?". Vậy ra sự lương thiện của hắn lại phụ thuộc vào người khác chứ không phải vào chính bản thân hắn!!!

Chí Phèo đă không thể h́nh dung rằng người ta vẫn có thể lương thiện mà không cần được cho phép, không cần được dung nạp. Chí đă không thể cứ lặng lẽ làm một người lương thiện ngoài lề xă hội. Chí Phèo chưa thể hiểu được bản thân giá trị của cá nhân Chí có thể đặt ngang cân với toàn bộ xă hội c̣n lại. Bị chi phối bởi ư thức cộng đồng, Chí tuyệt đối tin là nhân cách của ḿnh phụ thuộc vào sự đánh giá của cộng đồng về ḿnh, tin rằng thái độ che chở đùm bọc của người khác cấp cho hắn một thân phận và sự đánh giá của người khác cấp cho hắn một diện mạo1. Chí đă đồng nhất lương thiện với việc làm hoà với mọi người.

Chí Phèo không có được cái bản lĩnh của một người mang trong nó sức mạnh cá nhân và sức mạnh của một tŕnh độ học vấn đủ để anh ta muốn khẳng định giá trị riêng của ḿnh. Bản lĩnh của Chí Phèo là dám chết khi không c̣n có thể tiếp tục phạm tội nhưng lại không thể làm một thành viên của xă hội lương thiện. Bản lĩnh đó là chỗ mạnh nhưng đồng thời cũng là chỗ yếu đuối của Chí. Sự khinh bỉ của những người lương thiện đă giết chết Chí Phèo, đă giết chết Lang Rận, đă làm cho Đức phát điên. Nhân vật của Nam Cao chọn cái chết để tránh nỗi nhục nhă trước sự khinh bỉ của người khác và để tránh, điều này thật phi lư, việc ḿnh trở thành nỗi nhục của người khác.

Hành động chết của Chí không phải là một hành động tự do theo cái nghĩa là Chí đă tự do quyết định số phận của ḿnh. Cái chết ấy có thể xem như một nỗ lực cuối cùng để t́m cách hoà nhập cộng đồng. Sự hoán cải thực sự có thể biến Chí thành một người lương thiện nhưng chưa thể biến Chí thành một nhân cách tự chủ. Và, theo Nam Cao, không có một nhân cách tự chủ th́ không thể sống mà làm người lương thiện được.

Nam Cao đau xót trước một thực tế: áp lực của dư luận xă hội có ảnh hưởng rất lớn đến nhân cách của con người. Trong Tư Cách Mơ ông đă nói: "Hỡi ôi! Th́ ra ḷng khinh trọng của chúng ta có ảnh hưởng đến cái nhân cách của người khác nhiều lắm; nhiều người không biết ǵ là tự trọng, chỉ v́ không được ai trọng cả; làm nhục người là một cách rất diệu để người sinh đê tiện..."(Tuyển Tập Nam Cao, sđd, tập 1, tr.203). Dư luận xă hội thường thiên kiến, tàn nhẫn, vô t́nh. Và một khi ư thức cá nhân c̣n chưa phát triển ở mức độ cao, th́ ư thức cộng đồng c̣n có thể phát huy cái sức mạnh vô giới hạn của nó.

Chí Phèo cho ta thấy một cá nhân có thể bị nghiền nát dưới sức mạnh của ư thức cộng đồng như thế nào. Chí Phèo đă tuyệt vọng hướng tới một giá trị không thể gọi tên. Nếu ta đi t́m định nghĩa về sự lương thiện th́ đây, câu trả lời của Chí: Lương thiện là được người khác chấp nhận. Đó không thể là chuẩn mực của một giá trị. Cái chết của Chí, do vậy, là một thất bại hơn là một chiến thắng của tính thiện, của khát vọng hoàn lương. Bằng sự thất bại của Chí (và cùng với Chí là sự thất bại của của Đức, D́ Hảo, của Nhu1, của Lang Rận2, cu Lộ...), Nam Cao muốn người nông dân Việt Nam có ư thức sâu sắc về những vấn đề của ḿnh, và đối mặt với chúng để vượt qua chúng. Song, hơn nửa thế kỷ qua, niềm mong mỏi của ông đă được đáp ứng ở mức độ nào?

Chủ nghĩa hiện thực Nam Cao nếu có một chiều sâu th́ đó là khả năng chạm tới đáy thẳm của ư thức cộng đồng. Chạm tới nó để cảnh báo về sự nguy hiểm, năng lực tàn phá, huỷ diệt, sự tŕ níu và làm tụt hậu của nó. Điều khiến người nghệ sĩ day dứt là phải vượt qua cái đáy thẳm đó để, trước khi đến được chân trời xa xôi của văn minh, ít nhất cũng đến được miệng vực, tức là mặt đất của sự công bằng, không thiên kiến, nơi cá nhân có vị trí độc lập với cộng đồng. Và nếu như thời hiện đại lấy con người cá nhân với cái tôi biết suy nghĩ làm cơ sở cho tất cả th́ phải chăng, Nam Cao c̣n một điều day dứt nữa: Làm thế nào để xoá bỏ nỗi sợ cô đơn. Bởi v́ con người cá nhân chỉ có thể phát triển khi người ta không c̣n quá khiếp sợ nỗi cô đơn để có ư thức về tự do của ḿnh.

Nguyễn Thị Từ Huy

 

 

1 Những trích đoạn của Chí Phèo được lấy trong cuốn Tuyển Tập Nam Cao, tập1, NXB Văn Học,1997

1, 2 Nghệ Thuật Tiểu Thuyết, Milan Kundera, NXB Đà Nẵng, tr.18 và tr.115

1 Trong văn học, cái bóng thường được dùng như biểu tượng của sự cô đơn, kẻ đơn độc chỉ c̣n có cái bóng của ḿnh là bạn, cho nên xem bóng như người tri kỷ để thổ lộ tâm t́nh: "Ngồi đây ta nói sự đời/ Ta ngồi ta nói, bóng ngồi bóng nghe" (Tản Đà- Nói Chuyện Với Bóng). Chí Phèo đương nhiên không xem bóng là kẻ tri âm hoặc kẻ song trùng hay bản chất thứ hai của ḿnh (quá cao siêu đối với Chí). Chí nh́n thấy ở nó một nhân dạng, một h́nh bóng của con người, dù méo mó, xệch xạc, thu gọn rồi lại dài loang ra. Một nhân ảnh tơi tả, ḱ dị cũng đủ xoa dịu nỗi hận bị bỏ rơi của Chí.

1 Tuyển Tập Nam Cao, sđd , tập 2, NXB Văn học, 1997, tr.231.

1 Điều băn khoăn được nói ra trong những lời cuối cùng của Chí: "Làm thế nào cho mất những mảnh chai trên mặt này?". Đây không phải vấn đề h́nh thức bên ngoài quan trọng hơn đời sống nội tâm. Cũng không phải nỗi lo rằng cái bề ngoài là thứ dễ nhận biết c̣n nội tâm th́ khó hoặc không thể nắm bắt. Đây là sự đồng nhất h́nh thức bên ngoài với các giá trị của nhân cách, là quan niệm cho rằng h́nh thức phản ánh bản chất bên trong của con người. Những vết mảnh chai trên mặt Chí gắn với một quá khứ không thể nào thay đổi được nữa. Quá khứ đó huỷ hoại hiện tại và giết chết tương lai của Chí, chỉ v́ nó không bị xoá bỏ trong ư thức của cộng đồng bao quanh Chí.

1, 2 Nết hiền lành đến mức đần độn của Nhu (hay của d́ Hảo) được Nam Cao tŕnh bày như một giá trị đă hoàn toàn bị phá sản trong cuộc sống hiện tại. Nam Cao lên án chính cái đức ở hiền thụ động ấy chứ không bảo vệ nó để chống lại sự sắc sảo một cách hiệu quả của cô em, Nhượng. Nếu như trong Chí Phèo c̣n thể đổ lỗi cho Bá Kiến, bà cô Thị Nở, th́ trong ở hiền, Nhu phải chịu trách nhiệm về bất hạnh của chính ḿnh. Và cũng khó mà nói được rằng qua vụ thắt cổ tự tử của Lang Rận, Nam Cao muốn đề cao chữ "tiết" và đức trọng danh dự của người nông dân. Cùng lắm ta chỉ thấy ở đó một nạn nhân, một cái chết vô lư mà nguyên nhân là sự độc ác của dư luận và sự hèn yếu của người đàn ông không đủ bản lĩnh để chịu trách nhiệm về việc ḿnh đă làm, một việc không phải là tội lỗi ǵ ghê gớm mà nh́n ở một góc độ khác, đó c̣n là một trong những quyền cơ bản của con người: quyền được yêu (Lang Rận và Mụ Lợi đều là những người không bị hôn nhân ràng buộc). Lang Rận chết không v́ bảo vệ một danh dự hăơo huyền mà v́ không thể đối mặt với sự khinh bỉ của những kẻ không là mẫu mực của đạo đức mà lại tự cho ḿnh cái quyền xâm phạm vào tự do của người khác. Nam Cao nhận thấy bi kịch của con người không sống cho chính ḿnh mà sống cho h́nh ảnh của ḿnh trong mắt người khác; người ta tự bóp nghẹt ḿnh, tự g̣ ḿnh theo một khuôn mẫu chung và dẫn tới hậu quả là tự thủ tiêu ḿnh. Sự lặp đi lặp lại của chủ đề này trong nhiều tác phẩm của Nam Cao chứng tỏ ông xem nó là một vấn đề lớn, có nghĩa là, theo ông, dân tộc muốn phát triển không thể không giải quyết nó bằng một quá tŕnh mà ông gọi là "lọc máu".