Tinh thần đại học

 

Bài viết này không đề cập tới chức năng, nhiệm vụ, mục tiêu của đại học. Những suy nghĩ tập trung xung quanh một vấn đề : thế nào là tinh thần đại học. Những ǵ được nói ra ở đây cũng không phải là mới mẻ, tuy thế dường như đă bị lăng quên hay chưa được ư thức đầy đủ. Những suy nghĩ này cũng không có tham vọng bao quát hết mọi phương diện, mà chỉ dừng lại ở những phương diện đă không c̣n gây tranh căi khi các nhà giáo dục thế giới đề cập đến giáo dục đại học.

Tinh thần đại học là tinh thần tư duy, không phải là tinh thần học thuộc ḷng. Điều này hiển nhiên đúng với đối tượng những sinh viên có khuynh hướng trở thành người nghiên cứu. Điều này cũng đúng đối với đối tượng đại trà, đại đa số những sinh viên học để chuẩn bị một nghề cho tương lai. Nếu như họ phải học và nắm bắt các kiến thức là để chuẩn bị cho cuộc sống của họ sau khi ra trường, để chuẩn bị đối diện và giải quyết các vấn đề mà thực tế sẽ đặt ra cho họ. Hơn thế để suy nghĩ và t́m cách xây dựng một cuộc sống thực sự xứng đáng với mong muốn của họ. Do vậy mà (điều này đă được nhắc lại đến phát nhàm nhưng vẫn chưa bao giờ cũ) giáo dục đại học không phải là cung cấp kiến thức mà là cung cấp phương pháp và dạy cách tư duy. Dạy tư duy khác với dạy kiến thức như thế nào ? Điều này sẽ được đề cập tới ở một dịp khác.

Ở đây, vấn đề đặt ra là : làm sao dạy cho sinh viên cách tư duy thực sự nếu như không cho phép họ đi tới tận cùng các giới hạn có thể của tư duy, nếu như không cho phép họ suy nghĩ về các vấn đề của chính họ, về hiện tại của họ, và về tương lai của họ ? Và sinh viên làm sao có thể suy nghĩ về các vấn đề của họ, các vấn đề liên quan đến đời sống hiện tại của họ và tương lai của họ, nếu như không cung cấp thông tin cho họ ? Tất cả các sự việc đang diễn ra trong đời sống cộng đồng ở tất cả mọi phương diện (kinh tế, chính trị, xă hội, giáo dục, quân sự…) đều liên quan trực tiếp hay gián tiếp đến mỗi cá nhân, nếu họ không được cung cấp thông tin làm sao họ có thể suy nghĩ ? Và làm sao họ có thể suy nghĩ thực sự về các vấn đề ấy nếu như họ không được quyền thảo luận, không được quyền bàn bạc, không được quyền đề cập đến chúng, nếu như họ không được dạy cách thảo luận, không được dạy cách bàn bạc và tư duy về các vấn đề ấy ?

Nếu không đối diện và t́m cách giải đáp những câu hỏi này[1] sẽ không bao giờ có thể tạo lập được một nền giáo dục đại học thực sự. Và mọi khẩu hiệu về việc xây dựng các trường đại học đạt đẳng cấp quốc tế có thể sẽ chỉ là khẩu hiệu suông ; đại học đạt đẳng cấp quốc tế có thể sẽ chỉ là một giấc mơ khó trở thành hiện thực. Bởi v́ một đại học đạt đẳng cấp quốc tế không chỉ đào tạo ra những người biết giải toán, mà người biết giải toán đó c̣n phải nói được những câu đại loại như : « đi theo lề là việc của con cừu », c̣n phải có khả năng viết được một kiến nghị liên quan đến một vấn đề thời sự nóng bỏng của đất nước, phải hiểu ḿnh đang sống trong hiện tại nào, hiểu được điều ǵ đang de dọa tương lai của ḿnh và của cộng đồng, phải có khả năng từ chối quyền lợi, khi cần, để khẳng định nhân phẩm của ḿnh, và phải có khả năng đánh giá được các chương tŕnh hành động và nghiên cứu của ḿnh sẽ có tác dụng và tác hại như thế nào đối với đời sống cộng đồng. Những khả năng này không phải là khả năng của một thiên tài, mà là khả năng của một con người theo đúng nghĩa của nó. C̣n tài năng nằm ở phương diện khác, ở chỗ có thể giải quyết được những vấn đề nan giải như bổ đề Langlands.

Tinh thần đại học là tinh thần khái quát hóa. Đây là một ư tưởng được Whitehead tŕnh bày trong cuốn Những mục tiêu của giáo dục. Ông cho rằng ở đại học, người sinh viên không nên cắm cúi nh́n xuống bàn để thu lượm các kiến thức cụ thể như hồi học sinh nữa. Họ cần phải đứng lên để nh́n rộng ra xung quanh, để có một tầm nh́n bao quát. Cách dạy ở đại học cần đi từ những ư tưởng phổ biến, phải xem xét các khía cạnh, các sự kiện cụ thể trong tầm vóc của các ư tưởng phổ quát. V́ thế, « một giáo tŕnh đại học được tổ chức tốt là một sự nghiên cứu về tầm rộng của tính phổ quát. »[2]

Tinh thần đại học c̣n là tinh thần tự do. Đại học tạo điều kiện cho sự h́nh thành và phát triển các tài năng. « Tạo điều kiện » thôi, bởi v́ đương nhiên ai cũng biết tài năng là rất hiếm và đại học không đẻ ra được các tài năng. Đấy là điều kiện ǵ ? Và đây là câu trả lời của John Stuart Mill : « Những cá nhân thiên tài là một thiểu số nhỏ bé và chuyện này có lẽ bao giờ cũng vậy ; nhưng để có được họ th́ phải chăm lo đất trồng để các thiên tài từ đất ấy lớn lên tươi tốt. Thiên tài chỉ có thể hít thở trong một bầu không khí của tự do. [ …] Tôi đặc biệt nhấn mạnh tầm quan trọng của thiên tài và sự cần thiết phải cho phép họ được tự do bộc lộ bản thân ḿnh, cả về phương diện tư tưởng lẫn thực hành.»[3] Không có ǵ rơ ràng hơn thế : đại học muốn góp phần đào tạo các thiên tài, th́ nhất thiết phải để cho họ tự do thể hiện bản thân họ, tự do thể hiện tài năng của họ. Nếu thiếu đi điều kiện này th́ rất có thể đại học sẽ trở thành nơi bóp nghẹt các thiên tài ngay từ khi họ chưa kịp bộc lộ, ngay từ trong trứng nước. Vậy nên thực tế có thể xẩy ra trường hợp : tài năng mà một trường đại học thiếu tự do tưởng là đào tạo được đôi khi chỉ là h́nh ảnh lộn ngược của tài năng.

Tuy nhiên tự do không chỉ là điều kiện cho các thiên tài phát triển mà c̣n là điều kiện cho tất cả các sinh viên bồi đắp các năng lực của họ, có thể đó là những năng lực không thuộc dạng đặc biệt, nhưng cần thiết cho cuộc sống và cần thiết để họ tự khẳng định ḿnh như những cá nhân độc lập và độc đáo. 

Tự do để khai phóng mọi năng lượng, khai phóng mọi khả thể, khai mở mọi khả năng sáng tạo, để cho tất cả mọi người đều có thể phát triển trí tuệ tới một mức độ nhất định, chính cái nền tảng trí tuệ cao đó mới là điều kiện cho các cá nhân xuất sắc tự khẳng định.