EINSTEIN
-Ư tưởng-
Dưới đây là một số ư tưởng từ kho tàng ư tưởng của Einstein, được tŕnh bày trong quyển EINSTEIN của Nguyễn Xuân Xanh, NXB Thành phố Hồ Chí Minh, 2007.
|
||
|
|
|
Con người vốn ́ từ bản tính tự nhiên như tất cả động vật. Nếu không có cái ǵ làm cho nó đau, th́ nó hầu như không suy nghĩ, và cứ hành động theo thói quen như một cái máy tự động. […] Con người chỉ nghĩ đến những cái nhỏ nhặt của cuộc sống cá nhân, tóc của anh ta được bôi dầu bóng láng, anh ta nói giống như những người khác nói, và làm giống như họ làm. Người ta nhận ra một cách khó khăn, và không chắc chắn, cái ǵ thật sự ở phía sau một con người; v́ tất cả đều được gói ghém cẩn thận bằng hành động và lời nói ước lệ.
Ngày nay khác xa như thế nào! Trong ánh chớp của cơn giông sáng ḷe của một giai đoạn chuyển động, người ta thấy các sự việc và con người như trần truồng. Mỗi dân tộc và mỗi con người làm lộ rơ ra những mục tiêu nào, chỗ mạnh, chỗ yếu nào, những đam mê nào tiềm tàng trong nó. Thói quen trở thành vô dụng trong những hoàn cảnh thay đổi nhanh, các ước lệ rơi rụng như những cái vỏ rỗng.
Con người suy nghĩ trong cơn khủng hoảng của nó về những chỗ yếu của các h́nh thái kinh tế, và về sự cần thiết của những sự liên kết chính trị vượt ra khuôn khổ quốc gia. Các dân tộc chỉ bị thúc đẩy để phát triển bằng nguy cơ và chấn động; mong rằng những chấn động này dẫn tới những hệ quả tích cực.
Từ “Aufruf zum Widerstand gegen den drohenden Kulturvervall”
(bài diễn văn trước hội trường Robert Royal Hall tại London,
tháng 10 năm 1933), trong Aus meinen späten Jahren, tr.16
Sự kiểm soát mà một nhà nước áp dụng lên hệ thống giáo dục có thể dẫn đến sự nô lệ hoá của các công dân của nó.
Thông điệp tháng 11. 1939 đến hội nghị của Hiệp hội Giáo dục New
Jersey, cảnh báo sự lợi dụng trường học bởi các đảng phái chính trị.
Einstein, Frieden, tr.322
Sự quan tâm đến những việc chính trị cho các đầu óc c̣n non trẻ là quá sớm.
Moszkowski, Einstein, tr. 76
Nếu các ủy ban hay các hội đồng nhà trường bắt đầu can thiệp vào sự chọn lựa sách giáo khoa và phương pháp giảng dạy th́ việc học thật sự sẽ bị giết chết.
Bucky, Einstein, tr.182.
Sự làm nhục, cũng như sự trấn áp về tinh thần bỡi những thầy tự kỷ và thiếu hiểu biết, sẽ gây ra những tác hại nặng nề không xoá được trong tâm hồn trẻ thơ, thường có ảnh hưởng tai hoạ lên cả cuộc đời sau này.
Aus meinen späten Jahren, tr.206
Tôi không hề bị say sóng bởi biển cả, mà bởi con người. Tôi sợ rằng khoa học chỉ đứng nh́n một cách bất lực trước cái tai họa này thôi.
Einstein sagt, 131
Giá trị thật của một con người được xác định trước nhất bởi chừng mực và ư nghĩa mà nó đă giành được sự giải phóng khỏi cái tôi của chính nó.
Mein Weltbild, tr.10
Có hai cái vô hạn: vũ trụ và sự ngu dốt của con người. Nhưng với vũ trụ tôi không chắc chắn lắm.
Wünschmann 20.
Chúng ta phải ư thức rằng phần thú tính của “bản chất con người” là kẻ thù, phần tư duy của nó là bạn của chúng ta.
Trong “Operation crossroads”, Princeton 28.5.1946
Verehrte An- und Abwesende!
Ít người có khả năng nói lên được một cách b́nh thản ư kiến khác với những thành kiến của môi trường xung quanh; phần lớn thậm chí không có khả năng có được những ư kiến như thế.
Từ “Aphorismen für Leo Baeck”
Mein Weltbild, tr. 105
Mỗi người nên phê phán theo sự phán đoán của chính ḿnh, theo cái ǵ ḿnh tự đọc, chứ không theo cái ǵ người khác nói.
Từ “Von der Freiheit der Lehre” 1931
Mein Weltbild, tr. 22
Luôn luôn tôi từ chối xem bất cứ một điều ǵ là đúng, chỉ v́ những người am hiểu dạy bảo thế, hay cũng v́ tất cả mọi người đều chấp nhận nó. Mỗi nhận thức tôi đều phải chinh phục nó. Tất cả tôi phải suy nghĩ toàn diện, từ gốc rễ, không thành kiến.
Melcher, Einstein, tr.58
Lúc đó hiện ra một con người có ư chí đam mê, có thông minh và dũng cảm, với tư cách là đại biểu của lối tư duy theo lư tính, đứng đương đầu với đám người lợi dụng sự thiếu hiểu biết của nhân dân và sự bàng quang của những nhà giáo dục trong chiếc áo thầy tu hay giáo sư để chiếm đoạt và bảo vệ quyền bính của họ. (…)
Rất có thể rằng, sự tê liệt của trí thức bởi truyền thống độc tài và khe khắc của thời đại đen tối trong thế kỷ thứ mười bảy đă được giảm đi nhiều đến mức độ, những trói buột của một truyền thống trí thức lỗi thời không c̣n đứng vững nữa với thời gian, có hay không có Galilê.
Trong Galilei, Dialog, tr.VII*
Để có thể trở thành một thành viên ngoan ngoăn của một đàn cừu th́ người ta trước hết phải là một con cừu đă.
Từ “Aphorismen für Leo Baeck”
Mein Weltbild, trang 105
Người ta sinh vào một đàn trâu và phải vui mừng nếu chưa bị dẫm đạp chết trước tuổi.
Từ thư gửi cho Cornelius Lanczos ngày 9.6. 1952
Einstein, Briefe, tr.69
Những nhân cách không phải h́nh thành bởi cái ǵ họ nghe và nói, mà bằng lao động và hành động.
Từ “Allgemeines über Erziehung” 1936
Aus meinen spätern Jahren, tr. 23
Tuy người ta có thể tiêu diệt một con người tự do trong nội tâm và có lương tâm nhưng không thể biến anh ta thành một kẻ nô lệ hay một công cụ mù quáng được.
Trong bài “Über die moralische Pflicht der Wissenschaftler”
Aus meinen späten Jahren, tr.59
Nếu bạn muốn sống một cuộc đời hạnh phúc, hăy gắn nó với một mục tiêu, đừng với con người và đồ vật.
Einstein sagt, tr. 127
Mỗi sở hữu đều là một cục đá ở dưới chân. Không có ǵ tôi không từ bỏ được, bất cứ lúc nào.
Helle-Dunkle Zeit, tr.37
Nhân vật không quan trọng, mà là tác phẩm của họ trong việc phục vụ cộng đồng.
Nhân kỷ niệm sinh nhật 50 năm của ông, 1929. Lời chúc mừng
và quà biếu từ khắp nơi trên thế giới được gửi tới.
Einstein, Frieden, 114
Chỉ cuộc đời sống để phục vụ người khác là một cuộc đời đáng sống.
Einstein trả lời cho một cuộc thăm ḍ
ư kiến của New York Times 1932
Seelig, Genie, tr.310
Cái ǵ mà mỗi con người có thể làm được là chỉ cần làm một tấm gương trong sạch và hăy có can đảm để đại diện một cách nghiêm túc những niềm tin đạo đức trong một xă hội đầy rẫy những kẻ vô liêm sỉ. Từ lâu tôi đă phấn đấu hành xử như thế (khi thành công khi không).
Einstein-Born, Briefwechsel, tr.203
Tôi tin chắc rằng không tài sản nào trên thế giới có thể đưa nhân loại đi xa hơn, cho dù từ bàn tay của một người thật tận tụy với mục đích. Chỉ có tấm gương của các nhân cách vĩ đại và trong sáng mới có thể đưa đến những suy nghĩ và hành động cao cả. Tiền bạc chỉ thu hút cái vị kỷ và luôn dẫn tới sự lạm dụng không cưỡng lại được.
Einstein in Bern, tr. 136
Cho nên tôi tin rằng những con người như Khổng tử, Đức Phật, Chúa Jesu và Gandhi đă góp phần mài sắc tinh thần đạo đức của con người hơn là khoa học từng làm được. Họ (con người) có thể ư thức sự tác hại sức khoẻ của hút thuốc và rồi vẫn là kẻ hút thuốc dây chuyền. Cũng như thế đối với tất cả những động lực xấu xa và đầu độc cho cuộc sống.
Tôi không cần nhấn mạnh rằng tôi quư trọng và đánh giá cao thế nào mọi nổ lực hướng đến chân lư và hiểu biết. Nhưng tôi không tin rằng sự thâm thủng những giá trị đạo đức và luân lư có thể được bù đắp bằng những nổ lực thuần trí thức.
Trả lời cho một thành viên của cty luật sư ở California ngày 16.5.1951
Einstein, Frieden, trang 553
Những diễn biến chính trị lớn của thời đại chúng ta là làm chán nản đến độ người ta cảm thấy hoàn toàn cô đơn trong thế hệ của chính ḿnh. Nó như thể con người đă mất đi ḷng nhiệt thành cho công lư và nhân phẩm và không đánh giá được nữa những ǵ các thế hệ tốt hơn đă giành được bằng tinh thần hy sinh vô vàn. Nền tảng của tất cả giá trị con người là đạo đức. Nh́n thấy điều đó rơ ràng trong thời kỳ sơ khai là cái vĩ đại duy nhất của thánh Moses của chúng ta. Hăy nh́n những con người hôm nay kia!
Thư của Einstein cho Maja ngày 13.8.1931. Einstein lúc này ở Princeton và đang chiến đấu với thuyết trường unified của ông, về những quan ngại của ông đối với sự phát triển của thuyết lượng tử. Đồng thời ông cũng không quên được những ǵ đang diễn ra trên thế giới.
Einstein, Briefe, tr.17
Trong sự náo nhiệt của thường nhật, cái nh́n của chúng ta bị làm mờ đi bởi những ham muốn và đam mê, và rồi tiếng nói của lẽ phải và công bằng hầu như không c̣n ai nghe thấy trong tiếng ồn rối loạn của cuộc chiến đấu của mọi người chống lại mọi người.
Từ bài “Moses Maimonides” năm 1935,
Aus meinen späten Jahren, tr.237
Có một vấn đề là, với một dân số tăng đáng kể theo thời gian, con số những người nổi bật tính b́nh quân trên đầu người lại giảm đi..
Bucky, Einstein, tr.211
Cũng như trong thời của Mach, một quan điểm duy vật-giáo điều thống trị một cách tai hại th́ trong thời chúng ta một quan điểm duy chủ quan-thực chứng luận quá đáng cũng thống trị một cách như thế. Người ta xem đ̣i hỏi phải nắm bắt thiên nhiên như một thực tại khách quan là một thành kiến lỗi thời. Con người dễ bị ảnh hưởng hơn cả con ngựa, và mỗi một thời bị thống trị bởi một mốt nhưng họ cũng không nhận ra mặt mũi số đông những tên bạo chúa thống trị của ḿnh. Thật là ghê tởm trong thời hiện tại, khi không có một tia sáng nào c̣n sót lại. Những tên hề gian ác một bên và sự sự ích kỷ ương hèn bên kia…
Seelig, Genie, tr. 363.
Ở đâu mà thế giới thôi là sân khấu của hy vọng, mong ước và ham muốn cá nhân, ở đâu chúng ta đối diện với thế giới với tư cách là những con người tự do của tạo hoá để chiêm ngưỡng, t́m hiểu, và quan sát, ở đó chúng ta bước vào vương quốc của nghệ thuật và khoa học.
Trả lời editor của một tạp chí nghệ thuật
hiện đại Đức ngày 27.1.1921
The Human Side, tr. 37
Dĩ nhiên tôi không xem là một con người khoa học những ai nếu chỉ học để ứng dụng các công cụ và phương pháp xem ra là "khoa học", trực tiếp hay gián tiếp. Chỉ những người được gọi là người khoa học khi nếp tư duy khoa học thực sự sống trong họ.
Từ bài “Zur Erniedrigung des wissenschaftlichen Menschen”
Mein Weltbild, tr.172
Đừng ai nghĩ rằng bằng lư thuyết này hay kia tác phẩm vĩ đại của Newton có thể bị thay thế theo đúng nghĩa. Những ư tưởng lớn và sáng sủa của ông sẽ vẫn giữ được ư nghĩa nổi bật của chúng như nền tảng của cả sự h́nh thành khái niệm hiện đại của chúng ta trong lănh vực triết học tự nhiên.
Từ bài “Geometrie und Erfahrung”
Mein Weltbilld, tr.131
Phước lành cho kẻ sống trong đời luôn giúp đỡ người khác, không biết sợ hăi, và xa lạ với mọi cái hiếu thắng và hận thù! Được tạc từ loại gổ như thế, những mẫu người lư tưởng mới đem lại được cho nhân loại niềm an ủi trong những hoàn cảnh đau khổ tự gây ra.
Trong bài “Aphorismen für Leo Baeck”
Mein Weltbild, tr. 105
Hai điều cần thiết cho loại lao động của chúng ta: sự kiên nhẫn không mệt mỏi và sự sẵn sàng dám bỏ đi cái mà người ta đă đầu tư nhiều thời gian và công sức vào đó.
Helle Zeit – Dunkle Zeit, tr. 70
Mọi khoa học chỉ là một sự tinh tế hoá của tư duy trong đời thường.
Từ bài “Physik und Realität”
Aus meinen späten Jahren, tr. 63
Sự lớn lao trong khoa học thực chất là một vấn đề cá tính. Quan trọng là: không làm một sự thỏa hiệp sai lầm.
Helle- Dunkle Zeit, tr. 72
Người ta đă thành công rồi, nếu buộc được thiên nhiên lè lưỡi ra.
Helle-Dunkle Zeit, tr.73
Sự giới hạn các nhận thức khoa học vào một nhóm nhỏ người làm suy yếu tinh thần triết học của một dân tộc và dẫn đến sự nghèo nàn tinh thần của nó.
Từ “Lời nói đầu” 1948 trong Barnett, Einstein
Niềm tin chính trị của chúng ta tuy có thể khác nhau như thế nào, song trong một điểm tôi biết tôi thống nhất với Ngài: chúng ta cả hai đều thấy và yêu tài sản cao quư nhất của chúng ta nằm trong tinh hoa của sự phát triển trí tuệ châu Âu. Chúng dựa lên tự do của ḷng tin và giáo dục, trên nguyên lư rằng ước muốn t́m chân lư phải được đặt lên trước mọi ước muốn khác. Chỉ trên cơ sở này mà nền văn hoá của chúng ta đă có thể h́nh thành tại Hy lạp và ăn mừng sự hồi sinh của nó tại Ư vào thời Phục Hưng. Tài sản cao quư nhất này đă được trả giá bằng máu hy sinh của những con người trong sáng và vĩ đại để theo ư nguyện của họ nước Ư hôm nay vẫn c̣n được yêu mến và ngưỡng mộ.
Trong “Faschismus und Wissenschaft”
Mein Weltbild, tr. 20/21
Cái vĩ đại, cao cả đến từ nhân cách cô đơn, dù đó là một tác phẩm nghệ thuật hay một công tŕnh khoa học quan trọng. Nền văn hoá châu Âu đă chứng kiến sự vươn lên quan trọng nhất khỏi t́nh trạng tŕ trệ dai dẳng nặng nề khi thời Phục hưng đă đem lại cho cá nhân những khả năng để phát triển một cách tự do.
Từ bài “Toleranz” của Einstein viết năm 1934 cho một tạp chí ở Mỹ.
Tạp chí đó có những đề nghị sửa đổi mà Einstein không đồng ư.
Bài được lấy về không phổ biến.
Einstein, Briefe, tr.86
Trong thực tế, lư tưởng về nhân loại của Châu Âu dường như mật thiết gắn liền với việc tự do phát biểu ư kiến, với quyền tự quyết ư chí của cá nhân một cách tự do trong mức độ nào đó, với nỗ lực tư duy một cách khách quan mà không lưu tâm đến tính lợi ích đơn thuần, cũng như tạo thuận lợi cho việc đa dạng hóa về tinh thần và sở thích.
Những yêu cầu này làm nên bản chất của tinh thần châu Âu. (…) Đây là những nguyên lư cơ bản của quan niệm về cuộc đời, là những điểm xuất phát mà người ta chỉ có thể từ cảm nhận đồng t́nh hay phủ nhận. Tôi biết rằng tôi chấp nhận chúng với tất cả tâm hồn và tôi thấy không chịu thể nổi khi phải thuộc về một cộng đồng phủ nhận chúng một cách hệ thống. (…)
Không có một mục đích cao cả nào, dưới mắt tôi, mà sự thực hiện của nó lại có thể được biện minh bỡi những phương pháp không nhân phẩm. Bạo lực tuy có thể dọn dẹp những chướng ngại trên đường nhưng nó không bao giời tỏ ra sáng tạo cả.
Từ “Über die Prinzipien der individuellen Freiheit” (1934)
Aus meinen späten Jahren, tr.173, 174
Nếu ai có cái hạnh phúc khám phá được một điều ǵ hệ trọng, cuộc đời của người đó sẽ không bao giờ trở lại như cũ sau đó.
Lanczos, Einstein, tr.124
Hăy nh́n sâu vào thiên nhiên, th́ con sẽ hiểu mọi thứ tốt hơn.
Nói với Margot sau khi em gái Maja qua đời 1951
Einstein sagt, tr.192
Bây giờ anh ta (Besso) ra đi khỏi thế giới lạ lùng này một chút sớm hơn tôi. Điều đó không có nghĩa ǵ. Đối với chúng tôi, những nhà vật lư có niềm tin, th́ sự phân biệt giữa quá khứ, hiện tại và tương lai chỉ có ư nghĩa của một ảo tưởng, mặc dù là một ảo tưởng dai dẳng.
Trong thư chia buồn gửi cho gia đ́nh Besso, khi người bạn
mất ngày 15.3.1955, chỉ hơn một tháng trước Einstein.
Einstein and Religion, tr.161
Ai chỉ đọc báo, hay xa hơn là sách của các tác giả đương thời, đối với tôi giống như một người bị cận thị nặng nhưng lại từ chối đeo kính. Người đó hoàn toàn bị lệ thuộc vào thành kiến và khuynh hướng thời trang, bởi v́ người ấy không bao giờ thấy hay nghe bất cứ cái ǵ khác cả. Những suy nghĩ của một con người chỉ biết ḿnh và không được gợi ư bởi những ư tưởng và kinh nghiệm của người khác, trong trường hợp thuận lợi nhất cũng chỉ là nghèo nàn và buồn tẻ.
Trong thời gian một thế kỷ mới có vài người được khai sáng để có được một sự hiểu biết toả sáng, phong cách và khẩu vị. Những ǵ chứa đựng trong các tác phẩm của họ là những tài sản quư giá nhất của nhân loại. Chúng ta do đó cám ơn một vài nhà văn của thời cổ đại đă giúp cho con người trong thời trung cổ giải phóng ḿnh ra khỏi sự mê tín và thiếu hiểu biết, những cái đă làm cho cuộc đời họ tăm tối hơn năm trăm năm. Không có ǵ cần thiết hơn là việc khắc phục tính phô trương của con người tân thời chủ nghĩa của hiện tại!
French, Einstein, tr. 323
Người ta có thể biến đổi plutonium dễ hơn là biến đổi thần ác trong con người.
Schlipp, Einstein, tr. 487
Tôi nh́n với nhiều sự đáng tiếc, rằng Chúa đă trừng phạt rất nhiều những đứa con của Ngài về những sự ngu dại thừa hơn thiếu của chúng mà rồi chỉ có chính Ngài mới bị trách nhiệm mà thôi.
Einstein sagt, tr.173
Tất cả những ai nên cảm thấy xấu hổ nếu họ chỉ sử dụng những sự kỳ diệu của khoa học và kỹ thuật mà không hề nghĩ ngợi và hiểu biết về chúng nhiều hơn là con ḅ hiểu biết về khoa học của thực vật mà nó gậm một cách sung sướng.
Fischer, Einstein für die Westentasche, tr.10
Tôi hiểu một chính quyền thực sự tốt, dân chủ là một chính quyền để cho con người có đủ quyền tự do đồng thời bảo đảm cho họ đầy đủ sự an toàn chống lại sự lạm dụng tự do.
Seelig, Genie, tr.406
Lư tưởng chính trị của tôi là dân chủ. Mỗi người cần được tôn trọng như con người và không nên thần thánh hoá ai. Một sự mĩa mai của số mệnh là, những người khác đă cho tôi quá nhiều sự ngưỡng mộ và tôn vinh, mà không phải do lỗi tôi hay v́ tôi xứng đáng… Một chế độ chuyên chính dựa trên bạo lực theo tôi sẽ thoái hoá trong một thời gian ngắn. Bởi v́ bạo lực luôn quến theo những cái kém phẩm chất về mặt đạo đức, và, theo tôi đó là một định luật, những tên bạo chúa thiên tài được kế nghiệp bởi những kẻ bịp bợm. V́ lẽ ấy, tôi luôn luôn là đối thủ nhiệt thành của những chế độ như thế, như chúng ta ngày nay chứng kiến ở Ư và Nga.
Trong “Wie ich die Welt sehe”, 1930
Mein Weltbild, tr.7-10
Quyền lực của nhà nước đối với công dân của nó đă không ngừng tăng trong những thế kỷ qua, ngay cả trong những nước mà ở đó quyền lực này không bị biến thể thành chuyên chế tàn bạo.
Einstein, Frieden, tr.495
Kinh tế kế hoạch không hẳn là chủ nghĩa xă hội. Kinh tế kế hoạch có thể đi liền với một sự nô lệ hoá toàn diện của cá nhân. Chủ nghĩa xă hội phải đối mặt với một vấn đề chính trị-xă hội không dễ giải quyết: Làm sao, trong một sự tập trung rộng lớn quyền lực chính trị và kinh tế, ngăn ngừa được việc bộ máy quan liêu quá lớn lao, quá ph́nh lên, đến nỗi cá nhân teo lại về chính trị và, với nó, cái đối trọng dân chủ trước quyền lực của bộ máy quan liêu cũng teo theo luôn?
Từ bài “Tại sao chủ nghĩa xă hội?”
Aus meinen späten Jahren, tr.195.
Hăy không làm ǵ trái với lương tâm, ngay cả khi nhà nước đ̣i hỏi.
Trong Schipp, Einstein, tr. 484
Đừng để t́nh cảm lành mạnh bị giết chết bởi những nguyên tắc cứng nhắc.
Seelig, Genie, tr. 406
Tôi tin vào Thượng đế của Spinoza, được biểu lộ trong sự hài hoà có quy luật của sự tồn tại, chứ không tin vào một Thượng đế bận tâm với số phận và hành động của con người.
Schöpfer und Rebell, tr.114
Tôi không thể tưởng tượng được một Thượng đế ở dạng con người, ảnh hưởng trực tiếp các hành động của từng người, hay ngồi toà phán xử các sinh linh của ḿnh… Tính tín ngưỡng của tôi là sự ngưỡng mộ khiêm nhường trước tinh thần vô vàn vượt trội, thể hiện trong một ít những ǵ chúng ta có khả năng nhận thức được bằng sự hiểu biết yếu ớt của chúng ta về thực tại.
The Human Side, tr.142
NÓI VỚI TUỔI TRẺ
Tuổi trẻ, bạn có biết bạn không phải là tuổi trẻ đầu tiên thèm khát một cuộc sống đầy cái đẹp và tự do? Tuổi trẻ, bạn có biết rằng tất cả tổ tiên của bạn cũng giống như bạn, và đă rơi vào lo âu và hận thù?
Bạn cũng biết rằng những ước vọng nóng bỏng nhất chỉ có thể được thực hiện khi bạn thành công trong việc giành lấy t́nh yêu và hiểu biết cho con người, động vật, cỏ cây và các v́ sao, khi mỗi niềm vui là niềm vui của bạn và mỗi sự đau khổ là đau khổ của bạn? Hăy mở mắt, trái tim và ṿng tay của bạn và tránh đi chất độc mà các tổ tiên trong lịch sử đă tham lam uống phải. Được như thế th́ quả đất sẽ là quê hương của bạn và tất cả những sáng tạo và hoạt động của bạn sẽ mang lại phúc lành.
|
Einstein có một nhà nghỉ tại Caputh, Berlin, có nhiều khách đến thăm. Cô bé gái láng giềng có một quyển sổ gia phả. Năm 1932 cô xin Einstein viết lưu niệm. Einstein đă đáp lại. Năm sau căn nhà nghỉ mát này bị Nazi tịch thu. Einstein, Briefe, tr.3 |
Trong các điều kiện hiện hữu hiện nay tôi sẽ chỉ chọn một nghề để việc kiếm sống không dính ǵ đến việc đi t́m nhận thức.
|
Thư cho Max Born ngày 17.1.55 nói về cuộc khủng hoảng của tự do công dân tại Mỹ. Thầy giáo, nhà nghiên cứu nếu dám nói những ư kiến chính trị ḿnh tự do sẽ có nguy cơ bị Uỷ ban của McCarthy thẩm vấn và có thể bị mất việc. Einstein-Born, Briefwechsel, tr. 307 |
Không có tự do kia, sẽ không có Shakespeare, không có Goethe, Newton, không có Faraday và Pasteur. […] V́ chỉ con người tự do mới làm ra những khám phá và giá trị tinh thần, những thứ làm cho cuộc sống của chúng ta, những con người hiện đại, trở nên đáng sống.
Từ “Aufruf zum Widerstand gegen den drohenden Kulturverfall” (1933)
Aus meinen späten Jahren, tr 15.
Khoan dung là sự hiểu biết nhân ái về tính chất, quan điểm và hành động của những cá nhân khác, những người xa lạ với thói quen, niềm tin và sở thích của ta. Khoan dung do đó không phải là sự thờ ơ trước hành động và cảm nhận của người khác; phải có sự hiểu biết và nhạy cảm trong đó (…)
Loại khoan dung quan trọng nhất v́ thế là sự khoan dung của xă hội và nhà nước đối với cá nhân. Nhà nước dĩ nhiên là cần thiết, để bảo đảm cho cá nhân sự an toàn cho sự phát triển của nó, nhưng nếu nhà nước trở thành chính yếu, và từng cá nhân trở thành công cụ mù quáng của nó, th́ những giá trị tinh túy hơn sẽ mất đi. Như ghềnh đá trước hết phải dạn dày sương gió để cây có thể mọc trên đó, cũng như miếng đất canh tác trước nhất phải được làm xốp đi, để nó có thể tạo nên sự mầu mỡ, th́ tất cả những thành tựu giá trị chỉ đâm chồi từ một xă hội con người, khi nó đủ thông thoáng để tạo điều kiện cho từng con người sự phát triển tự do cho những khả năng của nó.
Từ bài “Toleranz” của Einstein viết năm 1934 cho một tạp chí ở Mỹ.
Tạp chí đó có những đề nghị sửa đổi mà Einstein không đồng ư.
Bài được lấy về không phổ biến.
Einstein, Briefe, tr.86
ĐỘNG CƠ CỦA NGHIÊN CỨU
(Motive des Forschens)
Trước nhất tôi tin với Schopenhauer rằng một trong những động cơ mạnh nhất để đưa con người đến nghệ thuật và khoa học là sự chạy trốn khỏi cuộc sống thường nhật với sự thô bạo đau đớn và sự buồn tẻ thảm thương của nó, khỏi các trói buộc của những ham muốn thay nhau bất tận của ḿnh. Nó đưa tâm hồn nhạy cảm hơn ra khỏi cuộc sống cá nhân để đi vào thế giới của quan sát và nhận thức, chính cái động cơ này có thể so sánh với sự thèm khát đă cuốn hút không cưỡng được người thành phố ra khỏi môi trường náo nhiệt hỗn độn của anh ta để đi lên miền núi cao, để ánh mắt ḿnh bay lượn trong cơi không khí yên tĩnh và trong lành, và để thả ḿnh theo các nét tĩnh mịch như đă được tạo ra cho sự vĩnh cửu.
Trích từ bài phát biểu trong sinh nhật 60 tuổi của Max Planck
Mein Weltbild, tr. 108
Con người không phải là cái máy và sẽ khô héo đi khi không có cơ hội để tự xây dựng ḿnh và tự do để tự phán đoán.
Carl Seelig, Einstein, tr.24
Tính tín ngưỠng vũ trỤ (1)
(Cosmic religiosity)
Cái đẹp nhất, sâu xa nhất mà con người có thể trải nghiệm được là cái cảm giác của sự huyền bí. Nó là gốc rễ của tôn giáo cũng như tất cả những nỗ lực vươn lên trong nghệ thuật và khoa học. Ai đă không trải nghiệm điều này th́ đối với tôi, nếu không phải là một người đă chết cũng là một người mù. Để cảm nhận rằng đằng sau cái có thể trải nghiệm được có ẩn chứa một điều không đạt tới được đối với trí tuệ của chúng ta mà vẻ đẹp và tính cao cả của nó chỉ đến với chúng ta một cách gián tiếp và trong ánh sáng yếu ớt, đó là tính tín ngưỡng. Trong nghĩa này tôi là người có tín ngưỡng. Tôi cảm thấy sung sướng khi linh cảm được những điều bí ẩn này một cách ngạc nhiên, và khi tôi cố gắng vẽ được bằng tinh thần một bức tranh thô của cấu trúc cao cả này của tạo hoá trong sự khiêm tốn.
Trong Einstein, Genie, Visionär, Legende, tr.213/214
hoặc trong Herneck, Einstein, tr.100
TÍNH TÍN NGƯỠNG VŨ TRỤ (2)
Ai chỉ biết các hoạt động nghiên cứu khoa học chủ yếu từ những ảnh hưởng thực tiễn của chúng sẽ dễ đi đến một quan niệm sai lệch về trạng thái tinh thần của những vĩ nhân, những người vốn bị người đương thời xung quanh hoài nghi nhưng đă chỉ ra con đường cho những người cùng tư tưởng sống răi rác trên các miền của thế giới và xuyên qua nhiều thế kỷ. Chỉ có ai cống hiến đời ḿnh cho những mục đích tương tự mới có được một quan niệm sinh động về cái ǵ đă đem lại hồn và sức mạnh cho những bậc vĩ nhân này, mặc cho vô số thất bại nhưng vẫn trung thành với mục đích của họ. Đó chính là tính tín ngưỡng vũ trụ, cái đă cho những sức sống đó. Một người đương thời đă nói không phải không có lư rằng, những nhà nghiên cứu nghiêm túc trong thời đại phổ biến tính vật chất chủ nghĩa của chúng ta chính là những kẻ duy nhất có tính tín ngưỡng sâu xa.
Từ “Religion und Wissenschaft”
Mein Weltbild, tr.17/18
TÍNH TÍN NGƯỠNG VŨ TRỤ (3)
Ông có thể gọi như thế. Hăy thử và thâm nhập những bí ẩn của vũ trụ với những phương tiện giới hạn của chúng ta, bạn sẽ thấy, đàng sau những chuỗi móc xích có thể nhận ra được, c̣n có cái ǵ tinh tế, không thể hiểu thấu đáo, không thể giải thích được. Sự tôn kính trước sức mạnh này, ngoài những cái chúng ta có thể hiểu được, đó là tôn giáo của tôi. Trong chừng mực này, thực tế, tôi là người có tín ngưỡng.
Trả lời của Einstein năm 1927 khi được hỏi có
phải ông là người có tín ngưỡng sâu xa không.
Trong Einstein and Religion, tr.39/40
Nói về tinh thần gây cảm hứng trong các nghiên cứu khoa học, tôi cho rằng tất cả những tư biện (suy đoán) tinh tế hơn trong lănh vực khoa học đều bắt nguồn từ một cảm giác tín ngưỡng, và không có một cảm giác như thế, chúng sẽ không đơm hoa kết trái.
Einstein trả lời, khi năm 1930 được J. Murphy và J.W. Navin hỏi có phải
khoa học hiện đại có thể cung cấp “trợ giúp tâm linh và cảm hứng mà tôn
giáo có tổ chức dường như không khả năng cung cấp được”
Einstein and Religion, tr.32.
Cá nhân cảm nhận sự vô nghĩa của các ham muốn và mục tiêu con người, sự cao cả và trật tự kỳ diệu, biểu lộ trong thiên nhiên cũng như trong thế giới ư tưởng. Nó cảm nhận sự tồn tại cá nhân như một loại nhà tù và muốn cảm nhận được toàn bộ sự tồn tại như cái ǵ thống nhất và có ư nghĩa. Những sự khởi đầu của tính tôn giáo vũ trụ đă có ở giai đoạn phát triển sớm, chẳng hạn trong một số thánh ca của David, cũng như ở một vài nhà tiên tri. Nhân tố mạnh mẽ hơn nhiều của tính tôn giáo vũ trụ được chứa đựng trong Phật giáo, như các tác phẩm tuyệt đẹp của Schopenhauer chúng đă dạy chúng ta. - Những thiên tài có tính tín ngưỡng của tất cả mọi thời đại được đặc trưng bởi tính tín ngưỡng vũ trụ này, cái không hề biết một giáo điều hay một thượng đế nào được nghĩ ra theo h́nh ảnh của con người. Cho nên cũng không thể có nhà thờ, mà nội dung giáo huấn chủ yếu được xây dựng trên tính tín ngưỡng vũ trụ. Cho nên chúng ta t́m thấy chính trong những kẻ dị giáo của mọi thời đại những người thấm nhuần xâu sa tính tín ngưỡng vũ trụ này, những người mà đối với những người đương thời là những kẻ vô thần, đôi khi cũng là những vị thánh. Nh́n từ gốc độ này, những người như Demokrit, Franziskus von Assisi và Spinoza gần gủi với nhau. (1930)
Mein Weltbild, tr.16
TÍNH TÍN NGƯỠNG VŨ TRỤ (4)
Như vậy là có thể hiểu được, rằng nhà thờ từ muôn thuở chống lại khoa học và truy nă những môn đệ của nó. Mặt khác tôi cho rằng, tính tín ngưỡng vũ trụ là động lực mạnh nhất và cao cả nhất của nghiên cứu khoa học. Chỉ ai có thể hiểu được những cố gắng khổng lồ, và nhất là sự hy sinh, mà nếu không có, những sự sáng tạo ư tưởng khoa học khai phá không thể đạt tới được, th́ mới có thể đo lường được sức mạnh của cảm xúc, từ đó chứ không phải từ đậu khác, công việc lao động, vượt ra khỏi đời sống thực dụng, có thể bắt nguồn. Một niềm tin sâu đậm như thế nào vào lư tính (tính hợp lư) của kiến trúc vũ trụ, và sự khao khát như thế nào để hiểu dù chỉ một sự phản chiếu nhỏ bé của cái lư tính lộ ra trong thế giới này, phải có mạnh mẽ trong Kepler và Newton, để họ có thể hoạt động âm thầm nhiều năm để tháo gỡ được các nguyên lư của cơ học thiên thể! (1930)
Mein Weltbild, tr.17
Càng hiểu tốt hơn sự hoạt động của vũ trụ, người ta càng đến gần Thượng đế hơn.
Einstein sagt, tr.175
Tôi cũng không phải là một “người tư duy tự do” (free-thinker) trong nghĩa thường của từ này v́ tôi thấy nó chủ yếu là một thái độ phản kháng ngang ngạnh chống lại sự mê tín ngây thơ. T́nh cảm tôn giáo của tôi nằm ở chỗ tôi thấm nhuần ư thức vể sự yếu kém của khả năng tư duy con người để hiểu được sâu xa sự hài hoà của vũ trụ mà chúng ta nổ lực diễn tả như “các định luật của thiên nhiên”. Chính cái ư thức và thái độ khiêm nhường này là những cái tôi thấy thiếu ở nếp nghĩ của những người tư duy tự do. (1952)
Einstein and Religion, tr.121/122
Tôi không phải là một người vô thần, và tôi không nghĩ tôi có thể gọi ḿnh là một người phiếm thần luận. Chúng ta ví như một đứa trẻ nhỏ bé bước vào một thư viện khổng lồ chứa đầy sách bằng nhiều ngôn ngữ. Đứa trẻ biết rằng có một người nào đó đă viết những cuốn sách này. Nhưng nó không biết như thế nào. Nó không hiểu các ngôn ngữ đă được sử dụng để viết các quyển sách đó. Đứa trẻ ngờ một trật tự huyền bí chứa trong sự sắp xếp các quyển sách, nhưng không biết trật tự đó là ǵ. Đối với tôi, đó là thái độ của một con người thậm chí thông minh nhất trước Thượng đế. Chúng ta thấy vũ trụ được sắp xếp kỳ diệu và tuân thủ một số định luật nhất định, nhưng chỉ hiểu được một cách mơ hồ những định luật này. Trí tuệ có hạn của chúng ta không thể hiểu được lực huyền bí làm chuyển động các thiên hà (hoặc: cấu trúc của vũ trụ, constellations).
Trong Einstein and Religion, tr.48.
Người ta tâng bốc tôi bao lâu tôi không làm ǵ khó chịu đối với họ. Khi tôi phục vụ những mục tiêu bất lợi cho họ th́ họ sẽ chuyển ngay qua đả kích và vu khống để bảo vệ quyền lợi của họ.
Từ “Drei Briefe an Friendensfreunde”,
Mein Weltbild, tr. 54
Tôi bị nhiều chú chó sủa, những chú được cho ăn để canh giữ sự ngu dốt, và dị đoan, có lợi cho những người chủ thủ lợi. Tiếp theo là có những kẻ vô thần cuồng tín mà thái độ không dung nạp của họ là cùng loại với thái độ không dung nạp của những kẻ cuồng tín tôn giáo, chúng có cùng một nguồn gốc. Họ giống như những kẻ nô lệ vẫn cảm thấy sức nặng của gông cùm của ḿnh, cái mà họ đă vứt bỏ sau cuộc chiến đấu gian khổ. Họ là những sản phẩm của tạo hoá, những người mà - trong sự hằn học chống lại “thuốc phiện truyền thống của nhân dân” – không thể chịu được âm nhạc thanh tao của vũ trụ. Kỳ quan của thiên nhiên không v́ thế mà nhỏ đi bởi người ta không đo được nó bằng những tiêu chuẩn của đạo lư và mục tiêu con người. (1941)
|
Năm 1940 có một buổi hội thảo về thần học được tổ chức tại TP New York, với số thính giả lên đến trên 500 người, Einstein là một trong ít người không phải là nhà thần học được mời tham dự. Bài tham luận với tiêu đề “Khoa học và Tôn giáo” của ông được đọc trước hội nghị. Sau đó có rất nhiều người viết thư phản đối Einstein mạnh mẽ về cái gọi là “Einstein chối từ Thượng đế”, suy diễn từ câu nói “Tôi không thể tưởng tượng được một Thượng đế ở dạng con người” của Einstein. Einstein and Religion, tr.9 |
Tuy người ta có thể tiêu diệt một con người tự do trong nội tâm và có lương tâm nhưng không thể biến anh ta thành nô lệ hay một công cụ mù quáng.
Từ bài “Zur Erniedrigung des wissenschaftlichen Menschen”
Mein Weltbild, tr. 171
Con quỷ đă chuẩn bị khắp nơi để chúng ta phải bị trừng phạt cho những cái mà chúng ta thưởng thức trong cuộc đời…
Einstein nói như thế khi than phiền về chế độ ăn kiêng của ông do bác sĩ cho. Khi người đối thoại của ông hỏi tại sao không phải Thượng đế trừng phạt mà là Con quỷ, Einstein trả lời “Đâu là sự khác biệt? Người th́ mang dấu cộng, kẻ th́ mang dấu trừ. Đó là tất cả về sự khác biệt.”
Kuznecov, Einstein, tr. 323
Một công thức có tốt ǵ
nếu nó không ngăn cản được con
người giết hại lẫn nhau?
One hundred authors for Einstein, tr.14.
Tôi biết từ kinh nghiệm làm sao để trở nên mạnh khoẻ: hăy sống như cỏ cây một thời gian, sống yên tĩnh và tươi vui.
Einstein-Born, Briefwechsel, tr. 127
Cả triết học chẳng phải được viết bằng mật hay sao? Nó trông tuyệt vời nếu người ta nh́n lần đầu tiên, nhưng khi nh́n lần thứ hai th́ tất cả đều biến mất. Chỉ c̣n lại cái bă.
Einstein sagt, tr.186
Chúng ta cũng nên tránh tôn vinh trí tuệ lên làm thượng đế; nó tuy có những bắp thịt to lớn nhưng không phải là nhân cách. Nó không thể lănh đạo mà chỉ phục vụ, và nó không kén chọn trong việc tuyển lựa người chủ của ḿnh.
Trí tuệ có con mắt sắc bén đối với phương tiện và dụng cụ, nhưng mù quáng trong mục tiêu và giá trị. Cho nên không lạ ǵ khi tính chất mù quáng tai hoạ này cũng tiếp tục truyền cho các môn đệ, vâng, cho cả thế hệ chúng ta.
Từ “On the Road to Liberation”, Princeton, 11.4.1943.
Einstein, Verehrte An- und Abwesende! hay
Aus meinen späten Jahren, tr.252
Họ (các dân tộc) có biết rằng, độ tinh vi ngày càng cao của kiến thức và của năng lực kỹ thuật không thể thay thế được t́nh cảm sinh động của công lư và nhân đạo?
Từ “Das Schicksal des jüdischen Volkes” năm 1945
Aus meinen späten Jahren, tr.257
Sự chuyên môn hoá sâu rộng của nghề nghiệp và của kiến thức làm cho mỗi con người có thể ‘thay thế được’ như một bộ phận lẻ của một chiếc máy được sản xuất hằng loạt.
Galilei, Dialog, tr.
Người, cỏ cây hay bụi vũ trụ, chúng ta tất cả đều khiêu vũ theo một giai điệu nào đó được so dây theo một tiếng huưt vô h́nh từ xa.
Einstein sagt, 174
Hành động của chúng ta được soi sáng bởi ư thức luôn luôn sinh động rằng con người, trong tư duy, cảm xúc và hành động của ḿnh, là không tự do, mà bị ràng buộc nhân quả như những tinh tú trong chuyển động của chúng.
Einstein sagt, tr.177
Nếu sự phát triển khoa học chỉ lệ thuộc vào những mục tiêu thực dụng th́ khoa học đích thực sẽ bị tŕ trệ.
Einstein, Frieden, tr. 412
Các hiện tượng thoái hoá hiện tại theo tôi có lư do ở chỗ sự phát triển kinh tế và kỹ thuật đă làm rất đỗi gay gắt cuộc chiến đấu tồn tại của con người, khiến cho sự phát triển tự do của cá nhân bị tổn hại nặng nề.
Trong “Gemeinschaft und Persönlichkeit”
Mein Weltbild, tr. 11-13
Thật là một cảm giác tuyệt vời khi khám phá được tính thống nhất của một phức hợp các hiện tượng vốn biểu hiện trước cảm quan trực tiếp như những sự vật hoàn toàn tách biệt nhau.
Einstein in Bern, S.15
Bởi v́ chúng ta với tư cách là nhà khoa học mang một sứ mệnh bi thảm là nâng cao tính hiệu quả ghê gớm của các phương pháp huỷ diệt cho nên chúng ta phải có nghĩa vụ làm tất cả sức ḿnh để ngăn cản các loại vũ khí này bị sử dụng vào những mục tiêu dă man mà người ta đă chế tạo ra cho mục đích ấy.
Thông điệp cho giới trí thức 1948
Herneck, Einstein, tr.56
Khoa học không tôn giáo là tê liệt, Tôn giáo không khoa học là mù quáng.
Einstein không bao giờ xem quan hệ giữa khoa học và tôn giáo
là phản đề của nhau, mà ngược lại bổ sung, lệ thuộc lẫn nhau.
Từ “Naturwissenschaft und Religion”,
Aus meinen späten Jahren, tr.43
Khi tôi đang làm tính và thấy một chú côn trùng tí hon bay vào đậu trên mảnh giấy, tôi bất giác nghĩ: “Thánh A-la th́ vĩ đại, c̣n chúng con là những giọt nước đáng thương với tất cả vẻ đẹp lộng lẫy khoa học của chúng con.”
Thư ngày 30.7.52 cho Dr. Hans Mühsam
Helle – Dunkle Zeit, tr. 55
EINSTEIN VÀ ÂM NHẠC (1)
Niềm vui cuộc đời nhiều nhất đến từ cây đờn vĩ cầm của tôi.
Steiner, Einstein, 171
Tôi hoàn toàn không tưởng tượng được cuộc đời của tôi mà không có chơi nhạc, và tôi đă có thể vượt qua tôi và thế giới trong tất cả những giờ phú khó khăn (cũng như vui sướng) bởi v́ tôi luôn có nơi ẩn trú làm cho tôi được tự do và độc lập.
Steiner, Einstein, 171
Trẻ em sẽ thông minh hơn bằng âm nhạc? Tôi nói, không có tiếng đàn vĩ cầm xuất sắc của Einstein sẽ không có thuyết tương đối.
Gerd Albrecht 2005
Der Einstein-Komplex, tr.177
EINSTEIN VÀ ÂM NHẠC (2)
Được người bạn gia đ́nh Gustav Bucky hỏi ai là những nhà soạn nhạc được ưa thích nhất, Einstein trả lời:
“Vivaldi, Bach và Mozart. Đặc biệt Mozart! Tôi tin rằng âm nhạc của Mozart đẹp và tinh khiết đến độ tôi xem nó như chính vẽ đẹp nội tâm của vũ trụ.”
“Những ǵ tôi có thể nói về tác phẩm của Bach là: Nghe, chơi, yêu, chiêm ngưỡng nó và – im miệng lại.”
Bucky, Einsein
Mozart đẹp lắm, diệu dàng lắm, ông luôn luôn như thế và măi măi là như thế. Có một cái ǵ vĩnh cữu, thoát khơi bàn tay định mệnh và tất cả sự mù quáng của con người.
Trong một bức thư gửi hoàng hậu Bỉ năm 1952
Steiner, Einstein, tr.182
Einstein và âm nhẠc (3)
Tôi được học vĩ cầm trong độ tuổi giữa 6 và 14, nhưng không có may mắn với các thầy của tôi, những người mà đối với họ âm nhạc chưa qua khỏi tính chất của nghề thủ công. Tôi mới học thực sự khoảng từ lúc 13 tuổi sau khi tôi chủ yếu đem ḷng yêu thích những sonates của Mozart. Ước muốn diễn đạt lại những khúc nhạc này với nội dung đầy tính nghệ thuật và vẻ duyên dáng độc nhất vô nhị của chúng buộc tôi phải cải tiến kỹ thuật mà tôi đă học được ở những sonate này nhưng chưa bao giờ tập luyện một cách có hệ thống. Tôi tin chắc rằng t́nh yêu chính là người thầy tốt hơn là ư thức nhiệm vụ, ít ra ở tôi.
Từ Autobiographisches,
Schilpp, Einstein, tr.4
Khi Einstein cầm lên cây đờn vĩ cầm yêu thích của ông và bắt đầu chơi, ông nghe thấy "những hoà âm của Thượng đế" vọng xuống, như ông t́m thấy chúng trên lănh vực khoa học khi nghiên cứu, giống như Kepler trong "Hoà âm thế giới" (harmonices mundi).
Flückinger
Einstein in Bern, tr.138
EINSTEIN và MOZART
Einstein chơi Mozart tuyệt vời. Mặc dù Einstein không phải là trội bật so với các nghệ sĩ đương thời, nhưng ông chơi những bản nhạc của Mozart như thể những bản nhạc này được viết ra cho ông.
“Nh́n Einstein chơi Mozart, thật là độc đáo. Không phải là một một người chơi lăo luyện, và có lẽ chính v́ thế mà ông đă tái thể hiện chiều sâu và tính bi thương của thiên tài Mozart rất tự nhiên trên cây vĩ cầm của ông.”
Alexander Barjansky, nghệ sĩ violoncell
Die Welt hinter den Dingen, tr.24
|
Einstein và Ehrenfest |
