PHĐ giới thiệu
“Và càng nghiền ngẫm những câu tục ngữ ca dao xưa,
con càng hiểu thấu cái may mắn của đời con.”
Mạ chồng tôi
Với tôi mạ không có công ơn mang nặng đẻ đau, nhưng mạ đă thực sự ban cho tôi sự sống : sau khi lần lượt sinh bốn người con gái đầu ḷng, lần thứ năm chín tháng cưu mang và "vượt cạn mồ côi một ḿnh" mạ đă sinh ra anh, người sau này sẽ là "một nửa" của đời tôi.
Ban đầu chưa quen, những lúc nh́n thấy mạ thấp thoáng từ xa, tôi rất e ngại trước dáng dấp cao gầy xương xẩu của mạ. Có thể thuở xưa mạ cũng đă có một thời tṛn trĩnh, thậm chí mũm mĩm, nhưng không hiểu sao sự gầy ốm của mạ thời đó đă gây cho tôi ấn tượng đáng ngại về một h́nh ảnh mẹ chồng chua cay nghiệt ngă. Hồi ấy, t́nh cảm giữa chúng tôi đă bắt đầu thắm thiết và cả hai đều có ư định lâu dài với nhau, và thú thật tôi hơi chùn ḷng khi nghĩ đến cảnh mẹ chồng nàng dâu đang có vẻ không lấy ǵ làm sáng sủa. Rồi dần dà, với những dịp tiếp xúc với mạ ngày càng nhiều, tôi bắt đầu cảm thấy an tâm hơn, thậm chí rất thích cái cười "khoả khoả" đầy bao dung của mạ. May mắn thay cho tôi, mạ là người nhân ái, hiền từ, hết ḷng thương yêu con cháu và tràn đầy đức hy sinh.
Cho đến cuối đời, tôi vẫn không sao quên được ngày anh quyết định giới thiệu tôi với mạ. Do những năm khốn khó gạo châu củi quế ấy mạ không ở nhà mà xuống tạm trú ở chỗ mạ đang mở quán giải khát để có đồng ra đồng vào lo cho gia đ́nh, hôm ấy anh hẹn tôi đến nhà anh, và cũng hẹn mạ về nơi ấy gặp tôi. Tôi cảm thấy khá căng thẳng khi ngồi bên anh đợi mạ đến. Vẫn như mọi khi, chuẩn bị đón tôi anh ra hái ở vườn nhà một cành hoa dại, cắm đơn sơ trên bàn. Dường như anh cũng hồi hộp không kém tôi, tay chân cứ luống cuống đến buồn cười. Khi mạ đến, anh báo hiệu cho tôi rồi ra ngoài. Một lúc, anh trở vào, tay cầm một quả thanh trà đă gọt vỏ và cắt sẵn thành bốn phần, nói của mạ mang đến. Anh nói : "Cứ ăn đi, chút nữa bà cụ sẽ ra". Tôi cầm miếng thanh trà trong tay, không tài nào ăn được. Một lúc sau, mạ từ nhà sau ra và bước vào pḥng, ngồi xuống ghế và cười, bảo tôi ăn đi chứ. Và mạ nói những chuyện đâu đâu, toàn chuyện trên trời dưới đất, hoàn toàn không ăn nhập ǵ đến nội dung cuộc "ra mắt" mà tôi đang sẵn sàng đáp ứng. Mạ nói năng vui vẻ, cởi mở, nhưng vẫn là những chuyện không đâu. Cuối cùng mạ nói : "Thôi hai đứa ngồi chơi hí". Và mạ đi.
Với tôi, hồi ấy anh vẫn hay nhắc về mạ ḿnh bằng cách gọi là "bà cụ" như thế, măi cho đến khi ăn hỏi xong, vào một dịp cúng kỵ anh nhắn tôi đến nhà, mạ bảo tôi lạy bàn thờ và bắt đầu xưng "mạ" với tôi, trong khi tôi vẫn e dè đợi đến ngày cưới mới gọi mạ là mạ, th́ anh bắt đầu dùng từ "mạ" khi đề cập với tôi về mạ.
Buổi đầu tiếp kiến thế là diễn ra giản dị hơn tôi h́nh dung rất nhiều, thậm chí phần nào đă khiến tôi ngỡ ngàng. Mạ đi rồi, anh kể cho tôi nghe về mạ, về cuộc đời của mạ từ thuở nhỏ đến lúc lấy chồng, sinh con, và thờ chồng nuôi con khi chú anh mất (con cái các gia đ́nh hoàng tộc vẫn gọi bố ḿnh là "chú"), trong lúc tuổi đời của mạ vẫn c̣n rất trẻ, anh mới lên mười ba và sau anh vẫn c̣n hai em nhỏ, một gái và một trai. Kể về mạ, anh xoè bàn tay ra đủ năm ngón trước mặt tôi. Tôi hỏi : "Tuổi của mạ anh hả ?". Anh cười, lắc đầu : "Không". Ngập ngừng một lúc, anh tiếp : "Bà cụ là vợ thứ năm của ông". Và tôi được kể về đời làm vợ của mạ. Mười lăm tuổi mạ lấy chồng. Khi chú của anh, một nhà thầu khoán giàu có đă bốn vợ, t́nh cờ trông thấy mạ mang cơm đến cho bố đang là thợ nề trong tốp thợ của ông, đă tỏ ư ưng cô gái, th́ do gia cảnh rất nghèo và bà ngoại lại mất sớm, mạ đă đồng ư nghe theo lời ông ngoại để lấy người thầu khoán ấy, hầu có thể lo tương lai cho ba em nhỏ của ḿnh. Ở cái tuổi vẫn c̣n nửa trẻ con nửa người lớn ấy, cô gái quê xinh xẻo mới lớn bắt đầu tập tành làm vợ và làm dâu, và thấm thía nỗi niềm gian truân cay nghiệt của người phụ nữ nghèo gửi phận nhà chồng. Về sau, trong những dịp tâm sự với tôi, mạ kể là chỉ d́ tư (vợ thứ tư của chú) mới thương mạ và chịu khó vẽ vời cho mạ trong bước đầu làm dâu, về những công việc bếp núc, nội trợ... Có lẽ điều bù đắp lớn nhất cho mạ, là t́nh thương yêu của chú dành cho mạ là nhiều hơn cả. Cũng dễ hiểu thôi, mạ là cô vợ út, trẻ nhất, lại xinh đẹp, ngoan hiền, tuy gốc gác quê mùa nhưng khuôn mặt, dáng dấp, phong thái, cốt cách lại vô cùng quư phái. Cho đến cuối đời, dù tuổi già tàn úa và mái tóc th́ đă bạc phơ, mạ vẫn giữ được nét đẹp cao sang quyền quư đó.
Tôi về làm dâu mạ khi ḷng đă an tâm hơn, và cảm thấy bắt đầu quyến luyến người phụ nữ mà anh yêu thương nhất đời đó. Điều kiện duy nhất anh đặt ra với tôi khi cùng bàn định chuyện cưới xin và sống chung, là bằng mọi cách, tôi không được để bất cứ chuyện ǵ không hay xảy ra giữa mạ và tôi. Tôi đồng ư. Điểm lại suốt đời tôi làm dâu mạ, tôi đă thực hiện được điều anh yêu cầu, nhưng không chỉ v́ anh đă yêu cầu, mà thực sự chính tôi cũng thật ḷng thương yêu mạ và mạ cũng đă thương yêu tôi. Tôi nghĩ đến mạ, chăm sóc mạ và ngược lại, mạ cũng quan tâm đến tôi và chăm chút cho tôi. Ngoài anh và hai đứa con của tôi là cái chung dễ nhận thấy giữa mạ và tôi (vừa là máu mủ của mạ vừa là phần đời rất lớn của tôi), dường như vẫn c̣n một cái ǵ đó trong vô thức sâu thẳm khiến mạ với tôi đặc biệt thương mến và quyến luyến lẫn nhau. Tôi biết cho đến ngày nay, người phụ nữ anh yêu thương nhất trên đời không phải là tôi, mà vẫn luôn là mạ, nhưng tôi thật t́nh cảm động và quư trọng t́nh cảm thiêng liêng đó mà riêng tôi chỉ có thể cảm nhận và chia sẻ một phần ít ỏi, ít nhưng đủ để trở thành hiếm hoi trên đời, giữa hai người phụ nữ đang là mẹ chồng và nàng dâu.
Lần duy nhất tôi khiến mạ phiền ḷng, là thời đứa con thứ nhất của chúng tôi đang đi nhà trẻ, và đứa thứ hai th́ vẫn c̣n bú mớm. Buổi sáng, tôi phải cho đứa lớn vệ sinh, ăn sáng, thay đồ và sẵn sàng để anh chở đi học. Sáng hôm đó tôi loay hoay măi vẫn không t́m ra áo quần để thay cho con. Mạ nói : "Áo quần th́ phải lo từ tối qua, sáng ra mới t́m th́ làm chi kịp". Tôi trả lời : "Không phải là con không biết, nhưng tối qua con thức khuya làm việc, mệt quá không thể ráng thêm được nữa nên mới không soạn sẵn áo quần". Giọng tôi vẫn từ tốn, và mạ không nói ǵ. Nhưng đến trưa, anh gọi tôi : "H́nh như mạ giận em, em t́m cách xin lỗi mạ đi". Tôi giải thích với anh về những ǵ đă xảy ra, nhưng vẫn đến xin lỗi mạ. Mạ vui ngay, và sau đó không bao giờ mạ c̣n nhắc lại câu chuyện đó nữa. Nhưng suốt đời, tôi không quên vết t́ nhỏ đă gợn đục một phần trong t́nh cảm giữa mạ và tôi đó.
Tôi vẫn thường nói đùa với mạ rằng hầu như tôi chưa bao giờ phải làm dâu mạ, chỉ có mạ là hết đợt này đến đợt khác làm dâu tôi. Bởi cứ mỗi một dịp tôi vắng nhà đi công tác xa, hoặc đi thực tập hay học tập ở nước ngoài, mạ vẫn thường thu xếp đến ở với anh và các con tôi để chăm chút miếng ăn giấc ngủ cho con trai và cháu nội của mạ. Thậm chí nhiều lúc tôi vẫn ở nhà, mà mạ cũng đến ở lại, và cứ tranh việc để làm, từ quét tước sân cươi, lấy mạng nhện trên tường, cơm nước, rửa dọn... đến chợ búa, đút cơm cho cháu nội. Lần cuối đi học một năm ở nước ngoài, về đến nhà nh́n thấy những mạng nhện giăng ngang dọc trên tường, tôi hiểu mạ chồng tôi đă thực sự già yếu.
Mạ nấu ăn khéo và ngon, và tôi học được của mạ biết bao nhiêu là kinh nghiệm quư. Thuở c̣n con gái, tôi thường được mạ tôi bày cho cách chuẩn bị và nấu một số món ăn, không cao lương mỹ vị ǵ nhưng cũng có thể xoay xở để thay đổi thực đơn hàng ngày. Nhớ ngày xưa ba tôi vẫn thường doạ chị em chúng tôi : "Đàn ông có trăm người th́ cả trăm người đều thích ăn ngon, ḿnh mà không biết nấu ăn th́ chồng ḿnh sớm muộn cũng theo người khác... biết nấu ăn ngon hơn". Tôi lấy chồng với vốn liếng có chừng mực đó về việc bếp núc. Mạ chồng tôi đă truyền thêm vốn cho tôi, và điều đáng nói không phải là mạ đă dạy cho tôi cái ǵ, mà là cái cách mạ truyền dạy cho tôi. Khi ăn cái ǵ tôi nấu mà thấy ngon, mạ khen rối rít. Ngược lại, ăn mà cảm thấy không vừa miệng, mạ hay giả lơ, đợi khi thuận tiện th́ thủ thỉ bày cho tôi thủ thuật để món ăn được ngon hơn. Không như tinh thần câu tục ngữ xưa, "Trước làm nàng dâu, sau mới làm mẹ chồng", một khi đă là mẹ chồng th́ có quyền đổ lên đầu con dâu những ǵ ḿnh đă phải hứng chịu xưa kia..., với mạ chồng tôi, dẫu một thời đắng cay cảnh mẹ chồng ch́ chiết, trong ứng xử với tôi mạ hết sức tránh cho tôi mọi mặc cảm là con dâu trước mẹ chồng, và tôi vô cùng biết ơn mạ về ḷng cảm thông và sự tinh tế vô chừng đó. Mạ vẫn thường xuưt xoa kể về những thứ tôi chuẩn bị tuy giản đơn nhưng lại hợp ư mạ : soong cá nục hay cá bống thệ kho khô "đậm đà thấm tháp", hủ dưa giá "mụ làm răng mà để mấy ăn cũng thấy ngon". Tôi hiểu không phải là tôi thực sự khéo, mà chẳng qua đó chỉ là cách thể hiện t́nh thương yêu của mạ.
Ngày tôi lên bàn mổ lần thứ hai để sinh con (đứa đầu là con gái, cũng đă mổ khi sinh), tôi nói tôi chỉ e ngại rằng đứa con thứ hai của tôi cũng chỉ là con gái, v́ sẽ không mang đến cho mạ đứa cháu đích tôn mà mạ mong chờ. Mạ khua tay : "Thôi thôi mụ ơi, tui chỉ mong mẹ tṛn con vuông, chơ con gái th́ con gái, đẻ con gái nữa th́ Trưng Trắc Trưng Nhị, có chị có em". Tôi vào pḥng mổ, ứa nước mắt. May thay, tôi đă sinh cho mạ đứa cháu đích tôn mà càng về sau mạ càng yêu và cưng như trứng. Từ hồi thằng bé c̣n nhỏ, mạ vẫn thường lén lút cho quà, trong khi tôi xót khi thấy mạ vẫn thiếu thốn lại c̣n nhiều mối lo toan nên thường ngăn cản. Một hôm con trai tôi (lúc đó khoảng sáu hay tám tuổi ǵ đó) với vẻ mặt nghiêm trang dặn tôi : "Khi mô mẹ có cháu đích tôn, th́ mẹ không được lén con mà cho quà hắn và cho tiền hắn nghe chưa. Con la hắn là mẹ không được bênh hắn nghe chưa". Tôi ph́ cười, hiểu ra những bí mật đă và đang xảy ra giữa hai bà cháu...
Mạ chồng tôi không phải là người có học. Một chữ bẻ đôi mạ cũng không biết. Nhưng những lời mạ nói ra thường hay trích dẫn những câu ca dao, tục ngữ, thành ngữ... mà quả thật tôi chẳng hiểu mạ học ở đâu ra và chính tôi cũng chưa biết. Cúng kiếng th́ mạ dặn "rộng làm kép, hẹp làm đơn", là con gái th́ mồm miệng phải "ḅ ho bay không lọt", và nhớ "miếng trầu làm dâu nhà người", muốn làm ăn nên nỗi th́ cần "có đào có kép". Nhắc đến những vất vả nhọc nhằn của mạ tôi khi nuôi nấng chăm chút cho con gái tôi, tức cháu nội đầu ḷng của mạ, th́ "cháu bà nội mà tội bà ngoại"...
Mạ ơi, bài báo cáo tổng kết đề tài nghiên cứu khoa học cấp bộ của con về văn hoá ứng xử qua tục ngữ ca dao vẫn chưa hoàn thành. Lẽ ra con đă phải làm xong trước khi mạ ra đi, để kịp đề tặng mạ khi mạ vẫn c̣n ở dương thế. Bởi dù mạ không hề hay biết, mạ chính là ngọn nguồn sâu xa đă khơi mớm cho con về cái thâm thuư trong kho tàng thơ văn truyền khẩu của người xưa đó, trong khi bản thân mạ th́ chẳng biết i cũng chẳng biết tờ. Và càng nghiền ngẫm những câu tục ngữ ca dao xưa, con càng hiểu thấu cái may mắn của đời con. Bởi những nghiệt ngă xưa mạ từng gánh chịu th́ nay mạ đă cố hết sức tránh cho con. Với mạ, không bao giờ là "Thật thà cũng thể lái trâu - Yêu nhau cũng thể nàng dâu mẹ chồng", "Chăn tằm rồi mới ươm tơ - Làm dâu rồi mới được như mẹ chồng", "Mẹ chồng không ai nói tốt nàng dâu, nàng dâu đâu có nói tốt mẹ chồng"...
Mạ vẫn mong được sống thêm ít năm nữa để chúng tôi trả bớt những món nợ dồn dập khi xây nhà mới, rồi mới an tâm ra đi v́ mạ tin khi đó chúng tôi mới có thể lo toan chuyện hậu sự cho mạ. Nhưng dù mạ đă cố sức, căn bệnh nghiệt ngă đă quật mạ quỵ hẳn và mạ đă vĩnh viễn rời xa chúng tôi.
Mạ ơi, cũng như mạ của con, mạ đă hết ḷng và sống với con không hề suy tính nề hà, chẳng hề "khác máu tanh ḷng". Cùng với những người con mà mạ đă rứt ruột đẻ ra, con khóc mạ nhưng không giống như xưa kia "Thương chồng phải khóc mụ gia - Ngẫm tôi với mụ có bà con chi" đâu mạ ạ. Nước mắt nó cứ tự nhiên mà trào ra thôi. Và mạ biết không, cái ảnh thờ của mạ, con đă nhờ phóng to gần bằng ảnh chú và chọn khung ảnh cũng gần giống như của chú. Đoạn tang mạ rồi chúng con sẽ rước mạ lên bàn thờ gia tiên và đặt mạ ở bên cạnh chú. Mạ đừng lo ngại sẽ phải như bà nội ngày xưa mạ nhé. Nếu khi bà nội qua đời, không có ảnh để thờ và ngoài mạ ra không c̣n ai hương khói cúng quẩy cho bà nội, th́ chúng con sẽ tiếp bước mạ lo cúng kỵ bà nội và với mạ chúng con sẽ suốt đời hương khói phụng thờ và sẽ không quên ngày kỵ giỗ.
Mạ chồng tôi đă chọn đúng lúc chúng tôi đang quỳ trước bàn thờ Phật mới thỉnh về nhà và thành tâm cầu an cho mạ, để trút hơi thở cuối cùng ở bệnh viện. Không c̣n nữa một kiếp gian truân nhọc nhằn, cũng chẳng c̣n những đớn đau vật vă trên giường bệnh. Vĩnh viễn mạ đă được giải thoát khỏi những hệ luỵ dương trần mà mạ phải nặng nợ cưu mang có thể từ rất nhiều kiếp trước. Khuôn mặt mạ vẫn dịu hiền nhân hậu, dù tấm thân héo khô đă bắt đầu lạnh và cứng lúc chúng tôi tắm rửa, thay quần áo cho mạ để chuẩn bị đưa tiễn mạ đi. Một chuyến đi không có ngày về.
Giờ này mạ đă yên nghỉ trên đồi cạnh chú, dưới bóng mát của một cây dương liễu. Một nơi an nghỉ đẹp và êm đềm. Mạ an tâm mạ nhé. Đă có lời kinh Phật dẫn d́u từng bước mạ đi. Nam mô tiếp dẫn đạo sư A di đà Phật...
Cơi vĩnh hằng, mạ ơi, con tin từ nay mạ có thể ngậm cười và vô cùng thanh thản.
Mùa Vu Lan năm Ất Dậu
8 / 2005