VẤN ĐỀ

TRIẾT HỌC CĂN BẢN

Nguyên Sa

Sáng Tạo, số 8,  tháng 5 - 1957, tr. 11-16

Những vấn đề triết học được đề cập tới trong lịch sử tư tưởng loài người đă làm cho ta ngạc nhiên, bỡ ngỡ không phải là ít. Chúng ta ngạc nhiên, bỡ ngỡ trước số lượng cũng như trước sự phức tạp mỗi ngày một biến thiên, một gấp khúc của những vấn đề...

Người ta đă suy nghĩ về đời sống, về con người, và cả đến những sự kiện bao quanh con người, muôn vật trong hoàn vũ.

Va chạm với vật giới, người ta đă ngạc nhiên như đứa trẻ ngạc nhiên trước tiếng trống, tiếng kèn, con ong, cái kiến, rồi người ta bước dần sang con đường ḍ hỏi về sự hiện hữu của vũ trụ. Đám mây vẫn bay, ḍng sông vẫn luân lưu, ḍng nước vẫn lưu thông dù có ta hay không có ta, hay tất cả chỉ là những h́nh ảnh giả tạo? Lửa đốt cháy tay, mưa làm ướt áo là những sự kiện có thực, chắc chắn, và ta là một nhân chứng hay ta đang sống trong t́nh cảm của một kẻ mơ ngủ bên nồi kê, không biết ta là bướm hay bướm là ta, tất cả chỉ là bóng sự thực, bởi v́ ta bị giam cầm từ trứng nước trong một «hang kín» bịt bùng. Vũ trụ  là một thực thể hay những điều chính xác chỉ là tư tưởng?

Rồi những người suy nghĩ c̣n ngạc thiên trước sự suy tư của ḿnh, ngạc nhiên trước cái khả năng đặc biệt của ḿnh làm cho ḿnh khác biệt với muôn loài trong vũ trụ. Tại sao ta suy nghĩ? Tại v́ ta có một linh hồn hay tư tưởng của ta vốn chỉ là tṛ chơi của một cuộc pha trộn, dao động giữa trăm ngh́n nguyên tử nhỏ bé li ti? Nếu có một linh hồn th́ hồn có chỉ huy xác không? Ta có tự do không? Tất cả những.tương quan giữa xác và hồn ta phải xác định ra sao? Nghĩ về vật, nghĩ về ḿnh, ta sẽ ḍ hỏi đến nguồn gốc loài người (ai sinh ra ta?), đến lẽ luân lưu, điều trật tự sinh hóa, đổi thay, tuần tự của muôn loài.

Có những lúc những câu hỏi đó được nêu ra lẻ loi, từng lần riêng biệt. Như trong những bài học thực hành, những câu chuyện dậy răn của những bậc thầy Châu Á. Cũng có  lúc những câu hỏi đó được nối liền, buộc chặt thành những hệ thống, xây dựng thành lâu đài đồ sộ. Đó là những tham vọng của những Aristote, St Thomas d’Aquin, Hegel ở trời Tây.

Cũng có lúc con người ngừng suy nghĩ, t́m hiểu, ḍ hỏi hay nói cho đúng hơn, muốn ngừng ḍ hỏi để ḍ hỏi về giá trị của những lời ḍ hỏi của ḿnh, giá trị hiểu biết của con người, biên giới của trí năng. Một Lăo Tử đă phủ nhận khả năng quy định thế nào là Đạo. Một Kant phủ nhận giá trị của siêu h́nh học (mặc dầu đó cũng là một thái độ, một cố gắng siêu h́nh). Phủ nhận khả năng hiểu biết của con người trước những phạm vi ở bên ngoài, ở bên kia hiện tượng, phạm vi của ẩn tượng (noumène). Có những người đă muốn ư thức về ư thức của con người, để t́m một lối thoát dù đó là một luân lư thực hành của Kant, dù đó là một ngơ «vô vi» của Lăo, một suy tư đơn độc của Kierkegaard. Cũng có những người đă bi quan đến nỗi biến trạng thái tâm hồn đó thành một chủ nghĩa. Đặt vấn đề? Vô ích! T́m hiểu vô ích! Bởi v́ sự thật ta sẽ không bao giờ đạt tới. Muốn đi t́m sự thật, ít ra ta cần phải phân biệt được cái đúng và cái sai. Làm thế nào phân biệt được sự chính xác vả sự sai lầm bởi v́ muốn phân biệt ta cần phải có một mấu chốt nào để nhận rơ cái đúng là đúng, sai là sai. Ta biết lấy ǵ làm tiêu chuẩn cho sự thật?

*

Có những vấn đề, trước sự đổi thay của thời gian, biến thiên của lịch sử đă mất lư do sinh tổn. Người của thế kỷ 20 không c̣n nghi ngờ, ḍ hỏi về sự hiện hữu của bản thân. Nhà triết học không c̣n ngờ vực «có ta hay không có ta». Cũng như toàn thể loài người, nhà triết học muốn sinh sống, muốn suy nghĩ cần phải ăn, phải ngủ, phải giải quyết một cách tối thiểu những đ̣i hỏi căn bản của đời sống. Thể xác không phải là một cái bóng. một ảo ảnh, một lớp khói bên nồi kê, và cũng không phải chỉ là một «con thuyền mà linh hồn là người phi tiêu dẫn đạo». Nếu có nhiều lúc những t́nh cảm phát xuất từ vật chất đă bị chế ngự bởi ảnh hưởng của những lư tưởng cao xa, th́ cũng lắm khi khối óc, con tim đă phải sống liên đới với chân, tay, dạ dầy, gan, ruột. Khi người ta đói th́ không những tâm thần không c̣n được sảng khoái, t́nh cảm không được vững vàng, mà đến cả «đầu gối cũng phải ḅ». Những nhà tư tưởng, dù họ chuyên khảo về tâm lư như Piaget, hay về siêu h́nh như G. Marcel, J. P. Sartre... cũng đă nhắc đến dưới những h́nh thức khác nhau điều mà ta có thể gọi là «hoàn cảnh có thể» đó. Những sự thật tầm thường, giản dị không c̣n bị coi như những sự kiện bỉ ổi, sai lầm.

Những sự kiện tầm thường, quen thuộc đó, dù chúng là cơ thể, là miếng cơm, manh áo, nét mặt, màu da, giai cấp, giống ṇi, đời sống trăm năm, dù là những hoàn cảnh vật chất hay tinh thần, xă hội, cá nhân, người ta đều phải nhận rằng không thể nhất nhất gạt bỏ bằng một nét bút, bằng những lời trần thuyết hùng hồn. Nhà triết học c̣n phải nhận rằng mọi suy tư phải bắt nguồn từ những hoàn cảnh riêng tư đó. Hoàn cảnh của con người bị đe dọa bởi chiến tranh, chết chóc, bị giới hạn bởi thời gian, bởi bạo lực, bởi t́nh yêu (thí dụ tư tưởng và đời sống Kierkegaard)... 

Chấp nhận những sự kiện tầm thường đó, người ta cũng gạt bỏ được một số t́nh cảm ít hay nhiều nặng màu sắc tự kỷ trung tâm (egocentrisme). Con người ngày nay biết rằng ḿnh sống trong một hoàn cảnh nào đó, nên không c̣n kể ḿnh như một thực thể đặc biệt trong vũ trụ, không gian.  Người không được đặt trước vũ trụ như một sự kiện đối lập, riêng rẽ, không quen biết, dính líu, liên can, như một điều siêu việt, «một nước trong một quốc gia». Triết học đă trả hoa về vườn, người về giữa ḷng vũ trụ.   

*

Nhưng giữa những vấn đề đổi thay, có những vấn đề c̣n nguyên vẹn. Bên những vấn đề đă biến chuyển c̣n những vấn đề giữ hầu như trọn vẹn h́nh thể lúc ban sơ.

Người xưa đă suy nghĩ lung lao, đă lo âu vô hạn trước những biến chuyển của mọi vật trong vũ trụ, cơi đời. Nh́n quanh ḿnh, con người dù Hy lạp, dù Á đông đă nhận biết có bao nhiêu là sự kiện: từ gỗ đá trơ trơ đến những sinh vật linh động. Tất cả muôn vàn sự vật đó luôn luôn đi lại không ngừng, luôn luôn sinh hóa, đổi thay - lẽ biến chuyển được kể gần như điều cốt yếu của vũ trụ, muôn loài. Có những đổi thay rơ ràng, cụ thể như gió thổi, mây bay, đời người trôi qua như ḍng nước chảy. Nhưng cả những điều thoạt nh́n ta chợt tượng là vốn tĩnh, yên hàn như rừng rậm, núi cao, cá tính của con người hay những định đề toán học. Nh́n kỹ hơn, có lẽ ta phải nghĩ đến những sự chuyển dịch trong ḷng những chuyển dịch khác. Người đi bộ nh́n tàu chạy, xe đi tưởng rằng ḿnh đứng yên một chỗ. Sống trên trái đất quay nhanh ta tưởng như những v́ sao đều bất động. Cái chuyển động nhỏ trong ḷng chuyển động lớn tưởng rằng bất động nhưng cũng vẫn không ngừng sinh hóa đổi thay. Nên cả Héraclite, cả Khổng Tử đều ngạc nhiên trước sự biến dịch của muôn loài như nước chảy, và con người không thể tắm hai lần trong cùng một luồng nước của ḍng sông.

Cho nên người xưa đă tự hỏi, đă phân vân không biết trong ḷng những thực tại đổi thay có ǵ là vĩnh viễn. Nếu có những sự kiện biến dịch không ngừng th́ chúng đă đến từ đâu? Có chăng một bản thể (être) nào là nguồn gốc, nền tảng của những sự vật biến dịch không cùng? Và người ta tự hỏi: Cái ǵ có trước tiên? Đó là một điều hư vô hay một điều có thực, đó là một lẽ huyền diệu hay là một sự kiện không thấu triệt được bởi tri năng: Thalès đă trả lời rằng nguồn là nước. Những kẻ đến sau lần lượt cho rằng tất cả đến tử lửa, từ không khí, tư vô định hay từ những nguyên tử nhỏ bé li li. Những nguyên tử đó dưới mắt ông thầy của đạo Khổng là âm dương biến hóa đến từ cái lẽ thái cực diệu huyền.

Rồi lần lượt Socrate, Platon, Aristote thay nhau đề cập đến vấn đề bản thể. Aristote c̣n bảo đó mới là vấn đề triết học chính thống. Bởi v́ mỗi khoa học chỉ nghiên cứu được một cái khía cạnh của thực tại, nhưng không môn nào chuyên khảo về «cái có đó là ǵ?».

Có những người đă phủ nhận khả năng con người trước những vấn đề như vậy. Lăo Tử cho rằng hiểu đạo lả bất khả, giải đạo lại càng bất khả, bởi vi đạo cường thịnh vô cùng, huyền diệu, vô biên. Kant bảo ta nhận biết bằng giác quan nên chỉ biết những ǵ là hiện tượng, là cái vẻ ngoài bán tín bán nghi. C̣n ẩn tượng (noumène) cái thực, cái có đă vượt ngoài mức hiểu biết của nhân gian.

Nhưng dù muốn trả lời thẳng vào vấn đề: «cái có thực là ǵ?», «cái ǵ có trước tiên?», hay muốn tách ra khỏi vấn đề đó, người ta vẫn xây dựng triết học quanh vấn đề đó. K. Marx đă phải trả lời vấn đề bản thể (cái có trước tiên là vật chất). Cho nên phủ nhận triết học siêu h́nh, Marx vẫn ở trong ṿng siêu h́nh như trong nghiệp chướng.

Heidegger sau Parménide ngoài hai mươi thế kỷ nhấn mạnh rằng «vấn đề triết học căn bản là vấn đề bản thể». Cuốn sách then chốt của Sartre mang tên «Bản thể và hư vô».

Triết học dù Âu dù Á, xưa và nay vẫn ḍ hỏi về vấn đề bản thể, vẫn phân vân về cái lư, cái đạo diệu huyền. Có lẽ đó là một nghiệp chướng, là số phận con người cho nên Kierkegaard đứng trước vấn đề bản thể đă bảo ta không thể hiểu thấu được nhưng cũng không thể ngừng t́m hiểu được. Như một con thiêu thân bay quanh ánh sáng của ngọn đèn.

*

Ta đi vào vấn đề bản thể như những con thiêu thân đi vào ánh sáng không phải chỉ v́ cần thiết theo vết tiền nhân. Tất nhiên bánh xe lịch sử đă đi vào con đường triết học căn bản đó. Nhưng dù gạt ra ngoài những lư do lịch sử, những kinh nghiệm của thời xưa, ta cũng chưa ra ngoài được vấn đề bản thể.

Ta sẽ nghĩ về những ǵ trong khi sinh sống? Về sự thật của vật giới? Nhưng nếu ta quan niệm rằng giác quan vốn lừa đảo vô cùng, làm ta lẫn lộn thực và hư, nóng lạnh, tất cả những ǵ ta biết được chỉ là những bóng giả tạo in trên vách đá của một hang kín, th́ ta sẽ cho rằng cái có thật sẽ chỉ là tư tưởng, lư giới (monde des idées). Sự thật của vật giới bị phủ nhận tức th́ nếu ta cho rằng bản thể là tư tưởng. Ta ḍ hỏi về vấn đề trí tuệ, linh hồn, sự hiện hữu của thượng đế? Tất cả mọi giải đáp về những vấn đề đó ít hay nhiều cũng trực thuộc vào quan niệm của ta về bản thể. Nếu cái có trước tiên, cái có thật nhất chỉ là vật chất th́ trí tuệ ta sẽ chỉ là tổng hợp, là sự dao động tinh vi giữa trăm ngàn nguyên tử tạo nên khối óc, đường gân. Và sự tin tưởng ở thượng đế có thật sẽ bị gạt vào một «giai đoạn thần bí» nào đó như quan niệm của A. Comte. Trả lời rằng «cái có trước tiên», «bản thể của mọi sự vật» không phải là vật chất, ta sẽ tin ở linh hồn, ở thượng đế, và thế giới bên kia không phải là hư vô, ảo ảnh.

Chính v́ tùy theo quan niệm của một người về bản thể mà người ta liệt người đó vào lập trường duy vật, duy tâm hay một lập trường vượt ra ngoài sự chống chọi của chủ thể và khách thể (hiện hữu, nhân vị...)

*

Nhưng bên cạnh những lư do lịch sử, những tương quan giữa vấn đề bản thể và mọi vấn đề triết bọc khác, c̣n một lư do đă luôn luôn thúc đẩy con người t́m cách giải quyết vấn đề bản thể mặc dầu chưa bao giờ đạt tới. Cả những người ư thức được rằng ta sẽ thất bại như Kant, Jaspers cũng lăn ḿnh vào.

Lư do chính là v́ con người âu lo cho đời sống, cho số phận của ḿnh.

Vấn đề «cái ǵ có trước tiên», «cái ǵ có thật sự» không phải là tṛ chơi của những người cuồng chữ. Mỗi hành động của đời sống đều mang ư nghĩa của một sự tin tưởng ở giải đáp nào đó. Kẻ ăn chơi đàng điếm cho thỏa măn không nghĩ ngợi đến phần hồn, đến kiếp sau, đă nói lên một ư nghĩa «tất cả đến từ vật chất» mỗi khi nâng cốc rượu, mỗi ngày đêm mài miệt truy hoan. Người tu nhân, tích đức tin tưởng có Chúa, có Trời đă nói 1ên niềm tin tưởng ở cái có thực đầu tiên vốn là một sự kiện tinh thần.

Mỗi hành động của con người đều mang nặng ư nghĩa địa ngục hay thiên đàng, đó là nhận xét của Kierkegaard.

Con người luôn luôn phải lo âu v́ vấn đề bản thể, bởi v́ con người luôn lo âu phải sống như thế nào. Không tin tưởng, t́m kiếm một giải đáp cho câu hỏi này th́ sẽ vô ư thức trong sự sống hàng ngày.

Biết tất cả sự luân chuyển của hành tinh, sự sinh sống của tế bào, thông tỏ ngọn ngành về văn chương, khoa học mà không biết phải sống ra làm sao là đủ bỏ qua điều kiện thiết yếu. Pascal đă nhấn mạnh «biết phải sống thế nào là thâu tóm được một kho vàng mà những sự kiện khác là phụ tạp».

Và chính v́ ta lo âu về đời sống của ta nên phải ḍ hỏi về ta. Những giải quyết «ta phải làm ǵ», «nên làm ǵ» liên quan đến bản thể của ta, tùy thuộc ở câu hỏi: «ta là ǵ?». Đó là mối tương quan giữa cái nên có, phải có và cái có thực, đạo đức và tâm lư, xă hội, cơ cấu của con người. Vấn đề bản thể cũng là vấn đề bản thể ta, nên liên hệ đến ta, đến cách sống của ta, nên dù muốn dù không ta vẫn không gạt bỏ được vấn đề v́ không tránh được lo âu về số phận của ḿnh.

*

Vấn đề bản thể v́ thế vẫn là vấn đề triết học then chốt. Những câu hỏi có tính cách thông thái «bản thể là ǵ» phản ảnh một trạng thái lo âu của tâm hồn, thiết yếu của đời sống.

Câu hỏi đó có hiện ra dưới những h́nh thể đơn giản hơn «ta là ǵ?», ta không thể không suy nghĩ bởi v́ mỗi giây, mỗi phút ta phải quyết định không ngừng «ta phải sống ra làm sao?»

Cho nên những chủ nghĩa cực đoan trong lịch sử đều có một vài điểm giá trị, nhưng đă sai lầm khi độc đoán trong sự trả lời về vấn đề bản thể.

Phải chăng sự thất bại của thực thể học (ontologie) là dấu hiệu của một nghiệp chướng dính liền vào đời sống con người, là dấu hiệu của số phận con người phải tự quyết về sự sống của ḿnh. Phải chăng đó là dấu hiệu của tự do, và lẽ sống của cuộc đời?

Nguyên Sa

(Trích Triết học nhập môn)