TRIẾT HỌC
CỦA
KANT
(I)
________________
Văn thi sĩ, Nguyên Sa c̣n là giáo sư Triết bậc trung học. Chúng tôi xin trân trọng giới thiệu lại một số bài viết của Nguyên Sa trong lĩnh vực này, xuất hiện trên tạp chí Sáng Tạo vào cuối thập niên 1950, với ngôn ngữ thời đó.
Phạm Trọng Luật
___________________________
Khi Kant bắt đầu giảng dạy tại đại học Konigsberg th́ triết học Tây phương đang bị chi phối bởi hai trào lưu tư tưởng chính: một bên là những đề án có tính cách quyết đoán (dogmatique) của Leibniz và Wolf, bên kia là những tác phẩm thiên về hoài nghi chủ nghĩa của David Hume.
Những người thuộc phe quyết đoán tin rằng có đủ chứng cớ để chứng minh sự hiện hữu của Thượng đế, sự bất diệt của linh hồn, tính tự do của con người. Rồi họ suy diễn ra rằng: tin tưởng ở Thượng đế, ta có thể hy vọng sẽ được hưởng một cuộc đời bất diệt đầy hạnh phúc. Kết luận: ta phải cố gắng làm việc tu nhân, tích đức cho thuận với lẽ trời.
Cũng có những người thuộc phe quyết đoán lại chủ trương ngược hẳn lại. Họ cho rằng có thể chứng minh sự vô hữu của Thượng đế - chết là hết - và họ nghĩ rằng ta không có ǵ để hy vọng ở bên kia cơi đời này. Cho nên tất cả vấn đề là làm thế nào quy định được cho rơ ràng thế nào là hạnh phúc và cách thức đạt tới ra làm sao?
Phe hoài nghi chủ nghĩa cho rằng ta không thể trả lời được câu hỏi có Trời hay không. Ta không thể biết được một chút ǵ về nguồn gốc và số phận ta. Cho nên ta không nên hy vọng v́ tất cả có thể là ảo vọng. Cuộc sống của ta như vậy, ta nên hướng dẫn theo thói lề, tập quán, rồi được đến đâu hay đến đấy - đó là lời khuyên của một Montaigne. C̣n câu hỏi: «ta phải sống ra làm sao?» là một vấn đề nan giải.
Nhận biết rơ hoàn cảnh triết học đường thời (và cũng là hoàn cảnh truyền thống của triết học), Kant đă tóm tắt lại trong một trang sách danh tiếng rằng: những vấn đề triết học thật ra chỉ có ba vấn đề. Thứ nhất: ta biết được những ǵ? Thứ hai: ta được phép hy vọng ǵ? Và thứ ba: ta phải làm ǵ? Vấn đề thứ nhất nhằm sự phê b́nh những khả năng của tri thức. Vấn đề thứ hai thuộc phạm vi tôn giáo. Và vấn đề sau cùng là một vấn đề luân lư. Những nhà triết học trước Kant đều đặt và thử giải quyết ba vấn đề kể trên theo thứ tự đó: Kant cũng nhận thấy rằng cần thiết phải trả lời ba vấn đề đó. Nhưng cái đặc biệt đầu tiên của nhà triết học Đức là đă không theo thứ tự cổ truyền trong khi thử giải quyết. Kant nghĩ rằng vấn đề luân lư không tùy thuộc vấn đề tôn giáo. «Ta phải làm ǵ?» không cần phải được diễn dịch ra từ lời giải thích câu hỏi «ta có thể hy vọng được ǵ?» Và hơn nữa,
chính giải đáp của câu hỏi thuộc phạm vi luân lư sẽ giúp ta giải quyết được vấn đề tôn giáo. Cho nên từ câu hỏi thứ nhất, Kant đă đi thẳng sang vấn đề thứ ba, để lại trở lại vấn đề thứ hai sau cùng.
Đảo lộn những vấn đề không phải Kant muốn phủ nhận trật tự luân lư của những vấn đề đó mà chính v́ muốn đem lại cho triết học một nền tảng mới. Ngay từ khi trả lời câu hỏi đầu tiên «ta có thể biết được ǵ?» trong sách «Critique đe la raison pure spéculative», Kant đă có cao vọng đưa triết học ra khỏi chỗ bế tắc. Sự suy ngẫm về sách vở của David Hume đă không cho phép Kant chấp nhận biện pháp dễ dàng của chủ trương quyết đoán, Hume đă thức tỉnh Kant khỏi «giấc mơ quyết đoán». Nhưng chấp nhận quan niệm của Hume, Kant nhận thấy rằng không thể được. David Hume không những cho rằng ta không thể biết chắc rằng «có thượng đế hay không», lại c̣n lên tiếng hồ nghi cả những khoa học như toán pháp và vật lư. Hume bảo rằng: sở dĩ ta tin ở sự thật hiển nhiên của những nguyên lư và những định luật thiên nhiên chỉ là v́ thói quen. Kant không thể nhận được những lời chứng minh, những lư luận dễ dàng về sự hiện hữu hay vô hữu của Thượng đế, nhưng ông cũng không đồng ư với phái hoài nghi. Từ đấy đường lối triết lư của Kant đă được vạch định. Không đồng ư với hoài nghi chủ nghĩa th́ ta phải căn cứ ở những ǵ để chứng minh rằng có những sự kiện như khoa học chẳng hạn là chắc chắn, là không đáng hoài nghi. Không chấp nhận lư luận quyết đoán về sự hiện hữu và vô hữu của Thượng đế, ta cần phải vạch rơ chỗ quyết đoán của những lư luận đó, sự thất bại của siêu h́nh học. Sau đó, ta mới giải quyết những vấn đề luân lư và tôn giáo xem «ta phải làm ǵ?» và «có thể hy vọng ǵ ở thế giới bên kia?...»
*
Trước hết ta hăy xét xem Kant nghĩ ǵ về khả năng của tri thức? Ta hăy bắt đầu nhớ lại văn ảnh danh tiếng của Platon. Tri thức của con người Platon cho rằng chỉ là một thứ kiến thức của «ếch ngồi đáy giếng». Kiến thức của con người giống như sự hiểu biết của một kẻ bị giam hăm từ lúc sinh ra trong một hang đá có bốn bề th́ ba khép kín. C̣n một lỗ hổng qua đó ánh sáng của mặt trời rọi xuống và trên những bức tường đá ta nh́n thấy bóng của sự vật. Chỉ có bóng của sự vật thôi v́ sự vật ở trên kia, ở bên ngoài hang đá. Phải thoát ra ngoài ta mới biết được, phân biệt được rằng sự vật không giống những bóng đen in trên vách đá một chút nào. Với Kant ta phải nói đến một văn ảnh khác, tuy tương tự nhưng bi đát hơn nhiều. Tù nhân của Platon có thể vượt hang đá ra ngoài để chiêm ngưỡng thực tại, phân biệt thực hư. Kant nghĩ rằng ta bị vĩnh viễn giam cầm. Ta bị giam trong một chiếc tháp kín mít. Ta có thể nh́n ra ngoài nhưng chỉ nh́n qua những khuôn cửa khép chặt bởi một thứ lăng kính có khả năng bóp méo sự vật bên ngoài hay nói khác đi ta chỉ nhận được những h́nh ảnh giả tạo, méo mó. Hơn nữa, chiếc tháp giam cầm con người đó lại nằm trong ḷng chiếc tháp nữa cũng bịt kín bằng những tấm lăng kính có những đặc tính như những tấm lăng kính nói trên. Nhưng Kant đă muốn nói ǵ qua văn ảnh đó? Kant đă nhận thấy ta biết được sự vật bên ngoài là nhờ tri năng. Tri năng tổng hợp «những chất liệu của trực giác» mà giác quan đem lại cho ta. Nhưng «chất liệu» mà cảm quan đem lại đó vốn phân tán, cần phải được xếp vào một cái dàn, cái khung. Dàn đó là những h́nh thức của cảm quan, những h́nh thức có sẵn. Ta biết được sự vật ở trong «khung» thời gian và không gian. Đó là hai khái niệm có sẵn ở nơi ta. Nếu là một con ong, cái kiến ta sẽ nh́n thiên nhiên qua những biểu tượng khác, bởi v́ loài vật không có như ta một h́nh thức của cảm quan. H́nh thức của cảm quan đó chính là những lăng kính bóp méo sự vật bởi v́ ta không thể nhận thẳng sự vật y như nó xuất hiện mà chỉ nhận biết chúng qua một khung không gian, thời gian nào đó của ta. Tri năng của ta bị giam cầm, bị lừa lọc bởi những tấm kính cảm quan. Cần phải tổng hợp cái phân tán, lư luận để xây dựng một hệ thống sự vật thống nhất và mạch lạc. Nhưng biểu tượng về sự vật mà tri năng tác thành được, tổng hợp được sẽ chỉ là một tổng hợp về hiện tượng của sự vật, cái vẻ ngoài, cái hiện ra bên ngoài của sự vật mà Platon đă gọi là ảo ảnh. Nên Kant đi đến kết luận rằng ta không thể vượt khỏi được những tấm kính «h́nh thức của cảm quan»; cố gắng t́m đến cái tuyệt đối, cái ẩn tượng của sự vật, ta sẽ rơi vào một lư luận bất lực một cách phũ phàng. Tất cả những ǵ ta biết sẽ chỉ là những hiểu biết về hiện tượng của sự vật mà thôi.
Lư thuyết bi đát vô cùng nhưng cũng thật khôn ngoan. Kant tránh được hoài nghi chủ nghĩa. Ông không như họ phủ nhận giá trị của những nguyên lư trên đó khoa học được xây dựng. Bởi lẽ ta có thể biết được, dựng được một khoa học về hiện tượng. Và như thế những nguyên lư không phải chỉ là «sản phẩm của thói quen» như Hume đă chủ trương. Đồng thời Kant cũng loại bỏ được những lư luận dễ dàng của phe quyết đoán. Loại bỏ được cái ảo vọng xây dựng được một khoa siêu h́nh xây dựng trên những chứng minh có tính chất khoa học như toán pháp.
*
Để chứng minh sự tin tưởng đó, nhà triết học Đức đă đưa ta vào những lư luận hết sức phức tạp nhưng cũng rất phong phú.
Trước hết, nhà triết học Đức phân biệt nơi con người ba khả năng để hiểu biết: cảm quan, tri năng và lư trí. Và sự hiểu biết thật sự tất nhiên sẽ đưa ta đến chỗ phê phán chính xác. Nhưng thế nào là phê phán? Kant đă trả lời: phê phán là sự nhận biết của trí tuệ về sự tương quan giữa chủ thể và những thuộc từ. Thí dụ: «Tất cả mọi người đều phải chết». Đó là một lời phê phán quy định chủ thể «người» thuộc về loại thuộc từ «phải chết». Phê phán như vậy là một lời công nhận đến từ trí tuệ. Nhưng khác với những nhà luận lư học cổ truyền, Kant chia phê phán ra làm ba loại trong khi những nhà luận lư nói trên chỉ nhận thấy có hai. Ba loại phê phán đó là: phê phán phân tách, phê phán tổng hợp, và phê phán tổng hợp và tiên nghiệm. Từ xưa, phàm đă nói đến phê phán phân tách tức là nói đến tiên nghiệm. Thí dụ: con bạch mă của vua Henri đệ tứ sắc trắng, nước sông Hồng màu đỏ. Ta chỉ cần phân tách khái niệm «con bạch mă của vua Henri
đệ tứ và nước sông Hồng Hà là thâu tóm được ngay màu sắc của con ngựa và nước sông». Phê phán phân tách vốn tiên nghiệm và tất yếu. Tất nhiên màu lông của con bạch mă là trắng. Chủ trương ngược lại sẽ rơi vào chỗ vô lư. Ta đă nói đến bạch mă sao lại c̣n bảo rằng con ngựa không có màu trắng? Tóm lại, ở một lời phê phán phân tách, ta biết ngay sự thật mà không cần thử thách, thí nghiệm. Đó là một lời phê phán tất yếu bởi v́ tiên nghiệm. Kinh nghiệm chỉ cho ta biết về sự hiện hữu của một sự kiện chứ không cho ta biết ǵ về một điều không thể nào không có được.
Phê phán tổng hợp trái lại không thể đến từ chỗ phân tách chủ thể. Thí dụ tôi nói: con ngựa của vua Henri đệ tứ sắc trắng. Phân tách chủ thể «con ngựa của vua Henri đệ tứ», tôi vẫn chưa biết ǵ về màu sắc của con ngựa. Lời phê phán đó đ̣i hỏi sự va chạm, kinh nghiệm. Vậy đặc tính của phê phán tổng hợp là: hậu nghiệm. Va chạm, kinh nghiệm đem lại cho ta sự hiểu biết lời phê phán. Vậy phê phán tổng hợp sẽ không có tính cách thiết yếu: con ngựa của vua Henri đệ tứ không nhất thiết phải trắng. Nhưng ở ngoài hai loại phê phán đó, Kant cho rằng đă khám phá ra một loại phê phán thứ ba: phê phán tổng hợp và tiên nghiệm. Vừa tổng hợp vừa tiên nghiệm, hai tính chất vốn mâu thuẫn được phối hợp. Thí dụ khi ta nói: con đường thẳng là con đường gần nhất nối liền hai điểm trong không gian. Lời phê phán đó mang hai tính chất:
l- Nó tất yếu: đường thẳng nhất định là đường gần nhất
2- Nó tổng hợp: phân tách khái niệm đường thẳng ta vẫn chưa biết về sự nó là con đường gần nhất từ một điểm đến một điểm khác.
Nói khác đi, lời phê phán đó tất yếu vậy tiên nghiệm, bởi lẽ những ǵ hậu nghiệm vốn biến đổi chứ không thể nào tất yếu được. Con ngựa mà ta sắp quan sát không nhất thiết mang sắc trắng. Nhưng lời phê phán trên, một đằng th́ tất yếu, đằng khác lại tổng hợp. Và tổng hợp như chúng ta đă biết vốn hậu nghiệm. Làm thế nào ta lại có thể phát biểu những lời phê phán vừa tổng hợp vừa tiên nghiệm như vậy được? Lời giải theo Kant rất giản dị: ta biết một cách tiên nghiệm những sự kiện chính v́ ta đă đem một chút ǵ của ta vào đó. Từ điểm nhận định này, Kant đă xây dựng tất cả hệ thống triết học của ḿnh: chứng minh sự thành công chắc chắn của một khoa học về hiện tượng và sự thất bại phũ phàng của siêu h́nh học.
Chúng ta đă đem một chút ǵ của ta vào trong biểu tượng của ta về sự vật nên ta mới có thể có được những phê phán vừa tổng hợp, vừa tiên nghiệm.
Về toán pháp chẳng hạn, ta thấy có những phê phán vừa tổng hợp vừa tiên nghiệm liên quan đến không gian, thí dụ như lời phê phán về đường thẳng mà ta đă đề cập đến ở trên. Có những phê phán khác liên quan đến thời gian chẳng hạn như mệnh đề «thời gian chỉ có một chiều», mệnh đề then chốt của cơ học thuần lư. Ta hăy nhận rơ: ta có thể có những lời phê phán tổng hợp và thuần lư liên quan đến không gian và thời gian. Như thế nghĩa là ta đă đem một chút ǵ của ta vào sự nhận định đó, ta đă có một kinh nghiệm tiên nghiệm về thời gian và không gian trong biểu tượng mà ta có về sự vật.
Không gian và thời gian theo Kant không phải là thực tại mà chỉ là những h́nh thể ta dùng để nhận định những chất liệu của cảm quan. Không gian và thời gian là những tấm lăng kính bóp méo sự vật. Cảm quan ta chỉ có thể nhận biết sự vật qua bức tường vô h́nh đó mà không thể vượt qua được.
Trong vật lư ta cũng có những lời phê phán tổng hợp và tiên
nghiệm. Kant phân ra làm bốn loại: «công lư của trực giác, tiên đoán của sự nhận định, tương xứng của kinh nghiệm, định đề của tư tưởng… » Nguyên lư về sự căn do «không có gỉ xảy ra trong thiên nhiên mà không có căn do» là một thí dụ. Nguyên lư đó chi phối tất cả vật lư học cho nên ta phải nhận định rằng có thể có một vật lư học chắc thực như toán học.
Ta hăy đi sâu hơn chút nữa vào chi tiết của triết học Kant. Ta nhớ rằng: có những chất liệu của sự hiểu biết đến từ cảm quan. Chất liệu đó bị đóng khung vào trong những h́nh thể có sẵn là những h́nh thức của cảm quan: thời gian và không gian. H́nh thức đó ví như những tấm kính bóp méo sự vật của chiếc tháp kể trên. Tri năng ta bị giam cầm trong tháp, nhận biết sự vật qua những lăng kính «h́nh thức cảm quan». Thế tại sao ta lại xây được một khoa học về hiện tượng? Chính v́ ta đă đóng những chất liệu đến từ cảm quan vào trong khung «h́nh thức cảm quan», và những hiện tượng mà ta nhận biết là những sự kiện chỉ hiện ra với con người không thể khác đi được khi ta vẫn có những «h́nh thức cảm quan» đó, nên một khoa học về hiện tượng là điều có thể. Những chất liệu đó phân tán, hỗn độn th́ đă có tri năng dàn xếp. Biểu tượng về sự vật của ư thức ta là kết quả của một cuộc tổng hợp bởi tri năng. Tri năng phê phán và hành động chính là hành động tổng hợp, thu gọn những sự kiện phân tán về một mối thống nhất. Ta có thể phê phán thiên về: 1) lượng - 2) phẩm – 3) tương quan – 4) h́nh thái dạng thức. Nói khác đi, tri năng được sự giúp sức của phạm trù trong hành động phê phán. Thí dụ khi ta nói: tất cả mọi người đều phải chết. Tri năng sẽ không thể phê phán tất cả mọi người nếu không có sẵn một khái niệm về toàn thể. Tri năng không thể công nhận sự sẽ chết của con người là đúng nếu không có một khái niệm về thực tại. Mệnh đề sẽ không được kể là một sự kiện nếu tri năng không có khái niệm hiện hữu.
Tri năng như vậy theo Kant đă được phụ lực bởi 12 phạm trù gồm trong bốn loại: lượng, phẩm, tương quan, h́nh thái dạng thức. Tri năng ngồi trong tháp nh́n những h́nh ảnh méo mó, phân tán nhưng cũng có những ống kính khác, nếu không đủ sức giúp nó nhận ra cái ẩn tượng của hiện tượng th́ cũng tổng hợp được chất liệu phân tán đó.
Thế tại sao những chất liệu vốn hậu nghiệm đến nhờ cảm quan và những phạm trù của tri năng vốn tiên nghiệm lại phù hợp với nhau? Động cơ ǵ đă thúc đẩy sự ăn khớp đó? Kant bảo: Tri năng ta chỉ nhận biết được sự vật ở trong khuôn khổ của những định luật hết sức tổng quát, đó là những nguyên lư của tri năng. Thí dụ ta sẽ không biết ǵ về một vật nếu nó không có phẩm, lượng, không liên quan với vật khác bởi một tương quan nhân quả định rơ trước sau. Đó là những điều kiện để tôi có thể biết về sự vật được. Và nếu tôi biết th́ chính là sự vật có những tính chất đó để có thể được biết. Nhiều người sau Kant c̣n đi xa đến chỗ chủ trương rằng không có hiện tượng nào xuất hiện ra trước trí tuệ con người được, nếu không ở trong khuôn khổ định luật giúp ta biết rơ hiện tượng đó, cũng như giúp ta tiên đoán và sử dụng hiện tượng. Kant không đi đến đó nhưng ông đă nói rơ rệt: ta biết được sự vật (hiện tượng), v́ hiện tượng có tính chất biết được. Kết quả lạc quan là ta có thể xây dựng một khoa học về hiện tượng trên những hệ thống công lư của tri năng. Thuyết hoài nghi bị loại bỏ.
Nhưng tại sao trong khi tin tưởng được ở khoa học về hiện tượng th́ siêu h́nh học lại đang bị gạt sang một bên?
(Kỳ sau tiếp)