TADEUSZ RÓSEWICZ
Solzhenitsyn vừa ra đi. Cũng như Pilinszky, Popa, Holan, Holub, Seifert, Milosz, Brodsky , Herbert …, các chứng nhân lớn của Auschwitz và Gulag đă lần lượt ra đi. Có lẽ Tadeusz Rósewicz (sinh năm 1921 tại Krakow,Ba Lan) là gương mặt c̣n sót của một nền văn học ra đời từ bạo lực và tội ác do Stalin với Hitler tiến hành khắp Âu châu. Như một phép mầu, kẻ từng viết mấy câu thơ
Năm hăm bốn tuổi
bị đưa đến ḷ sát sinh
tôi sống sót
vẫn sống khoẻ, vẫn làm chứng nhân và sáng tác liên tục cho đến hôm nay. Là tiếng nói khắt khe nhất trong các nhà thơ cùng thời, Rósewicz không ưa bọn làm dáng văn chương (littérateur) v́ ông không bao giờ tách đạo lư khỏi ng̣i bút và trang giấy. Từng tai nghe mắt thấy những năm tháng máu lửa kinh hoàng có một không hai trong lịch sử, ông đặt ra yêu cầu mới cho nhà thơ - chứng nhân. Là người sáng lập ḍng phản-thi (anti-poetry)
sau 1945 ở Trung Âu, ông yêu cầu nhà thơ dùng ngôn ngữ trong sáng để ghi chép các kinh nghiệm của con người chống các thói cầu kỳ lập dị avant-garde. Nhắc lại lời Norwid - nhà thơ Ba Lan tiền bối: “Dùng đúng chữ để gọi tên sự vật”, Rósewicz đă phục hồi sự chính danh cho thơ và đă ảnh hưởng sâu rộng trên các thế hệ thi sĩ , không riêng ǵ ở Ba Lan, trong hậu bán thế kỷ 20.
CHÂN PHƯƠNG giới thiệu và tuyển dịch
KẺ SỐNG SÓT
Năm hăm bốn tuổi
bị đưa đến ḷ sát sinh
tôi sống sót
Mớ nhản hiệu này rỗng tuếch và đồng nghĩa
người và thú
bạn và thù
yêu với ghét
âm với dương
Con người bị giết như thú vật
tôi từng thấy:
các cỗ xe kéo đầy thi thể bị chặt bằm
không bao giờ c̣n cứu được
ư niệm chẳng qua là chữ
đạo đức và tội ác
can đảm và hèn nhát
xấu đẹp
giả chân
Tính tốt với tật xấu cân nặng bằng nhau
tôi từng thấy:
một kẻ vừa đạo đức
vừa gian trá
Tôi đi t́m bậc thày và sư phụ
xin người khôi phục cho tôi khả năng nh́n nghe nói
xin người một lần nữa đặt tên cho sự vật và ư niệm
xin người phân biệt ánh sáng cùng bóng tối
Năm hăm bốn tuổi
bị đưa đến ḷ sát sinh
tôi sống sót
1947
CÁI CHẾT CỦA MỘT CÔNG DÂN TỐT
Không phải cái chết đột ngột
Không phải cái chết của người lính
bị một cú đấm đại bác
té bật ngửa nh́n trời
Cũng không phải cái chết của lăo nông dân
yên lặng trở vào ruột đất
như trở lại mái nhà
Một ngày kia
một ngày như bao nhiêu ngày
y hệt giống nhau
tương tự hai giọt nước
dưới ánh mặt trời
hay giữa đêm khuya
bắt đầu cơn hấp hối
Không phải một cái chết đột ngột
Ngày lại ngày
khi mi không c̣n
biết yêu biết ghét
khi mi khám phá được cách sống chừng mực quí giá
cơn hấp hối bắt đầu
1952
LỐI VÀO
Lasciate ogni speranza
Voi ch’entrate
hăy vứt hết mọi hi vọng
kẻ nào bước vào đây
đấy hàng chữ ghi trước lối vào địa ngục
trong Commedia Divina của Dante
can đảm lên!
qua cổng vào
chẳng có địa ngục đâu
các nhà thần học
với chuyên gia tâm phân
đă tháo hủy địa ngục
biến nó thành dụ tượng
v́ các lư do giáo dục
và nhân đạo
can đảm lên!
qua khỏi lối vào
cái đă từng biết sẽ lặp lại thêm
hai gă đào huyệt say mèm
ngồi bên mép lỗ
nhậu bia với khúc dồi
họ nháy mắt với chúng ta
vừa đá bóng
với sọ đầu Adam
dưới thập giá
miệng huyệt chờ sẵn
người sắp chết hôm sau
thây ma đang trên đường
can đảm lên!
tại đây chúng ta đợi
sự phán xét sau cùng
hố đất bị ngập úng
vài mẩu tàn thuốc lá lênh đênh
can đảm lên!
bên kia cổng
sẽ không có lịch sử
thiện ác hoặc thơ ca
vậy th́ có ǵ
hỡi kẻ lạ kia?
sẽ có đá
đá
chồng lên đá
trên tảng này
là tảng khác
đá đè
đá
2000
CON TÀU MA
ngày ngắn dần
thái dương biểu bất động
dưới mưa
từ những đám mây
viện điều dưỡng trồi lên
như một con tàu chở khách xuyên đại dương
từng hàng cột cây đen đúa
ướt sũng nước với ánh trăng
trong sương mù tháng mười một
viện điều dưỡng lắc lư trôi xa
các cửa sổ lần lượt tắt đèn
ch́m vào bóng tối
vào giấc ngủ
trong khi
dưới ḷng đất sâu
ác quỉ đă nhúm lửa ḷ
trong quán “Tiểu Âm Phủ”
đừng hoảng sợ
đó chỉ là một tiệm cà phê
mở cửa khuya
g̣ má ửng hồng
bọn được cứu rỗi và đám mắc đọa
cùng liếm láp những ǵ c̣n lại
của cuộc đời
nhiệt độ tăng lên
mọi thứ quay cuồng
trong vũ điệu tử thần
um die dunklen Stellen der Frau*
con tàu ma
tông vào ghềnh
mắc cạn
* đến chốn tăm tối của đàn bà ( C.P.)
CHỮ
thiên hạ đă tận dụng chữ
nhai chữ như kẹo cao su
trong các miệng trẻ đẹp
thổi phồng chữ
thành bong bóng trắng
bị bọn chính khách làm giảm giá
dùng chữ để súc miệng
và làm trắng răng
khi tôi c̣n trẻ con
chữ dùng để băng bó vết thương
hoặc làm quà
tặng người yêu
chữ ngày nay
mất giá
gói trong giấy báo
vẫn lây nhiễm bốc mùi
vẫn tạo khổ đau
giấu trong đầu
giấu trong tim
giấu dưới váy phụ nữ
giấu trong kinh sách
chúng nổ tung
chúng giết người
2004
NGÓN TAY TRÊN MÔI
miệng của chân lư
khép kín
ngón tay trên môi
bảo chúng ta rằng
đă đến lúc
im lặng
sẽ không c̣n ai
trả lời câu hỏi
chân lư là ǵ
người biết câu trả lời
người trước kia từng là chân lư
đă biệt tăm