Khi viết bài GION, người viết không ngờ món ăn dân dă quê ḿnh lại có … hiệu nghiệm thần sầu như một loại thuốc đang thịnh hiện nay. Nhân được nhà thơ Thanh Thảo tặng quyển Tṛ Chuyện Với Ḍng Sông (nxb Đà Nẵng, 2009), giữa bao nhiêu bài tiểu luận phê b́nh và tản văn thú vị, có bài Quê Tôi Ăn Tết. Quê nhà thơ cũng là Quảng Ngăi, mà nói về Quảng Ngăi  th́ không thể nào không nhắc món gion độc nhất vô nhị này, nhờ vậy người viết bài Gion mới khám phá nó c̣n có công dụng khác nữa.

Xin thành thực cám ơn nhà thơ đồng hương, và trân trọng giới thiệu bài viết của ông cùng độc giả.

Miêng

thanh thảo

QUÊ TÔI ĂN TẾT

Quê tôi, vùng đất ngày xưa được gọi là “tiểu Đồng Nai”, thực ra là vùng đất nghèo. Ngày xưa, có ruộng cấy lúa nước, lại là ruộng nhất hay nh́ đẳng điền, đă mặc nhiên được coi là “trù phú”. Trải bao cơn biến động, “vũng lên đồng”, quê tôi, từ “tiểu Đồng Nai” đă hoá thành “đại đài nông”- nghĩa là chỉ c̣n biết làm nông, không c̣n nghề phụ hay có khả năng “chuyển đổi ngành nghề” ǵ khác. Làm ruộng bây giờ th́ ai cũng biết, chỉ đủ ăn là mừng lắm rồi. Thôi th́ cũng từ từ. Tết quê tôi không có ǵ quá khác biệt với Tết của nhiều vùng quê khác trong nước, nhưng cũng không hẳn giống với vùng nào. Quê tôi, vốn xưa là nơi người Chăm cư ngụ, trải nhiều biến động lịch sử, người Chăm và người Việt đột nhiên khi gặp nhau lại hoá thành anh em “uống chung ḍng nước Trà giang xanh”. Họ phát hiện ở nhau những nét tương đồng, và cuộc hoà huyết đầy cảm xúc, nhiều hứng khởi đă kết nối người Việt và người Chăm ở quê tôi thành anh em, thành ruột rà, hoá vợ chồng, thông làng nước. Từ ngày đó, trong huyết quản “người Kinh” quê tôi đă có ít nhất 50% ḍng máu người Chăm cổ. Và cũng ít nhất 50% món ăn truyền thống ở quê tôi, nhất là những món ăn trong ngày Tết, có “lư lịch” từ những món ăn truyền thống của người Chăm. Như các món gỏi, các món thịt hay cá để chua, các món ram được gói bằng bánh tráng( bánh đa), và các món có ăn kèm với “nước lèo”. Một vùng đất nghèo nhưng phong phú sản vật, dù là sản vật nghèo, luôn là cơ sở để cho “ra ḷ” nhiều món ăn mà với người địa phương th́ hợp khẩu vị c̣n với du khách th́ lạ miệng khiến ai cũng cảm thấy hài ḷng và đều có thể t́m trong đó những lư do cho sự ưa thích riêng ḿnh. Như món don. Đây không phải món trong cỗ bàn Tết, nhưng với người quê tôi, lại là món ăn tuyệt vời để hoá giải những ngán ngẩm của  thức ăn nhiều thịt mỡ trong Tết. Khoảng mùng 5 hay mùng 6 Tết, khi bắt đầu du Xuân, người quê tôi rất thích được ăn vài tô don, ngày xưa th́ từ các gánh don lưu động do các cô hàng don gánh bán: “ Nghèo nghèo nợ nợ cũng cố kiếm cho được con vợ bán don-Mai sau nó chết cũng c̣n cặp ui”. Ấy người quê tôi hay hài hước như thế, nhưng tịnh không một chút ác ư, chẳng qua là để tôn vinh món don truyền thống, xin nói ngay là món “truyền thống” của người Chăm.  “Cặp ui” theo nghĩa đen là một đôi ṿ bằng đất nung dùng để đựng nước don nóng. C̣n theo nghĩa bóng của câu ca dao này th́…Xin mách nhỏ với bạn, món don tuy rẻ tiền và rất dễ ăn nhưng lại là một món vừa bổ dương vừa bổ âm, có tác dụng không thua kém viagra nhưng lại đắc dụng cho cả chàng lẫn nàng. Một lần có dịp về Quảng Ngăi, nhạc sĩ nổi tiếng Nguyễn Thiên Đạo đă ăn một lúc…3 bát don, vừa ăn vừa hít hà v́…ớt cay, và cũng v́…sướng. Con don, cư ngụ dưới đáy sông Trà, là một loại ốc hến nhỏ. Nhỏ nhưng đặc biệt ở chất ngọt đậm đà sau khi được đăi vỏ và nấu lên. Nước don ăn với bánh tráng( bánh đa) bẻ vụn, cũng là món bánh của người Chăm cổ mà sau này Hoàng đế Quang Trung đă cho làm lương khô để đoàn quân Bắc tiến của ḿnh no ḷng khi hành quân xuyên rừng vượt truông tiến ra Bắc đại phá quân Thanh. Nhưng ngày Tết quê tôi cũng c̣n khối món là lạ khác. Như bánh nổ. Tôi bảo đảm, ngoài Bắc không có món bánh này. Trong Nam Bộ cũng không có. Chỉ quê tôi là có. Bánh nổ, th́ cũng chỉ làm từ nếp rang, nhưng không phải bánh cốm Bắc, cũng chẳng phải bánh phồng bánh dẹp Nam Bộ. Hay như món bánh mè . Ngoài Bắc có kẹo vừng. Bánh mè cũng làm từ vừng(mè), nhưng không phải kẹo vừng. Nó là sự kết hợp gịn giă giữa bột nếp chiên ḍn và vừng(mè) thơm thảo. Cứ như cả cánh đồng nếp đang mùa gặt ùa hương thơm vào ta khi thưởng thức món bánh mè này. Nghe hát Tuồng, coi hát múa bả trạo đầu năm mà trong túi có mấy cái bánh mè, vừa thưởng thức nghệ thuật vừa nhai lai rai th́…đă lắm! Người quê tôi ít khi được chơi. Quanh năm làm lụng vất vả, đầu tắt mặt tối. Nên cái chơi trong Tết cũng không rườm rà. Ngày xưa, họ tập trung ra đ́nh làng coi hát bội. Có những nghệ sĩ hát bội, nghệ sĩ Tuồng được người quê tôi nhớ tới từng động tác vũ đạo, từng câu hát nam hát khách, từng cú ra roi quất ngựa (vũ đạo Tuồng) sau khi họ chết đă nhiều năm. Vinh quang của người nghệ sĩ hồi xưa, khi chưa có truyền thông đại chúng, tưởng như hạn hẹp mà hoá lại sâu sắc. Nó đúng là thứ bánh nổ truyền thống, nén chặt lại chứ không nổ tùm lum toét loét như bây giờ.