Đă nhiều người viết về tác phẩm của Vũ Trọng Phụng, nhà văn được xem là nổi tiếng nhất trong nền văn xuôi hiện thực Việt Nam thế kỷ hai mươi. Các ng̣i bút tiểu luận đă khai thác sự tạo thành và mối tương quan giữa những nhân vật độc đáo của ông với hoàn cảnh lịch sử, xă hội. Nhưng có lẽ chưa có bài nào luận về cái nh́n và cái nghe mà Vũ Trọng Phụng đă dành cho mỗi nhân vật trong tác phẩm của ḿnh, thật thú vị, như tiểu luận: ''Vũ Trọng Phụng: Nghe và Nh́n''* dưới đây của Thanh Thảo.
Theo nhà thơ: ''Qua những đối thoại, độc thoại, những nhân vật chính đă t́m cách để bộc lộ, để lư giải những căn nguyên sâu xa của những hành động. Những t́nh huống tâm lư, qua va chạm của đối thoại qua bộc bạch của độc thoại, làm lộ ra những mặt tối sáng phức tạp của nhân vật’’ Và ông nhấn mạnh: Vũ Trọng Phụng là nhà văn đă biết ''nh́n thấy trước''. Những dự cảm sâu sắc về bản chất nhân vật cùng bản chất hiện tượng của Vũ Trọng Phụng đă khiến các tác phẩm của ông vẫn sống, vẫn rất hiện thực ngay cả cho đến bây giờ, dù hơn nửa thế kỷ đă đi qua, như thể chúng cứ luân hồi, tự tái sinh trong cảm nhận của nhiều thế hệ người đọc.
Mai Ninh
(* trích từ tập phê b́nh và tiểu luận "Măi măi là bí mật'', Thanh Thảo, nhà xuất bản Lao Động, Hà Nội, 2004)
Vũ Trọng Phụng cùng tuổi với má tôi, tuổi Nhâm Tư. nhưng không phải v́ thế mà tôi yêu ông như yêu má tôi. Nhưng cũng v́ thế mà tôi có thể nh́n ông khi yêu ông như yêu một nhà văn xuôi số một của Việt Nam. Yêu một người số một bao giờ cũng là yêu bằng cái nh́n. Vâng, bằng cái nh́n ngưỡng mộ. Nó khác với t́nh yêu mẹ ta. Khi yêu mẹ, ta không nh́n. C̣n yêu một nhà văn xuôi, th́ phải nh́n. Có khi nh́n măi cũng chẳng thấy ǵ. Nhưng nh́n vào tác phẩm Vũ Trọng Phụng, th́ thấy. Thấy cả một xă hội. Thấy những người ông ghét, thấy những người ông khinh, thấy những người ông thương, thấy cả những người ông không thương không ghét, nhưng họ sống. Với ông, sống là quan trọng nhất. Ông sống trước, và những nhân vật của ông sống sau. Và cũng bởi ông linh cảm cuộc sống của ḿnh ngắn ngủi, nên ông dồn hết khả năng sống của ông vào những nhân vật. Những nhân vật của ông, ông nghe chúng, ông chỉ nghe và nghe, chúng kể, chúng hành động, chúng đi lại, chúng nói cười...ông nghe và dồn hết tâm lực để nghe chúng. Có thể là bệnh lao đă giết ông, nhưng cũng có thể các nhân vật của ông đă giết ông, do ông nghe được từ chúng quá nhiều. Mà ai cũng biết, nghe nhiều là chết sớm. Dostoievski đă nghe được qúa nhiều từ các nhân vật của ḿnh. Những tiếng nói khác nhau ấy cũng đủ giết nhà văn.
Vũ Trọng Phụng là nhà văn Việt Nam chịu nghe nhất. Và từ cách nghe riêng của ông, mà những nhân vật của ông xuất hiện. Chúng nói, nói bằng đủ giọng, mỗi nhân vật có giọng riêng của ḿnh, cách nói riêng của ḿnh, và người đọc chỉ nghe nhân vật nói là đủ h́nh dung ra nhân vật. Không phải ngẫu nhiên mà Vũ Trọng Phụng bắt đầu sự nghiệp văn học bằng kịch, vở ‘‘ Không một tiếng vang ’’ viết năm 1931, bởi trong kịch, nhân vật hiện lên chủ yếu bằng đối thoại và độc thoại. Đó là cuộc ‘‘thực tập’’ nói năng cho các nhân vật của ông về sau này. Là một người khá trầm lặng bên ngoài nhưng sôi sục, rất sôi sục bên trong, một người khá hiền lành bên ngoài nhưng rất dữ dội bên trong. Vũ Trọng Phụng đă chọn nghề làm báo để kiếm sống, nhưng cái chính, là chọn một môi trường để tiếp cận nhiều loại nhân vật khác nhau. Chính là qua nghề báo, mà ông đă rèn luyện được nghệ thuật khơi gợi và lắng nghe, không can thiệp vào nhân vật, chỉ gợi cho nhân vật nói, thả sức nói, tâm sự, cởi mở, thậm chí cả ḥ hét, chửi bới... ‘‘Một đêm kia, bác lính lê dương đă khêu to ngọn đèn, cúi xuống nh́n vợ và hỏi :
- Tao đẹp lắm phải không ?
- Đẹp thật.
- Thế mà tao xưa kia đă giết một người !
- Đừng nói dối !
- Nói dối à ? Mày có muốn biết rơ cái độc ác của tao không ? (Kỹ Nghệ Lấy Tây)
Chỉ qua vài câu nói ngắn, ta đă h́nh dung ra một bác lính lê dương, một anh Tây to đẹp và có tiền án, một gă ‘‘ papillon’’ dám làm mọi chuyện, sẵn sàng gây án một cách thản nhiên. Những đối thoại ấy, Vũ Trọng Phụng chỉ nghe lại từ một trung gian – bà me Tây Kiểm Lâm – nhưng dưới ng̣i bút của ông, nó sinh động hẳn, ‘‘quái’’ hẳn. Nghệ thuật tái tạo các giọng nói chính là ‘‘nghề của chàng’’ văn sĩ họ Vũ. Và giữa nhiều lớp nhà văn, lúc bấy giờ, cả sau này, thiên về nghệ thuật của cái nh́n- miêu tả, và nghệ thuật kể chuyện, th́ Vũ Trọng Phụng với nghệ thuật tái tạo các giọng nói, để các nhân vật hiện diện bằng đối thoại, đă nổi lên như một nhà văn độc đáo và hiếm. Tiểu thuyết của ông là tiểu thuyết đa giọng, trong đó giọng kể của nhà văn chỉ chiếm một phần nhỏ, phần c̣n lại khá rộng răi nhường chỗ cho giọng nói các nhân vật, những va đập tung hứng từ đối thoại, những độc thoại nếu chưa đủ làm nên một chiều sâu thẳm của nội tâm, th́ cũng đủ để người đọc h́nh dung hoàn cảnh, tâm t́nh, tính cách, nhất là tính cách của nhân vật.
Biết nghe là phẩm chất đầu tiên của một nhà văn hiện đại. Một người suốt đời khổ cực như Vũ Trọng Phụng, suốt đời một người cầm bút phải nằm ḅ để ‘‘cày’’ từng trang bản thảo, ngày lại ngày, để mang bán kiếm tiền nuôi gia đ́nh, nuôi thân, người ấy có quyền chỉ nghe những tiếng than van uất ức của chính ḿnh. Nhưng ngược lại, Vũ Trọng Phụng lại biết nghe người khác. Không giống như nhiều nhà văn cùng thời chỉ để ‘‘lọt tai’’ một số giọng ‘‘chọn lọc’’, có vẻ như Vũ Trọng Phụng sẵn sàng nghe rất nhiều các loại giọng, các tiếng nói khác nhau của đủ loại người trong xă hội. Ông nghe, chắt lọc, và qua từng giọng nói riêng mà ‘‘giải mă’’ được tính cách người nói. Chẳng biết ông có đóng vai một thằng ở, một ‘‘cơm thầy cơm cô’’ thật không, nhưng viết phóng sự mà dám xưng ‘‘tôi’’ thế này th́ văn học Việt Nam cũng ít có : ‘‘Ấy thế là tôi cứ việc ‘‘dong chơi tuyết nguyệt’’ các hàng cơm các đầu hè, các cửa rạp hát, các máy nước, đến nửa tháng trời. Tôi đă bờm xơm với ba bốn con nhăi, tôi đă bắt nhân t́nh với một vú em. Tôi đă kết bạn thân với mấy bác quít, gọi cái mẹ vú già bây giờ làm nghề đưa người là mẹ nuôi, nhận ḿnh là con của mụ nữa. Rồi th́ một mợ phán định nuôi tôi mỗi tháng 8 hào nhưng mà tôi không bằng ḷng...’’ Phải ‘‘tự khai’’ cái nhân thân của ḿnh như thế th́ mới ‘‘vào’’ được cái thế giới cơm thầy cơm cô, mới đủ ‘‘tư cách’’ mà phán thế này với một ‘‘thằng nhỏ’’ : ‘‘- Mày th́ chưa đủ tư cách nếm cơm đâu ! Đừng đứng núi này trông núi nọ mà ông cho có phen chết dă họng!’’. Phải ‘‘nói năng’’ thế th́ mới nghe được những chuyện kinh người đại loại như thế này : hai bố con ông tùy phái đối thoại với nhau qua mâm cơm ủ để phần ông con :
‘‘Đi làm về, ông con trai mở lồng bàn thấy món mỹ vị (chả rươi) đă bị thất tiết, bèn quát rầm lên :
- Đứa nào ăn của ông đây ? Ông đi làm khó nhọc mà ông chưa ăn, đứa nào ăn trước của ông, mau mau khai ra !
Ông bố chạy lại dịu giọng đáp :
- Thưa cậu tôi đấy ạ. Tôi tưởng chị ấy có rươi mới th́ làm cho tôi nên tôi nhầm, chót nhỡ ăn phải mấy miếng...
- Nhầm...Thằng thuê gác trong, thằng thuê gác ngoài mà vợ người ta để phần cơm người ta, mà lại nhầm ! Nhầm kể cũng lạ !’’.
Những đối thoại ngắn ngủn như thế đă làm bật tính cách nhân vật sắc nét hơn cả hàng chục trang tả kể. Được nghe là một cái thú của Vũ Trọng Phụng. Ông không bỏ qua bất cứ dịp nào, cơ hội nào để được nghe người khác nói, kể, tâm sự. Thính giác nhạy bén của ông lọc rất nhanh những kiểu nói, những từ ngữ lạ, những tiếng đệm lạ, những cách ngắt giọng lạ...Và khi vào trang viết, th́ có cảm giác ta vừa nghe được tiếng nói riêng của nhân vật vừa thoáng nghĩ là nhà văn đă ‘‘bịa’’ ra các giọng nói này. Tính mập mờ, cặp đôi ấy là bản chất của văn tiểu thuyết. Một nhà văn, dù cố tài cách mấy, cũng khó mà ‘‘nghĩ’’ ra những giọng nói thay đổi nhau trong tác phẩm của ḿnh, nếu không có sức nghe, không chịu nghe, và không biết cách nghe. Vũ Trọng Phụng vừa có sức, vừa chịu nghe và vừa biết cách nghe. Nghe những người đi ở kể chuyện về chủ ḿnh, tưởng không có cái ngồi lê đôi mách nào đáng giá hơn, ‘‘bấm’’ đúng ‘‘nút’’ hơn. Bao nhiêu là chuyện, từ những chuyện nhỏ nhen nhất tới những chuyện động trời nhất. Vũ Trọng Phụng, từ khi viết phóng sự, đă thành danh cây phóng sự bậc thầy, chính nhờ ông biết ‘‘bấm’’ đúng những ‘‘nút’’ như thế. Và nhờ ông biết hoà trộn giữa giọng kể chuyện của nhà văn và giọng kể, giọng nói, cách nói của các nhân vật. Ở mức độ nào đó, nhà văn phải vừa đồng cảm vừa dị cảm với các nhân vật của ḿnh, và đừng bao giờ phát ngôn thay cho nhân vật. Vũ Trọng Phụng cũng đă có lúc, có đoạn trong tác phẩm này nọ đứng ra phát ngôn cho nhân vật. Nhưng những đoạn như thế khá ít trong toàn bộ tác phẩm của ông. Là một nhà văn xuôi bẩm sinh, ông biết lùi lại khi nhân vật tiến ra sân khấu, ông nghĩ ra, sáng tạo ra các t́nh huống, nhưng đẻ nhân vật tự nó sống trong những t́nh huống ấy, để nó tự tháo gỡ, tự mắc vào, hay tự bộc lộ. Chẳng hạn như cái t́nh huống Thị Mịch bị Nghị Hách hiếp trong ‘‘Giông Tố’’ có thể coi là một t́nh huống do tác giả nghĩ ra, ‘‘bịa’’ ra. Nếu vào một nhà văn non tay, đó sẽ thành một t́nh huống giả, không thuyết phục. Nhưng với ‘‘đạo diễn điện ảnh’’ Vũ Trọng Phụng, t́nh huống này trở nên sinh động : những động tác của nhân vật, ánh sáng nền, tiếng động (tiếng búa gơ th́nh th́nh vào thùng xe của hai anh tài xế trung thành)...và trên tất cả, vang lên những đối thoại đầy tính cách :
‘‘- Thưa quan, quan dùng hết cả gánh, hay độ bao nhiêu con tháo...(giọng thật thà của người gái quê).
- À, con bán cho quan lớn một bên nhỏ ! Tháo đi rồi quan cho tiền.
- Bẩm quan chả mấy tí, quan cho mấy xu cũng được ạ. (giọng rất thật thà).
- Được lắm ! Con ngoan ngoăn lắm, để ta thưởng cho nhiều tiền ! Con hăy lên xe này để quan đóng cửa không rét quan...Ta đang đếm tiền đây.
.... - Khổ nhỉ ! Thế để quan cho năm đồng con may áo mặc tết nhé ! Đây này, năm cái giấy bạc một đồng đấy, con đem về mà mua nhiêu, mua xă cho chồng’’ (Giọng rất đểu của một lăo bợm già, chuyên dùng tiền để gạ, hiếp con gái nhà quê).
Đây là một trường đoạn rất điện ảnh mà Vũ Trọng Phụng dựng được trong Giông Tố. Nói chung, nhịp điệu và cấu trúc của tiểu thuyết này rất gần với điện ảnh, và qua những đối thoại, độc thoại, những nhân vật chính đă t́m cách để bộc lộ, để lư giải những căn nguyên sâu xa của những hành động. Những t́nh huống tâm lư qua va chạm của đối thoại qua bộc bạch của độc thoại làm lộ ra những mặt tối sáng phức tạp của nhân vật, khiến chúng không đơn thuần đứng hẳn về một tuyến nào, không đơn thuần thiện hẳn hay ác hẳn. Một kẻ ác mười mươi như Nghị Hách nhưng vẫn là con người – con người ác – chứ không phải con nộm-ác. V́ thế mới có cái trường đoạn tuyệt vời khi Nghị Hách diễn tṛ phát chẩn giả nhân giả nghĩa, lăo đọc diễn văn trong buổi tiệc linh đ́nh sau phát chẩn. Ban đầu, đây là tṛ bịp, và Nghị Hách giả khóc rất bố láo : ‘‘...Tôi đă thấy những cảnh lầm than, những cảnh ai oán, những cảnh năo ḷng ! Tôi...tôi cũng là người, tôi không thế...không thể...không sao’’ Tṛ giả khóc đến đây đột ngột hoá thật, bởi : ‘‘Nghị Hách để hai tay chống bàn, cúi mặt xuống. Trong óc lăo hiện ra cái cảnh vợ lăo loă lồ thân thể nằm ôm thằng cung văn. Lăo nghĩ đến Long là con lăo (mà lăo đem Tuyết là con gái lăo gả cho), đến Tú Anh là con riêng của vợ lăo, đến những câu nói ghê gớm của khoá Hiền...Bất giác nước mắt lăo ở đâu ứa ra lă chă...’’ Nghĩa là lăo già ô trọc này vẫn có thể khóc thật, đau đớn thật, tất nhiên không phải khóc hay đau đớn v́ đồng bào...hay đất nước dân tộc ǵ, mà cái cớ để đau nó cụ thể, nó chềnh ềnh ra như thân xác loă lồ của mụ vợ già dâm bôn của lăo. Và lăo uất, lăo Nghị, người cứ tưởng cuộc đời chỉ là một cuộc...hiếp dâm bất tận, bỗng một ngày, một giờ chợt sững lại, ngớ người : th́ ra...cái mụ vợ già nhà ḿnh..trời ơi...hức hức...Lăo khóc thật, đau thật, và cái thật ấy trộn vào cái giả, khóc giả đau giả, nó tạo nên một t́nh huống bi hài đặc sắc, tạo ra một tâm lư nhân vật đặc sắc. Mà vẫn như một tṛ đùa, một tṛ bỡn cợt của một xă hội bát nháo. Chính sự bát nháo đă đẻ ra các loại nhân vật của Vũ Trọng Phụng, và khi đưa chúng vào tác phẩm, cho chúng giao lưu, giao tiếp với nhau, Vũ Trọng Phụng đă chỉ nhằm miêu tả một nhân vật trung tâm, một nhân vật chính duy nhất : đó là sự bát nháo. Quá nhạy cảm, Vũ Trọng Phụng đă lần theo các ‘‘đường dây’’ nhân vật của ḿnh mà t́m đến, miêu tả đến cái mớ ḅng bong mà ông cảm thấy sẽ c̣n tồn tại lâu lắm trong xă hội Việt Nam, khi những chuẩn mực đạo đức cũ bắt đầu bị xói ṃn, bị phá bỏ, bị từ chối, mà những chuẩn mực mới th́ chưa biết bao giờ mới có, mới thành những chuẩn mực được xă hội tiếp nhận và hành xử theo. Ông đồ Uẩn, một người chủ một gia đ́nh có gia giáo, nề nếp tuy nghèo, bỗng một ngày phải đứng trước sự lựa chọn oái oăm : hoặc phải cam chịu nhục nhă, đói nghèo, bị làng xóm khinh rẻ dè bỉu v́ có đứa con gái bị hiếp dâm đă mang thai, hoặc sẽ được ‘‘trả thù đời’’ bằng cách cho con gái ḿnh làm lẽ kẻ đă hiếp nó, để ḿnh trở thành...bố vợ lăo Nghị Hách, để con ḿnh được ăn trắng mặc trơn, mà cha mẹ nó cũng mát mặt bằng những đồng tiền mà ai cũng biết là nhục nhă. Nghĩa là ông đồ Uẩn chẳng c̣n sự lựa chọn nào cho tương lai cả. Và bỗng chốc, cái đạo đức nhà nho ông ôm khư khư bao lâu nay bỗng vào một sớm đẹp trời đă tan thành mây khói. Người ta tưởng Vũ Trọng Phụng không đau xót ǵ trước những cảnh đó, người ta trách ng̣i bút ông tàn nhẫn...Nhưng người ta không hiểu một điều, là nhà tiểu thuyết, Vũ Trọng Phụng không thể ‘‘biến nhân vật thành cái loa phát ngôn cho ḿnh’’ đă đành, mà cũng không thể xông thẳng vào tác phẩm để trực tiếp bày tỏ thái độ, bởi đó là cách làm của văn chính luận, chứ không phải của tiểu thuyết. Vũ Trọng Phụng chỉ c̣n cách lắng nghe, và cố gắng lư giải những uẩn khúc của ḷng người, những cắc cớ của định mệnh, sự toàn thắng của ngẫu nhiên...Ông biết ḿnh không thể làm thay đổi ḍng chảy, ông không đại ngôn hay rảy nước hoa lên sự thối rữa. Ông chỉ tŕnh bày những ǵ ḿnh nghe và lọc được. Không nhân danh ai ngoài cá nhân cô đơn của ḿnh, Vũ Trọng Phụng chỉ đẩy tới những ǵ mà các nhà văn khác ngại ngùng hay tránh né. Ông có thể chưa đẩy tới tận cùng nhưng ông có ư thức về điều đó. Chính điều này làm nên sự đơn độc của ông, khiến ông trở thành một hiện tượng để tranh căi, khiến văn chương ông được người ta phục, bị người ta ghét, và cũng được người ta...sợ nữa. Với một nhà văn, được như thế kể như đă hạnh phúc. Bởi cái đáng sợ nhất là văn anh th́ quá tốt mà chẳng ai đọc cho, chẳng ai nói ǵ tới cả, dù là chửi cho anh một câu để anh...sướng. ‘‘Văn chương chỉ là một món tiêu khiển nếu nó than mây khóc gió. Tôi quan niệm văn chương là một phương tiện tranh đấu của những người cầm bút muốn loại khỏi xă hội con người những nỗi bất công, nhen lên trong ḷng người nỗi xót thương đối với kẻ bị chà đạp lên nhân phẩm, kẻ yếu, kẻ bị đày đoạ vào cảnh ngu tối, bị bóc lột, mỗi ngày kiếm ra đủ bữa ăn tối để nhịn sáng hôm sau’’. Vũ Trọng Phụng đă viết như thế trong một bức thư gửi người bạn đồng thời là người đọc của ḿnh. Ai cũng biết, Vũ Trọng Phụng ghét nhất thói đại ngôn, đạo đức giả, nên những lời ông viết ở đây chính là những điều ông tâm niệm trong suốt cuộc đời cầm bút của ḿnh. Tâm niệm ấy, chính kiến ấy đă đưa ông vào vùng sáng của ngọn đuốc tư tưởng Dostoievski. Nhưng quan trọng hơn, những tâm niệm ấy đă nhuần thấm qua từng trang viết của ông, và nó sẵn sàng thách thức những đ̣n giáng trả, những đ̣n ngầm, những sự vu cáo. Có lẽ trong văn học Việt Nam hiện đại, Vũ Trọng Phụng là một trường hợp độc đáo hơn cả, bởi ông ‘‘được’’ rất nhiều người ghét, nhiều người căm nữa, mặc dù ông là người sống rất mực thước, cư xử với mọi người rất tử tế, luôn ghi ḷng tạc dạ từng ân nghĩa nhỏ một của người khác đối với ḿnh, với gia đ́nh ḿnh. Vậy mà vẫn bị ghét, và lạ nhất là bị ghét bởi cả những người chưa từng biết ông, chưa từng đọc văn ông. Cũng may là ông chết sớm, chứ nếu ông sống được tới tuổi ‘‘cổ lai hy’’, khéo ông đă bị nếm mùi đấu tố dăm ba bận ! V́ những người ‘‘nghĩ ’’ họ thuộc kênh nhân vật này nhân vật kia của ông họ đều thầm cho là ông tố cáo những vết đen những chỗ kín mà họ muốn che giấu thông qua các nhân vật của ông. Tội của Vũ Trọng Phụng, nếu có, là ông đă đi hơi sâu vào tâm địa ‘‘của loài người’’ như một cách nói chung chung nào đó, nhưng nhiều người cụ thể lại soi thấy ḿnh trong những biểu hiện của cái ‘‘tâm địa chung’’ ấy. V́ thế mới ra nông nỗi ! Nhưng để chống lại ông, người ta phải viện dẫn tới những cái nằm ngoài tác phẩm của ông, hay dựa vào một vài câu nói, vài lời tuyên bố nửa đùa nửa thật của ông làm bằng. Chẳng hạn, ‘‘loài người chỉ lôi thôi v́ một chữ dâm’’, Vũ Trọng Phụng có nói thế thật, th́ đă sao ? Bởi cái dâm cũng là một việc lớn của loài người, mà dâm nhất trong loài người thường lại là các bậc vua chúa, nó sờ sờ ra đó, cứ đụng vào sử sách là đầy những chuyện như vậy. Vũ Trọng Phụng có tả cái cảm giác hồi nhớ của Thị Mịch về chuyện bị hiếp dâm, cảm giác ấy dù rất cay đắng nhưng rất thực. Đó là cảm giác mà con người phải giấu kín, nhưng với nhà văn th́ sự t́m tới những bí mật của tâm hồn, của cảm giác thể xác con người là việc họ phải làm, nếu họ muốn thành nhà văn. C̣n nếu gọi tác phẩm Vũ Trọng Phụng là ‘‘văn học lưu manh’’ th́ đơn giản v́ người gọi như thế đă thấy ḿnh là nhân vật chính của ḍng văn học đó, thấy ḿnh là một Xuân-tóc-xám hay Xuân-tóc-trắng ǵ đó. (Líp líp lơ ! Hua ra !).
Vũ Trọng Phụng viết phóng sự Kỹ Nghệ Lấy Tây năm 1934. Đúng 60 năm sau khi tác phẩm này ra đời, ở xứ ta lại dấy lên phong trào lấy...Tây rất sôi nổi. Khái niệm ‘‘Tây’’ bây giờ đă được mở rộng, không chỉ là Tây trắng Tây đen như xưa, mà cả Tây...mũi tẹt, cỡ như Đài Loan hay Nam Hàn cũng đều là Tây cả, và đều được đón nhận rất nồng nhiệt. Nói như Suzanne, một nữ nhân trong kỹ nghệ độc đáo này, th́ : ‘‘Những người Tây ấy...nuôi đày tớ sợ nó ăn cắp, thà lấy một người vợ, vừa được sai bảo vừa được...việc khác nữa. Đă không cùng nói một thứ tiếng, người vợ lại chỉ coi ông chồng là cái tủ bạc th́ người chồng dễ mỗi lúc đă đem tấm ái t́nh ra tặng vợ hay sao ?’’ Vậy là đă rơ. Đây chỉ là một dạng hợp đồng (contrat) của kinh tế thị trường. Mà bây giờ ta đang kinh tế thị trường, nên đọc cái phóng sự này vẫn thấy như mới. Thử hỏi, có cái phóng sự nào, có nhà văn viết phóng sự nào mà 60 năm sau vẫn đọc ‘‘vào’’, vẫn mang tính thời sự như phóng sự Vũ Trọng Phụng ?
Nhà văn không chỉ phản ánh mà c̣n phải nh́n thấy trước. Tác phẩm và nhân vật của họ không chỉ là tấm gương cố định hay ‘‘tấm gương kéo trên đường’’ mà c̣n phải là tấm gương có khả năng tái sinh qua thời gian, do những dự cảm về bản chất nhân vật, bản chất hiện tượng của nhà văn đă khiến tác phẩm như tự tái sinh trong mắt người đọc nhiều thế hệ, và những vấn nạn mà tác phẩm đặt ra, những tính cách mà nhân vật thể hiện vẫn c̣n là những vấn nạn của hiện tại. Vũ Trọng Phụng chỉ sáng tác trong khoảng mười năm, nhưng hàng loạt nhân vật trong nhiều tác phẩm của ông đă có sức sống cho tới bây giờ. Chúng như những gien mạnh, những gien trội, dù cơ thể xă hội có nhiều thay đổi nhưng chúng vẫn t́m được môi trường để ‘‘nhân rộng điển h́nh’’. Đó là thành công rất lớn của Vũ Trọng Phụng. Nhưng cơ sở nào để nhà văn xây dựng được nhân vật, lại là những nhân vật ‘‘sống lâu’’, mang tính tiên báo ? Trước hết, có thể nói Vũ Trọng Phụng là nhà văn có được một hệ thống ngôn ngữ mới mẻ vào bậc nhất so với những nhà văn cùng thời với ông. Trong khi nhiều nhà văn tài danh khác c̣n véo von chữ nghĩa hoặc cho chữ ra vào khụng khiệng, hoặc tô son trát phấn cho chữ, hoặc khiến chữ èo uột uốn éo, hoặc cho chữ đứng ngồi đạo mạo...th́ Vũ Trọng Phụng để chữ ‘‘quậy’’ thả dàn. Nhân vật của ông, tùy từng kiểu người, đều có cách nói riêng rất tự do, rất ‘‘đời’’, rất ‘‘bụi’’, kiểu thế này (lời một anh nhà thầu, bạn thân quan huyện, trong Vỡ Đê) : ‘‘Ông...ông chỉ muốn xoay một vố ! Nhân vụ đê điều này, có cái số tre ấy ắt ăn được. Mày để tao thầu cho nhé ? Nhất là lụt th́ ông hả quá ! Mày ạ, tao có hai ngh́n tấn gạo sắp mốc, thế có chết không ? Với lại bốn ngh́n bao gai mà pḥng Thương mại nó không lấy nữa, chó thế...Mày thử nghĩ hộ tao xem có cách ǵ làm tiền...’’. Cứ như ta đang nghe cái giọng ấy trong những pḥng karaoké-ôm bây giờ ! Làm sao mà sau những 60 năm, ngôn ngữ vẫn c̣n mới thế ! cái nhà thầu này, một nhân vật rất phụ, chỉ thoáng qua, chỉ nói vài câu, lả lướt vài động tác, mà sao giống các ông nhà thầu bây giờ đến vậy. Điều đó chứng tỏ sự nhạy cảm lạ kỳ của Vũ Trọng Phụng khi nắm bắt thần thái, bản chất nhân vật chỉ qua vài câu nói, nghĩa là qua một số cấu trúc chữ đặc biệt. ‘‘Em chă’’ chẳng hạn, ‘‘cậu’’ Phước chỉ nói có hai tiếng ấy, mà nó nhẽo nhợt dài ra tới hơn nửa thế kỷ, và người đọc h́nh dung ra ngay một cậu ‘‘bé bự’’ con Giời con Phật mà nếu ở thời này sẽ chuyên đóng phim quảng cáo cho ḿ ăn liền hay sữa tiệt trùng. ‘‘Biết rồi ! Khổ lắm ! Nói măi !’’ là câu ‘‘thiệu’’ của cụ Hồng, và mỗi khi cụ thiệu câu ấy lên, là độc giả lại ôm bụng...cười, v́ cứ nghĩ cụ già lẩm cẩm này sinh ra chỉ để nói đúng cái câu ấy, vai tṛ của cụ trong cuộc đời này chỉ vậy, bước ra sân khấu và ‘‘Biết rồi, khổ lắm...’’ Rồi hai thầy min-đơ, min-toa, ‘‘cái hy vọng của Bắc Kỳ’’, mỗi thầy cũng chỉ nói một câu, mà thành danh. Cái sinh động của nhân vật Vũ Trọng Phụng hoàn toàn nằm ở cái sinh động của ngôn ngữ nhân vật, và nhà văn không chỉ ‘‘đi guốc’’ trong bụng nhân vật của ḿnh, mà c̣n buộc được nhân vật phải nói bằng đúng cái giọng thật của nó, bằng ngôn ngữ của nó, như nó từng nói vậy trong cuộc đời này. Dường như những câu nói ấy không phải do tác giả nghĩ ra cho nhân vật (mà thực th́ do tác giả nghĩ) như cái cảm giác của ta khi đọc hầu hết các tác phẩm của Tự Lực văn đoàn hồi ấy. Và cũng không giống lắm với tác phẩm của một số nhà văn hiện thực bấy giờ. Vũ Trọng Phụng đứng riêng, bởi ông không phải nhà văn lăng mạn đă đành, ông cũng không phải nhà văn phản ánh hiện thực một cách ‘‘thật thà’’. Cái hiện thực trong tác phẩm Vũ Trọng Phụng bao giờ cũng là cái hiện thực được làm quá lên, đuợc cường điệu theo một ư đồ nghệ thuật riêng. Cái hiện thực tưởng như phi thực ấy hoá ra lại mang tính cảnh báo rất cao : rằng cuộc đời có thể méo mó đến vậy đó, khốn nạn đến vậy đó, và những nhân vật trông quái đản, quái thai như thế, thực ra lại có thể phát triển tỷ lệ thuận với sư suy đồi của đạo đức xă hội. Có thể gọi những nhân vật ấy bằng tên họ tác giả đặt, cũng có thể gọi chúng là con Nhố Nhăng, là thằng Bát Nháo, hay gă Lưu Manh hănh tiến...Những nhân vật của Vũ Trọng Phụng, v́ thế, mang tính tượng trưng rất cao. Trong cuộc đời, Vũ kinh tởm nhất là thói đạo đức giả, thói lưu manh chính trị, bọn bán thuốc lậu làm bằng đất thó... Do nghề làm báo, ông có dịp tiếp xúc với nhiều loại người, và có thể nói, bọn cơ hội đạo đức giả khiến ông căm phẫn nhất. Ông quyết đưa chúng vào tác phẩm của ḿnh dưới cái dạng đúng như thực của chúng, chứ không phải như cái dạng giả mà chúng tŕnh bày trước cuộc đời. Ấy nhiều khi siêu thực lại thực hơn cả hiện thực, là v́ vậy. Nó lột được bản chất của hiện thực, nó tái tạo con người (chủ yếu là thân phận bên trong) như con người nó thế, và sẽ như thế. Phép ngoa dụ (hyperbole) trong tác phẩm Vũ Trọng Phụng lại hàm chứa phép ẩn dụ (métaphore), và con đường thăng tiến cực kỳ vô lư của anh Xuân-tóc-đỏ chẳng hạn, lại được bảo đảm bằng một phép biện chứng cứng rắn. Thật không dễ ǵ vô hiệu hoá được những Xuân-tóc-đỏ trong cuộc đời này. Vũ Trọng Phụng đă sờ tới được cái dây sắt, cái xương sống bằng inox của phép biện chứng này. Ông không bi quan, không bị tư tưởng định mệnh chi phối khi sáng tác như có nhà phê b́nh từng nhận định một cách nhẹ dạ, đơn giản là ông đă thấy trước, đă báo trước, và đă chịu đựng trước cái tiếng kèn thuốc lậu ‘‘mới tinh và sạch bóng như cái kèn mặt trời’’ trong thơ Apollinaire, tiếng kèn ấy cho những Xuân-tóc-đỏ thổi lên trên những ‘‘con phố mà anh đă quên mất tên’’. Phải sống hằng ngày với những nhân vật như thế, th́ hoạ có robot mới không bi quan theo một nghĩa thông thường. Nhưng là nhà văn, th́ sự bi quan hay lạc quan trong tác phẩm của họ phải được hiểu một cách khác, cao hơn, rộng hơn, và cũng cụ thể hơn. Không ai lạc quan hơn Beethoven hay Dostoievki, dù tác phẩm của họ đầy những mảng tối, đầy sự đe doạ của Định mệnh, của Ngẫu nhiên. Và ngược lại, không ai bi quan như Tolstoi, dù tác phẩm của ông có rất nhiều mảng sáng, nhiều ngọn lửa ấm ḷng. Nhưng cả Dostoievki và Toltoi đều vĩ đại, v́ cả hai ông đă đi vào tận sâu thẳm của bản chất con người, có điều, vào tới đó, Tolstoi th́ lắc đầu ngao ngán và...quay lui, c̣n Dostoievki th́ lại nh́n thấy le lói những ‘‘ánh sáng cuối đường hầm’’, và ông tin con người sẽ thoát được, sẽ tái sinh, nhưng chỉ với một điều kiện : nó phải chịu đóng đinh, phải chịu đau khổ. Những nhân vật của Vũ Trọng Phụng mới đạt tới cấp độ căm hờn, chưa đạt tới cấp độ chịu đựng đau khổ đầy ư thức. Nhưng biết làm sao được !
Với thời gian, Vũ Trọng Phụng vẫn c̣n đỏ lắm ! Cuộc đời quá ngắn ngủi 27 năm của ông minh chứng cho một lư thuyết vật lư về sự cô đặc thời gian, minh chứng cho khả năng bùng nổ của sức sáng tạo. Những ǵ ông viết trong mười năm cầm bút, những nhà văn khác có thể phải viết trong năm mươi năm hoặc hơn. Đây chỉ đơn thuần nói về số lượng trang viết, chứ chưa bàn đến chất lượng. Nếu có người căi lại : ‘‘Thế các nhà văn chữ to, nhà văn cục gạch (tác phẩm dày như cục gạch) bây giờ th́ sao ? Họ có thể viết mỗi năm cả chục bộ tiểu thuyết ?!’’ Vâng, có như vậy thật, th́ cũng thôi, chứ biết nói sao, làm sao ! Có một điều tưởng như nghịch lư : là trong cuộc sống thường ngày, Vũ Trọng Phụng càng ‘‘rụt rè, e thẹn’’ (chữ dùng của nhà văn Ngọc Giao) càng phải phép, thủ tín và giữ lễ..th́ trong tác phẩm ông càng ‘‘quậy’’ dữ, ngôn ngữ của ông nhiều lúc tung toé như than hồng, như sắt nung, chạm vào đâu là để bốc cháy ở đấy. Có thể coi năm 1936 là năm Vũ Trọng Phụng bội thu sáng tác, với ba tiểu thuyết Giông Tố, Số Đỏ và Vỡ Đê, trong đó Giông Tố được coi là một tiểu thuyết chững chạc nhất thời bấy giờ, c̣n Số Đỏ, đó là cuốn tiểu thuyết của tương lai. Tính hoạt kê được đẩy lên tới mức mấp mé sự phi lư trong tiểu thuyết này lại xuất phát từ sự khảo sát khá nghiêm nhặt những tâm lư xă hội thời bấy giờ, từ đó nhà văn dự cảm được sự phát triển ‘‘bất ngờ’’ của nhân vật trung tâm – Xuân tóc đỏ - loại nhân vật ngỡ được sinh ra từ trong tưởng tượng, nhưng lại được nuôi dưỡng bởi thực tế, một loại nhân vật không hề tưởng tượng nhưng lại rất biết tạo cho ‘‘đối tác’’ những tưởng tượng, những ảo tưởng về vai tṛ của cá nhân nó. Loại nhân vật này không phải được sinh ra để mị dân, nhưng do bản chất lưu manh, nghĩa là khá ‘‘lanh mưu’’, chúng nắm bắt rất nhanh những thời điểm của tâm lư xă hội, và biết cách uốn lượn theo ngọn triều của tâm lư xă hội, nhất là trong một xă hội c̣n kém phát triển, có quá ít dân chủ và quá nhiều huyền thoại. Khi Xuân tóc đỏ đứng trên nóc xe hơi để gọi hàng vạn người ở bên dưới ḿnh là ‘‘Quần chúng nông nổi ơi !’’, th́ đó là thời điểm ngoa dụ nhường chỗ cho ẩn dụ, và những lời Xuân tóc đỏ là những ứng tác tuyệt vời nhất, thật nhất, mặc dù có vẻ quá khả năng của nó, có vẻ như tác giả đặt những lời ấy vào miệng nó. Không, chính từ thời điểm ấy, Xuân tóc đỏ đă có một đời sống riêng, tiếng nói riêng, sự nghiệp riêng. Bởi đó là thời điểm nó đă giải phóng được những mặc cảm đeo đẳng từ bao năm : mặc cảm nghèo hèn, vô học, tôi tớ...Từ thời điểm ấy, nó đă làm chủ được đời ḿnh, và có được sự tự tin cần thiết để ‘‘xông lên’’ trong một xă hội mà nó đă cảm nhận được những lắt léo của tâm lư đám đông, những kẽ hở của luật chơi, bí quyết để thắng cuộc, và cả những cửa thoát hiểm bất ngờ. Có thể lúc nhân vật Xuân tóc đỏ mới xuất hiện, độc giả đă đón nhận một cách rất thú vị nhưng vẫn nghĩ đó là một ‘‘tṛ chơi’’ của Vũ Trọng Phụng, một tṛ chơi của trí tưởng tượng nhà văn. Nhưng với thời gian, sau khi nhà văn mất đă lâu, rất lâu mà nh́n quanh đâu đó vẫn thấy lăng xăng đi lại những kẻ nhang nhác như Xuân tóc đỏ, hoặc giống hệt Xuân tóc đỏ, th́ người ta mới giật ḿnh hiểu ra : đây là một ‘‘tṛ thật’’ trong cuộc đời mà Vũ Trọng Phụng đă phát hiện, đă nh́n thấy trước, đă dự đoán được những đường đi nước bước của nó. Và phải chăng, nhà văn cũng đoán trước được, đến lượt chúng, những Xuân tóc đỏ ấy cũng sẽ không tha cho người đă đẻ ra ḿnh, chỉ v́ tội người ấy đă nh́n thấy chúng quá rơ, đă hiểu chúng quá tường tận. Cứ mỗi lần nguời ta xông vào chửi bới hay ca ngợi Vũ Trọng Phụng theo kiểu ‘‘hội đồng hội chợ’’, là một lần lừng lững hiện lên bóng dáng những anh hùng Xuân tóc đỏ, những nhà phê b́nh tennis với những cú vụt trái vụt phải túi bụi, và dù có thua, th́ họ vẫn thắng, như Xuân đă thua và đă thắng, v́ đă chứng tỏ được ḷng ‘‘ái quốc’’ ? Hẳn dưới suối vàng, Vũ Trọng Phụng cũng phải mỉm cười cay đắng. Nhưng là nhà văn, hẳn ông cảm thấy rất hạnh phúc, v́ tác phẩm của ḿnh đă sống lâu hơn ḿnh, và nhân vật của ḿnh th́ đang có khả năng đi vào Bất Tử. Về Vũ Trọng Phụng, Ngô Tất Tố viết ngắn gọn : ‘‘Ông Phụng tuy chết, mười mấy tác phẩm của ông vẫn c̣n sống với mai sau. Thế cũng là thọ’’. Bởi, nói như Ngô Tất Tố : ‘‘Thọ hay yểu, không quan hệ với cái sống nhiều ít, nó quan hệ ở chỗ có ǵ để cho đời sau hay không. Xă hội chỉ thiếu những người làm nên công nghiệp, không thiếu những ông ăn nước thịt ép và bú sữa người’’. Những lời ấy khiến cho người phải sống khổ chết sở như Vũ Trọng Phụng cũng được mát ruột. Và ông lại mỉm cười, khi nhớ tới ‘‘cú chào thế kỷ’’ của Xuân tóc đỏ. Chỉ c̣n hai năm là hết thế kỷ hai mươi. Và Xuân tóc đỏ sẽ làm một cú song phi vào thế kỷ hai mốt với một bài ‘‘đít-cua’’ hùng hồn hướng đến toàn nhân loại. Vinh quang thuộc về nhà văn biết cười ! Tôi chợt nhớ đến mấy câu thơ vịnh Xuân tóc đỏ của một người bạn, nhạc sĩ Trần Hinh :
... ‘‘Đăng đàn diễn thuyết ào ào
Nói theo cách bán thuốc cao mọi ngày
Nghề riêng lang chạ ai tày
Có mới nới cũ là tay chẳng vừa
Cũng phường sớm nắng chiều mưa...’’
Xin thắp nén hương tạ ơn Vũ Trọng Phụng và xin làm một ‘‘cú’’ giơ tay chào Xuân tóc đỏ của ông, trước thềm thế kỷ Hai mốt.
Quảng Ngăi, 4 –1998.