PHẦN BA

*

TƯ TƯỞNG NGUYÊN THỦY

 

VẤN ĐỀ NHẬN THỨC CỦA LOÀI NGƯỜI

TRONG XĂ HỘI NGUYÊN THỦY [1]

 

 

 

I - NHẬP ĐỀ LỊCH SỬ TƯ TƯỞNG NGUYÊN THỦY

Trong hai bài trước, ta mới nói đến tiền sử tư tưởng. Phần đó là cần thiết v́ tư tưởng xây dựng trên cơ sở cảm tính. Có nắm được cơ sở cảm tính của tư tưởng mới nắm được giá trị thực tế của tư tưởng. Sở dĩ tư tưởng phản ánh thế giới vật chất và ảnh hưởng tới nó, là v́ cản bản tư tưởng xuất phát từ thế giới vật chất qua cảm tính. Cảm tính là sự phản ánh trực tiếp quan hệ giữa cơ thể và thế giới vật chất dẫn đến ư thức nhận xét, ư thức hiểu biết, sau này đến nhận thức lư tính, ư thức phản ánh ngoại giới một cách gián tiếp chứ không phải trực tiếp. Trên cơ sở phản ánh gián tiếp (tất nhiên cũng c̣n nhiều lư do khác) đă xuất hiện nhiều lư thuyết mơ hồ, đặt tư tưởng là một cái ǵ ngoài thực tế, đối lập với thực tế. Chính đây là vấn đề căn bản của triết học.

 

Vấn đề căn bản của triết học xuất phát từ t́nh trạng của tư tưởng - đến giai đoạn thành h́nh của nó - h́nh như là tách rời thực tế. Nếu tư tưởng tách rời thực tế th́ làm sao có chân lư, làm sao tư tưởng có hiệu lực. Vị trí của tư tưởng h́nh như là tách rời thực tế đă gây ra vấn đề căn bản của triết học: làm sao có được một tư tưởng phản ánh một thế giới khách quan, ảnh hưởng đến thế giới khách quan? Ta biết rằng do chỗ quan hệ giữa tư tưởng và thế giới khách quan đă thành vấn đề, th́ có một xu hướng đặt tư tưởng là một cái ǵ thống trị thế giới khách quan. Câu hỏi là tại sao từ vật chất lại xuất hiện được một tư tưởng có giá trị? Nhà triết học duy tâm lại quay ngược câu hỏi ấy và cho rằng: chính tư tưởng là thực tế, là chân lư; tư tưởng tạo ra thế giới khách quan - cho nên không lấy ǵ làm lạ mà tư tưởng có hiệu lực và ảnh hưởng đối với thế giới khách quan. Đặt vấn đề như thế là lộn ngược, v́ ta biết rằng tư tưởng không phải tạo ra thế giới khách quan. Nếu lấy tư tưởng trong lịch sử loài người th́ rơ ràng các h́nh thái ư thức kế tiếp nhau từ tŕnh độ thấp lên tŕnh độ cao, mà tŕnh độ thấp nhất là cảm tính, rơ ràng nó không thể nào tạo ra được cái thế giới khách quan. Ư thức động vật không thể tạo ra thực tế, mà rơ ràng xuất phát từ quan hệ sinh sống thực tế. Vậy giải pháp duy tâm đối lập với thực tế lịch sử.

 

(Nhưng không phải v́ thế mà đă hết vấn đề. Nếu công nhận tư tưởng xuất phát từ thực tế, th́ phải giải thích tại sao, do quá tŕnh nào mà tư tưởng phản ánh đúng thực tế và ảnh hưởng tới thực tế?

 

Chúng ta đă thấy ở trạng thái cảm tính đă có sự tương ứng giữa ư thức và ngoại cảnh: ư thức phản ánh quan hệ giữa cơ thể và ngoại cảnh. Nhưng làm sao lên được đến tŕnh độ tư tưởng, bao quát được toàn bộ thế giới khách quan, cho đến những ngôi sao xa nhất, những phần tử nhỏ nhất (nguyên tử, phân tử, những chuyển động của nguyên tử...). Tại sao từ một bộ phận rất nhỏ là bộ óc loài người lại xuất hiện được những tư tưởng rất lớn lao bao quát được toàn thể thực tế khách quan. Đấy là vấn đề. V́ tư tưởng bao quát cả một lịch sử mênh mông (mênh mông trong không gian và trong thời gian) và c̣n dự kiến với một tương lai cũng mênh mông. Tại sao lại có hiện tượng như thế?

 

Vấn đề này trong phạm vi quan điểm duy vật là vấn đề trước kia triết học cũ đặt dưới danh nghĩa: lư tính và cảm tính. V́ triết học trước kia cũng biết là tư tưởng không thể nào tách rời hoàn toàn vật chất được, mà đặc biệt nhận thấy một bộ phận trực tiếp phản ánh vật chất là cảm tính, nhưng đồng thời lại đặt một bộ phận h́nh như siêu việt bao gồm thế giới khách quan là bộ phận lư tính.

 

Triết học cũ đặt vấn đề: làm sao trong ư thức tư tưởng lại có hai phần khăng khít với nhau: một phần liên quan chặt chẽ với thế giới khách quan, và một phần khác bao quát mênh mông là tư tưởng lư tính. Cái ǵ đi trước? Tư tưởng hay cảm tính? Nếu cảm tính đi trước, ta sẽ hiểu v́ sao tư tưởng có quan hệ với thực tế khách quan (lư do: cảm tính liên quan chặt chẽ với thế giới khách quan), nhưng không hiểu tại sao lư tính bao gồm được quan hệ mênh mông của thế giới khách quan? Nếu đặt lư tính đi trước th́ hiểu tại sao có khoa học, tại sao lại có những tư tưởng nắm được những quan hệ phổ cập, nhưng lại không hiểu được v́ sao những quan hệ phổ cập trong phạm vi siêu h́nh lại thực hiện được trong thế giới khách quan? Do đó vấn đề giữa cảm tính và lư tính không giải quyết được.

 

Phe kinh nghiệm chủ nghĩa nhấn mạnh vào tính chất thực tế của tư tưởng nên không giải quyết được vấn đề giá trị phổ cập của lư tính. Phe lư tính nhấn mạnh vào chân lư phổ cập nhưng không giải thích được tính chất ứng dụng thực tế của nó. Cũng có một số triết gia cũng t́m cách giải quyết vấn đề bằng cách nêu ra một giai đoạn trung gian giữa cảm tính và lư tính, v́ nếu đặt đối diện cảm tính và lư tính th́ thấy tính chất khác nhau quá. Lư tính nhằm những quan hệ phổ cập, cảm tính căn bản là nhất thời (cảm giác bây giờ, ở đây). Không hiểu tại sao trong cùng một người lại có cảm tính và lư tính, mà cảm tính và lư tính đối lập với nhau, đồng thời rơ ràng là một. Một số triết gia t́m giải pháp trung gian, nêu ra một thứ lư tính chưa hoàn toàn duy lư và một cảm tính đă bắt đầu có nhận xét. Họ cho rằng không t́m ra được giai đoạn trung gian ấy th́ không thể đặt quan hệ giữa hai bên. Nhưng trong triết học cũ không biết qui định bộ phận trung gian đó như thế nào. Nếu nó có tính chất cảm tính (bây giờ, ở đây) th́ nó cũng không thể nắm được giá trị khách quan và phổ cập, trừ ra nó đă là lư tính. Nếu nó có tính chất lư tính th́ căn bản nó đă là phổ cập rồi, vậy không hiểu v́ sao nó lại có thể có cảm giác (bây giờ, ở đây).

 

Do đó không đặt vị trí nhất định cho giai đoạn trung gian ấy được, và không có kinh nghiệm bằng lư tính hay cảm tính được. Đứng về mặt khái niệm, hai h́nh thái ấy vẫn hoàn toàn đối lập. Mà bộ phận trung gian th́ nhất định là có. Trong đời sống thực tế có một số nhận thức chưa phải là nhận thức lư tính, chưa thành hệ thống, chưa dựa vào nguyên lư nào, nhưng nhận thức đó rất cần thiết. V́ trong đời sống có lúc không có hệ thống mà vẫn sống, nhưng sống cũng không chỉ là cảm tính. Trong đời sống hàng ngày, đại đa số nhận xét của chúng ta là trung gian giữa cảm tính và lư tính. Chính bộ phận ấy làm cơ sở trực tiếp cho lư tính. Nếu xây dựng lư luận th́ cũng phải bằng cách tổng kết những hiểu biết kinh nghiệm chưa có hệ thống nhưng đă có giá trị thực tiễn. Chính nhận thức ấy là nguyên liệu để xây dựng lư luận. Lư luận tách rời nhận thức đó sẽ là lư luận suông. Đứng về mặt khái niệm th́ ta định nghĩa bộ phận trung gian đó thế nào?

 

Nếu đóng khung vào những danh từ tâm lư học hay lôgic học th́ không thể định nghĩa được những bộ phận ấy, tức là những nhận thức tương đối rộng răi nhưng không phải là phổ cập. Nhưng thực tế, trong dời sống chúng ta, với tŕnh độ văn hóa bây giờ, không có nhận thức nào hoàn toàn tách rời lư luận. Dù là lư luận nhận thức kinh nghiệm, nó cũng bị chi phối bởi cả một hệ thống tư tưởng trong đó có một lư luận nhất định. Bất kỳ một nhận thức nào của chúng ta bây giờ cũng đă được đặt vào một ư thức hệ nào đó. Dù có xuất phát một cách h́nh như là tự phát th́ sự tự phát đó cũng đă có lư luận của nó. Thành ra nếu lấy tài liệu trực tiếp trong những hiện tượng tư tưởng của ta hiện nay th́ không thể định nghĩa được một cách thuần túy và rơ rệt bộ phận trung gian (bộ phận nhận thức nhưng c̣n cảm tính chưa có lư luận). Để định nghĩa bộ phận ấy, ta trở lại những giai đoạn đă xuất hiện, nhưng chưa bị chi phối bởi lư luận mà làm môi giới cho lư luận sau này. Đó là giai đoạn của xă hội loài người, trước khi có văn minh, giai đoạn tư tưởng nguyên thủy của loài người.

 

Tư tưởng nguyên thủy tất nhiên cao hơn tŕnh độ động vật, tŕnh độ cảm tính thuần túy. Người nguyên thủy đă có những nhận thức: đă biết nói, kể chuyện, có kỹ thuật, có xă hội, có giáo dục, có tồ chức, thậm chí có tôn giáo, mỹ thuật, v. v... Tức họ đă có nhận thức, nhưng nhận thức chưa được đúc thành lư luận. Nhận thức của ngrười nguyên thủy chưa phân biệt được rơ ràng đại thể với cá thể. Do đó chưa có lư luận, v́ lư luận phát triển trong phạm vi đại thể. Lư luận là vận dụng khái niệm đại thể, xây dựng khái niệm đại thể. Tư tưởng người nguyên thủy c̣n ở giai đoạn trung gian giữa cá thể và đại thể. Ví dụ: đối với người ở tŕnh độ mọi rợ th́ một người của thị tộc có giá trị giống như một người khác của thị tộc ấy. Bằng chứng là có thể đem người.này chuộc cho người khác, có thể oán người này mà giết người khác, hoặc đánh vào tượng một người mà cũng xem như đánh vào người ấy (phép chài). Nhận thức người nguyên thủy nắm được cá thể với h́nh thức phổ cập hóa nào đấy (đă có tính chất đại thể nhưng chưa phải là đại thể). Ví dụ: họ xem tượng đất không chỉ là một miếng đất mà đồng thời là một con người. Đó cũng là nguyên tắc của đạo vật tổ. Ví dụ: một thị tộc lấy một con vật làm vật tổ như ḅ, chim, v. v... dân trong thị tộc là con vật ấy và con vật ấy là người thị tộc, không phân biệt tính chất, đại thể và cá thể trong giống loài mà tính chất đại thể này qui định. Giống như trẻ con lên bốn lên năm cũng chưa phân biệt được đại thể và cá thể. Danh từ nó dùng có tính chất đại thể nhưng nó dùng với ư nghĩ cá thể. Ví dụ trẻ con bắt được một con sâu, giết con ấy, t́m được con khác th́ đối với nó con này vẫn là con trước kia: nó xem con sau đồng nhất với con trước, chứ không phải là con cùng trong một giống loài, không phải đây là một con khác thế vào con kia. Nó không phân biệt được hai cá thể trong một giống loài, v́ nó không phân biệt được cá thể với giống loài. Y như người nguyên thủy đánh một người là đánh cả thị tộc. Đây đă có nhận thức, đă nắm được một hiểu biết chung nào đấy (bằng chứng là đă có kỹ thuật), nhưng chưa phải là nhận thức lư tính, v́ hiểu biết chung ấy chưa chi phối được những trường hợp cá thể trong phạm vi trừu tượng của một khái niệm. Do đó, nếu nghiên cứu những tư tưởng của người nguyên thủy (tôn giáo, chuyện cổ tích, thần thoại) ta thấy ư tưởng rất là lộn xộn, người thành vật, vật thành người. Nhưng không phải v́ thế mà không có hiểu biết. Vậy th́ làm sao họ sống được trong một xă hội có tổ chức, dựa trên kỹ thuật sản xuất và quan hệ kinh tế nhất định. Sống được như thế là v́ nhất định họ có một hiểu biết chân chính về thế giới khách quan, dù nhận thức chưa đạt tới tŕnh độ lư tính, chưa phân biệt được cá thể và đại thể, thành ra đến lúc những nhận thức ấy tổng hợp lại chỉ đúc thành chuyện, không thành lư luận. Đây ta nắm được bộ phận trung gian trong phạm vi thuần túy của nó (giai đoạn mà nó chưa có lư luận chi phối). Đến xă hội văn minh, những nhận thức ấy tất nhiên vẫn có, luôn luôn phát triển, nhưng về căn bản nó đă bị lư luận chi phối. Lư luận ấy kế tiếp nhau càng ngày càng tiến bộ, nhưng bao giờ cũng có một h́nh thái lư luận nào đó, dầu thấp dầu cao.

 

Nếu nghiên cứu nhận thức ở tŕnh độ lư tính th́ không nắm được điểm ngoặt: chỗ nó chuyển lên lư tính. Do đó cũng không giải thích được lư tính, không nắm được nguồn gốc và cơ sở của những giá trị phổ cập, của những giá trị tư tưởng loài người. V́ thế trước khi nghiên cứu lư tính phải nghiên cứu những h́nh thái đơn giản của nhận thức trong xă hội nguyên thủy.

 

Đặt vấn đề như thế là đặt vấn đề trong toàn bộ lịch sử loài người, hơn nữa trong toàn bộ lịch sử động vật. Có thế mới hiểu được đúng đắn giá trị chân chính của tư tường theo hai mặt: giá trị hiểu biết của nó và đồng thời cơ sở thực tế của giá trị hiểu biết ấy. Theo cơ sở thực tế th́, tư tưởng loài người chỉ là một bộ phận rất nhỏ trong thế giới khách quan, nhưng giá trị hiểu biết của nó th́ rất mênh mông.

 

Trước khi đi vào giá trị cụ thể, ta hăy phác qua những giai đoạn chính trong lịch sử chung ấy để đặt được nguồn gốc nhận thức của chúng ta với vị trí đúng đắn của nó trong toàn bộ thế giới khách quan.

II. VỊ TRÍ CỦA XĂ HỘI NGUYÊN THỦY TRONG CUỘC TIẾN HOÁ CỦA SỰ SỐNG (xă hội cũng là một h́nh thức sống)

Trong cuộc tiến hóa của các sinh vật sống, xă hội loài người nói chung - cụ thể là xă hội nguyên thủy - có vị trí thế nào? Trải qua những giai đoạn nào? (Phần này để đặt cơ sở thực tế cho công việc nghiên cứu lịch sử tư tưởng, bao giờ ta cũng có hướng đặt vấn đề trong phạm vi hẹp ḥi trừu tượng của nó).

 

Ta không biết rơ lịch sử của các sinh vật bắt đầu từ bao giờ, nhưng ước chừng cũng cách đây 1.000 – 2.000 triệu năm. Lịch sử chính quy (tức lịch sử trong ấy ta có thể quy định từng năm, lịch sử có tài liệu viết) cũng chỉ độ vào 6.000 năm lại nay. So với khoảng thời gian l, 2 ngh́n triệu năm, 6.000 năm trong lịch sử là một giai đoạn rất nhỏ, không nói ǵ đến lịch sử quả đất trước khi có sinh vật, và lịch sử của vũ trụ trước khi có quả đất. Do đó, phải đặt vị trí loài người trong lịch sử ấy để thấy rơ giá trị cao quí và cơ sở thực tế của nó (v́ với một cơ sở nhỏ hẹp mà trong tư tưởng nó đă bao gồm được toàn bộ cuộc biến chuyển mênh mông ấy). Ở đây, ta hạn chế vào giai đoạn tương đối ngắn (nếu so sánh với lịch sử quả đất và vũ trụ) là giai đoạn lịch sử của sinh vật.

 

Ở giai đoạn 1, 2.000 triệu năm nay đă xuất hiện những h́nh thái sinh vật đầu tiên, nay c̣n để lại một di tích: những cái túi đă biến thành than, nhưng phân tích than ấy th́ biết rằng nó do ở những chất hữu cơ biến thành. Con vật ấy gọi là Coryêium Enigmaticum rộng độ hai phân. Theo lớp đất t́m được những túi này th́ nó xuất hiện vào độ 1.000 - 2.000 triệu năm lại nay.

 

Bắt đầu từ 500 triệu năm lại đây, đă có đủ tài liệu để phân kỳ lịch sử quả đất:

 

+ Địa kỳ thứ nhất (từ 500 triệu năm gần đây) đă xuất hiện lớp cá. Cuối địa kỳ thứ nhất xuất hiện những lưỡng thê và ḅ sát đầu tiên. Nhưng địa kỳ thứ nhất nói chung là giai đoạn phát triển và thịnh hành của loài cá.

 

+ Địa kỳ thứ hai (từ 300 - 50 triệu năm gần đây) phát triển một cách rất vĩ đại lớp ḅ sát. Có những con ḅ sát rất to dài đến 30 mét. Đến cuối địa kỳ thứ hai xuất hiện nhiều động vật có vú nhưng mới chỉ là những h́nh thái rất nhỏ.

 

+ Địa kỳ thứ ba (từ 50 triệu năm đến nay) lớp có vú mới phát triển một cách vĩ đại. Cuối địa kỳ thứ ba xuất hiện nhiều đơn vị tiền phong của bộ khỉ - trong ấy cũng có những loài tiền phong của người, mà người ta đă t́m ra một vài di tích ở Nam Phi. Ở Nam Phi đă xuất hiện nhiều loài khỉ có khối óc to hơn các loài khỉ thường. Theo xương đùi th́ h́nh như nó đă biết đứng. Trong những hang trong đó người ta t́m ra những loài khỉ ấy thấy rất nhiều xương động vật. Điều ấy chứng minh rằng loại khỉ này ăn nhiều thịt, có khả năng bắt được nhiều động vật to hơn nó. Ta có thể ức đoán rằng khi ấy hăy c̣n là khỉ nhưng ở tŕnh độ cao hơn các loài khỉ nhân h́nh. Loài khi ấy chưa biết dùng công cụ (v́ ở những địa phương ấy không t́m ra được một công cụ nào). Nhưng có thể rằng khi ấy đă biết dùng dụng cụ một cách thường xuyên (khỉ thường cũng đă biết dùng dụng cụ trong những trường hợp cần thiết). Với loại khỉ này có thể là đă chuyển lên giai đoạn dùng dụng cụ chưa phải là công cụ hẳn hoi - nhưng đă được dùng thường xuyên: giai đoạn trung gian giữa dụng cụ và công cụ.

 

+ Địa kư thứ tư (từ 1 triệu năm gần đây). Đặc điểm của địa kỳ thứ tư là có những di tích của những loài đặt vào cùng một phạm vi tiến hóa với loài người, tức là những loài đă biết sản xuất công cụ. Chúng ta đă ức đoán dùng dụng cụ một cách thường xuyên, có thể là giai đoạn của loài khỉ đă t́m thấy di tích ở Nam Phi. Những loài đầu tiên đă có khả năng sản xuất, tức đă biết dùng công cụ là những loài vượn người (ở tŕnh độ trung gian giữa khỉ và người). Chủ yếu hiện giờ có ba hạng:

 

- Ở Nam Dương (tức Indonêxia) có loài vượn h́nh người (người vượn Java).

 

- Ở Trung Quốc gần Bắc Kinh có loại (Sinanthropus) (có hàng chục bộ xương - mỗi bộ chỉ c̣n vài ba cái xương).

 

- Ở Âu Châu chi c̣n một cái hàm (Heidelberg). Đặc điểm của những vượn h́nh người này là có một khối óc trung gian giữa khỉ và người, chừng 1.000 cm3. Khối óc của con khỉ lớn độ 600 cm3 (của người độ 1 .400 cm3). Đặc biệt ở gần Bắc Kinh, trong hang t́m ra di tích của loài khỉ ấy, người ta đă t́m ra những công cụ bằng đá thô sơ và một ít di tích lửa là những than bếp c̣n lại. Loài vượn người này lúc đó đă biết dùng công cụ, một thứ công cụ rất thô sơ chưa có h́nh thái điển h́nh. Xét xương hàm t́m ra ở Âu Châu (Heidelberg) th́ có thể ức đoán rằng lúc đó vượn h́nh người chưa biết nói thành âm, bởi v́ h́nh như lưỡi c̣n nhỏ và chưa biết cuộn lại một cách mềm dẻo như bây giờ. Đây cũng là một điều quan trọng. Nếu ức đoán đó đúng th́ có một bằng chứng: sản xuất đi trước ngôn ngữ và kéo dài trong một giai đoạn khá dài trước khi có ngôn ngữ.

 

Đại khái từ 1 triệu năm gần đây, khi xuất hiện những vượn h́nh người đầu tiên - đă có những công cụ đầu tiên đến lúc công cụ ấy thành điển h́nh tức công tŕnh sản xuất cũng thành hệ thống mà có thể đoán có ngôn ngữ, thời gian tiến hóa kéo dài chừng 50 vạn năm (l/2 địa kỳ thứ 4).

 

Từ 50 vạn năm gần đây, xuất hiện những công cụ có qui củ đầu tiên. Công cụ có qui củ nhất là quả đấm (chelleer). Đó là giai đoạn đầu tiên của Hạ kỳ cổ thạch. Cũng trong giai đoạn ấy, xuất hiện những xương của những loài đă có thể gọi là người rồi (khối óc 1.300 cm3) (Ecanthropus Dăsoni).

Điều kiện xuất hiện và đặc tính của loài người là công cụ sản xuất (được tổ chức, có điển h́nh) và ngôn ngữ. Giữa những giai đoạn ấy có những giai đoạn trung gian: giai đoạn dùng dụng cụ một cách thường xuyên, giai đoạn công cụ thô sơ chưa có điển h́nh và chưa có ngôn ngữ.

 

Từ 20 vạn năm gần đây là giai đoạn Trung kỳ cổ thạch (Moustérien). Những công cụ, điển h́nh ở giai đoạn này được t́m ra ở Moustier (Pháp). Công cụ bằng đá đă tế nhị hơn ở Hạ kỳ: những con dao dài 10 cm, rộng 1 - 2 phân, hay cao, mũi dùi, mũi dao khá nhọn bằng đá. Chứng tỏ lúc đó đă biết cạo lông thú để che ḿnh. Đó là một tiến bộ lớn. Giai đoạn này là giai đoạn tương đương với những thị tộc lạc hậu nhất c̣n tồn tại trên quả đất - những thị tộc Úc c̣n dùng công cụ bằng đá theo điển h́nh Mousterien (dao cạo). Trong giai đoạn trung kỳ, lần đầu tiên đă thấy những ngôi mộ rơ rệt, nghĩa là đă thấy những bộ xương đă xếp theo một trật tự nhất định: xung quanh có đá - chứng tỏ rằng những người chết đă được chôn theo một thủ tục nhất định. Những bộ xương ấy xếp theo kiểu nằm nghiêng chân tay đều co lên ngực. Tục chôn người với h́nh thức như thế c̣n lại trong thị tộc mông muội hiện nay. Theo những người trong những thị tộc ấy nói rằng đây là có ư cột người chết để mà khỏi làm rầy người sống.

 

Từ 25.000 năm gần đây là giai đoạn cuối cùng của cổ thạch là Thượng kỳ cổ thạch th́ những công cụ đă tinh vi hơn. Đặc biệt đă có những mũi tên, đầu lao, mũi kim bằng xương (ta ức đoán: ở giai đoạn trước ấy, da vật đă được thuộc nhưng chưa có ǵ chứng minh rằng đă có quần áo; nhưng giai đoạn sau này khi xuất hiện kim tức là đă có quần áo). Tập quán chôn người chết phát triển có phần phức tạp hơn. Đă có những vật cúng tế sắp xếp xung quanh bộ xương, những bộ xương nhuộm màu đỏ (những người chết trước khi chôn đă được nhuộm) và trong giai đoạn ấy phát triển một nghệ thuật rất phong phú, có tính chất hiện thực. C̣n rất nhiều bức tranh dùng hai màu đỏ và đen diễn tả những vật săn bắn như ḅ, tê, ngựa, v. v..., và những bẫy để bắt voi, cả những lễ làm phép của phù thủy (tranh ở trong một hang vẽ thầy mo đeo đôi sừng nai, khoác da nai nhảy múa). Tất nhiên không phải đến giai đoạn thượng kỳ mới có phép phù thủy. Ở giai đoạn trước đă có những hang trong đó người ta t́m ra một chỗ tích lũy xương gấu, đầu gấu; chứng tỏ ở đấy đă có những lễ hiến tế gấu.

 

12.000 năm trước Công Nguyên th́ xuất hiện một giai đoạn mới, một kỹ thuật mới: trung gian giữa đồ đá cũ và đồ đá mới, gọi là Trung Thạch, tinh vi hơn giai đoạn thượng kỳ cổ thạch: có những mũi tên, những dao rất nhỏ (độ 1 cm).

 

6.000 năm trước Công Nguyên: bắt đầu giai đoạn đồ đá mới: Tân Thạch. Giai đoạn này là giai đoạn bắt đầu phát triển nông nghiệp (trồng trọt, chăn nuôi). Sự phát triển đồ gốm chứng tỏ đă có nhiều đồ dự trữ. Đă có làng mạc và gia đ́nh. Cuối giai đoạn này, người ta t́m ra kim khí, đầu tiên là nghề đúc đồng đỏ.

 

Bắt đầu từ 4.000 năm trước Công Nguyên th́ chúng ta vào giai đoạn đă có tài liệu lịch sử, đă có những vương triều đầu tiên.

 

Những mốc năm đề ra trên đây là mốc của những bộ phận tiến bộ nhất, hiện nay hoặc gần đây c̣n những chủng tộc ở tŕnh độ ở trung kỳ đồ đá cũ (như ở Úc), thượng kỳ đồ đá cũ (thị tộc Esquimaux ở Bắc Cực) và những thị tộc ở tŕnh đó đồ đá mới (thị tộc da đỏ ở Bắc Mỹ), c̣n có những bộ lạc gần tiến lên tŕnh độ văn minh đă biết dùng đồng đỏ và vàng (bộ lạc Incas ở Mexique).

 

Bắt đầu từ trung kỳ đồ đá cũ, chúng ta có thể nghiên cứu một cách cụ thể t́nh h́nh xă hội và trạng thái tư tưởng, bởi v́ hiện giờ c̣n tồn tại những thị tộc ở tŕnh độ ấy. Nhưng nội dung nghiên cứu ở tŕnh độ này chưa giải quyết được vấn đề nguồn gốc của xă hội và tư tưởng của loài người, v́ xă hội và tư tưởng loài người đă xuất hiện ở những tŕnh độ thấp hơn - đặc biệt ta có thề ức đoán được ngôn ngữ xuất hiện ở thượng kỳ đồ đá cũ, nhưng lại không có bộ tộc nào ở tŕnh độ đó. Mà chính ở đấy lại xuất hiện những vấn đề quan trọng nhất: gia đ́nh nguyên thủy - ngôn ngữ - tôn giáo nguyên thủy.

III - QUAN HỆ SẢN XUẤT VÀ XĂ HỘI

DƯỚI CHẾ ĐỘ CÔNG XĂ NGUYÊN THỦY

Quan hệ sản xuất trong chế độ công xă nguyên thủy nói chung và về căn bản là quan hệ cộng đồng, cùng làm cùng ăn. Cuối thời công xă nguyên thủy, loài người chuyển lên tư hữu tài sản và chiếm hữu nô lệ. Nhưng từ tập đoàn nguyên thủy cộng đồng đến chế độ áp bức bóc lột nặng nề nhất trong lịch sử là chế độ nô lệ, có cả một quá tŕnh chuyển biến trong đó dần dần xuất hiện những quan hệ chênh lệch, một phần nào có tính chất bóc lột, tuy chưa phải là chế độ bóc lột. Những quan hệ đó phát triển từng bước đến chế độ chủ nô bóc lột nô lệ. Từ đâu xuất phát những mâu thuẫn trong chế độ cộng đồng nguyên thủy và tính chất chênh lệch ngày càng phát triển?

 

Buổi đầu trong lúc sức sản xuất c̣n thô sơ, sở dĩ có chế độ cộng đồng là v́ quan hệ sản xuất chưa phát triển. Càng ngày nó càng phát triển theo hướng cá thể. Công cụ cá nhân: búa, lao, cung, v. v... không có tính chất xă hội như những máy móc trong một nhà máy. Quá tŕnh sản xuất với những công cụ đó về căn bản có tính chất cá thể. Tính chất đó ngày càng mạnh th́ quan hệ tư hữu càng xen vào h́nh thái cộng đồng chung. Tuy nhiên ngay buổi đầu, những sức sản xuất đă có bản chất xă hội, mà v́ thế mới có quan hệ cộng đồng. Sức sản xuất dù thô sơ bao nhiêu, th́ về thực chất nó vẫn có bản chất xă hội: đă gọi là công cụ th́ bất kỳ ai cũng có thế sử dụng được. Mà muốn sản xuất th́ cũng phải theo một truyền thống nào đấy chứ không phải mỗi cá nhân có thể tạo ra được những công cụ sản xuất mới. Do đó có truyền thống bắt chước lẫn nhau và sử dụng những kinh nghiệm tích lũy từ đời này qua đời kia. V́ thế mới xuất phát được quan hệ cộng đồng chứ không phải chỉ v́ lư do tiêu cực là tŕnh độ sản xuất c̣n quá thấp kém.

 

Với những dụng cụ ở loài khỉ nhân h́nh, người ta đă thấy những h́nh thái cử động có tính chất xă hội trên cơ sở dụng cụ, nhất là trong quá tŕnh tiến triển từ dụng cụ lên công cụ, bước đầu tiến lên hoạt động sản xuất. Một con khỉ nhân h́nh quen dùng dụng cụ như cái gậy, nếu không có dụng cụ đó th́ nó có thể bẻ một cành cây, uốn thẳng một dây thép cong hay lồng hai khúc lau vào nhau để làm một cái gậy dài hơn. Những con khỉ nhân h́nh đă biết mang một cái ḥm đặt dưới một chỗ treo một nải chuối đế đứng lên lấy chuối. Đó là những hoạt động chuẩn bị dụng cụ. Trong trường hợp có mấy con sống với nhau, người ta đă thấy những hiện tượng cộng tác đầu tiên: hai ba con khỉ góp sức với nhau, hay một con khỉ giúp con khác chuẩn bị dụng cụ. Đó là hiện tượng cộng tác trong lao động thôi, chưa có cộng đồng trong lúc thu hoạch (lúc bắt được nải chuối th́ những con khỉ lại tranh giành nhau). Nhưng trong bản chất của sự lao động, chúng ta đă thấy tính chất xă hội: mọi người có thể dùng được và nó được chế tạo theo một kỹ thuật nhất định, do kinh nghiệm nhiều người góp lại. Đó là bản chất chung của quá tŕnh sản xuất. Nhưng buổi đầu, th́ nó lại có tính chất cá thể, mỗi người làm một việc, sử dụng riêng một công cụ. Nếu làm chung th́ chỉ là nhiều công việc họp lại thành việc tập thể. Càng ngày sức sản xuất càng phát triển th́ tính chất cá thể càng phát triển. Do đấy có mâu thuẫn giữa tính chất cá thể của sức sản xuất và h́nh thái cộng đồng của quan hệ sản xuất, càng ngày càng làm giảm bớt tính chất cộng đồng và xen vào đấy những yếu tố tư hữu.

 

Quá tŕnh biến đổi quan hệ cộng đồng đưa đến tư hữu tài sản và bóc lột giai cấp như thế nào? Chúng ta không nắm được trực tiếp những giai đoạn đầu tiên của loài người. Nhưng ta nắm được tương đối tŕnh độ trung kỳ cổ thạch, hiện nay c̣n di tích trong một số thị tộc ở Úc, Polynésie hay một số thị tộc Tây Nguyên nước ta. Nhưng ở tŕnh độ hạ kỳ cổ thạch hay thấp hơn nữa là tŕnh độ vượn người (từ 1 triệu đến 50 vạn năm gần đây), đă có công cụ sản xuất, nhưng về trạng thái xă hội ta không nắm được ǵ hết. Nhưng chắc lúc ấy đă có tập đoàn cộng đồng rồi, v́ đă có công cụ sản xuất. Hiện nay ta không có căn cứ cụ thể để mô tả được tập đoàn đó, vậy ta phải dùng phương pháp gián tiếp đi từ cái biết đến cái không biết: từ h́nh thái cộng đồng trong những xă hội lạc hậu nhất bây giờ mà tiến tới diễn tả những quan hệ trước.

 

Ta có thể xuất phát từ tŕnh độ tương đương với trung kỳ đồ đá cũ (Úc - Polynésie). Đặc điểm của những thị tộc đó là chế độ kết hôn tập thể dựa trên kỷ luật cấm giao cấu giữa anh chị em đồng huyết. Tất cả lứa anh em ruột của một tập đoàn kết hôn với cả lứa chị em ruột của một tập đoàn khác. Lúc đẻ con th́ số con đó là của tất cả cái tập thể cha mẹ đă kết hôn. Do đó có lệ kết hôn ngoài thị tộc. Con lứa trai của một thị tộc A kết hôn với lứa gái của thị tộc B th́ đứa con đẻ ra thuộc thị tộc B. Từ đâu mà có chế độ kết hôn này? Nó xuất phát từ giai đoạn trước, trong đó không có lệ cấm anh chị em đồng huyết kết hôn với nhau. Ta có thể ức đoán là trong giai đoạn trước (hạ kỳ đá cũ) đă có một lệ kết hôn tập thể rộng răi hơn tức là giao cấu tự do trong cùng một lứa, nhưng cũng có lệ cấm giao cấu giữa cha mẹ và con, giữa lứa trên và lứa dưới. Như thế tức là ở giai đoạn trước nữa (giai đoạn vượn người) th́ có tự do giao cấu hỗn loạn. Tuy thế cũng có h́nh thức gia đ́nh động vật, từng cặp sống với nhau. Đó là những gia đ́nh tự nhiên không bị hạn chế bởi một kỷ luật xă hội nào. Kỷ luật xă hội bất đầu có từ khi có lệnh cấm giao cấu giữa lứa cha mẹ và lứa con, rồi giữa anh chị em đồng huyết.

 

Vấn đề nguồn gốc loài người là một vấn đề căn bản, nhưng tài liệu hiểm, rất nhiều giả thuyết. Theo những lư do đề ra ở trên, chúng ta có thể ức đoán:

 

- Giai đoạn vượn người (tiền mông muội): có từng cặp tự nhiên ở với nhau trong cùng một tập đoàn, trong . . . đă có quan hệ cộng đồng nhưng chưa có lệ phân biệt nào.

 

- Hạ kỳ đồ đá cũ (bước đầu giai đoạn mông muội): có sự phân biệt giữa lớp cha mẹ và lớp con. Sự phân biệt trong chế độ kết hôn là một triệu chứng để ta ức đoán về chế độ kinh tế trong xă hội. Đấy là chế độ lăo trị mà ở giai đoạn sau (trung kỳ đồ đá cũ, tương đương với những thị tộc Úc bây giờ) c̣n duy tŕ. Những người già có uy tín có quyền chỉ huy và đặt ra nhiều tục lệ, có khi rất khó khăn cho lớp trẻ: lớp già được ăn nhiều nhất, lớp trẻ có nhiệm vụ cung cấp thịt đầy đủ cho lớp già. Có nhiều lệ cấm kỵ không hiểu tại sao (tabous), do lớp già đặt ra và nói chung có lợi cho họ: ở Úc có lệ con trai trẻ không được lấy vợ trẻ, con gái trẻ phải lấy chồng lăo thành. Người già là người biết những bí mật tôn giáo, vậy có thể làm những lễ rất phức tạp: lễ thiếu niên, lễ trưởng thành. Do đấy họ bắt thanh niên cung cấp thức ăn cho họ. Sự phân biệt kinh tế tương đương với sự phân biệt tôn giáo. Ta có thể ức đoán rằng trong thời hạ kỳ đồ đá cũ, đồng thời với những tục lệ về kết hôn đồng huyết cũng đă có những phân biệt về kinh tế. Lớp già đă trải qua nhiều kinh nghiệm sản xuất, sử dụng công cụ, họ có công dạy lớp trẻ, nên dựa vào công ấy mà đặt ra sự phân biệt về cách thức hưởng thụ. Vậy trong cách thực hiện quan hệ cộng đồng, đă có sự phân biệt. Quan hệ cộng đồng bắt đầu thay đổi, việc sử dụng công cụ ngày càng khó khăn, phải được người có kinh nghiệm huấn luyện, do đấy có sự phân biệt giữa người nhiều kinh nghiệm và thanh niên ít kinh nghiệm: quan hệ xă hội thay đổi do tŕnh độ sản xuất phát triển. Lớp người nhiều kinh nghiệm hơn, được uy tín với lớp trẻ, do đó có quan hệ cha con, uy tín của cha đối với con. Ḷng kính của con đối với cha là một quan hệ rất sâu trong tư tưởng con người. Nó xuất phát từ khi xă hội bắt đầu có tổ chức với chế độ lăo trị, sau thời kỳ hỗn loạn.

 

Đến giai đoạn sau, trung kỳ cổ thạch, xă hội có sự phân biệt giữa con trai và con gái, đàn ông và đàn bà. Sự phân biệt này tương đương với một sự phân công mới về kinh tế giữa đàn bà và đàn ông. Về phương diện chuyên môn: đàn ông đi săn, đàn bà đào rễ và củ. Đứng về mặt kinh tế, quan hệ giữa đàn ông, đàn bà là quan hệ cộng tác. Với sự phát triển của sức sản xuất, bắt đầu xuất hiện yếu tố trao đối đó th́ có lứa con gái đến tuổi kết hôn trong các tập đoàn. Trong xă hội mông muội trung kỳ, người đàn bà đóng góp một phần quyết định trong gia đ́nh: v́ công việc đào rễ và củ thu hoạch được thường xuyên hơn việc săn bắt. Nên khi một tập đoàn cung cấp đàn bà cho một tập đoàn khác th́ tập đoàn này phải trả lại một số thức ăn cho người lăo thành trong tập đoàn kia. Chàng rể phải cung cấp thịt cho bố vợ, người vợ về thị tộc chồng sẽ cung cấp củ và rễ.

 

Trong bước đầu chuyên môn hóa của hoạt động kinh tế đă có sự trao đổi giữa tập đoàn nọ và tập đoàn kia, tổ chức theo huyết thống. Với bước chênh lệch thứ hai này, đă có hiện tượng bóc lột nào đấy: người đàn bà bị lép vế. Ở Úc, có lệ trong một phần thời gian trong năm cấm đàn bà ăn thịt, thịt được dành cho đàn ông, nhất là lăo thành. Khi di cư, đàn ông chỉ mang vũ khí, c̣n đàn bà có khi phải khuân vác rất nặng.

 

- Đến giai đoạn thượng kỳ đồ đá cũ, tổ chức thị tộc đă phát triển, của cải bắt đầu tập trung vào anh tộc trưởng. Quan hệ sản xuất chính vẫn là quan hệ cộng đồng, nhưng về những vật thực dụng đă có khá nhiều chênh lệch: công cụ, thịt khô, mỡ, da, v. v... Xuất hiện sự trao đổi giữa thị tộc này và thị tộc kia qua tay tộc trưởng. Do đó tộc trưởng tập trung của cải.

 

- Với giai đoạn trung thạch và tân thạch, có h́nh thức đầu tiên của sự trồng trọt bằng cuốc. Nghề trồng trọt lúc đầu dành cho đàn bà. Trong bước đầu của xă hội dă man, cương vị người đàn bà được nâng cao (chế độ «mẫu quyền»). Nhưng họ chỉ dược đề cao trong một giai đoạn. Với cái cày xuất hiện, do người đàn ông sử dụng, vai tṛ đàn ông lại mạnh hơn và người đàn bà bị biến thành một thứ nô lệ phụ thuộc vào đàn ông.

 

Ta thấy trong xă hội nguyên thủy có h́nh thái cộng đồng, trong đó có nhiều mâu thuẫn phát triển, do đấy xuất hiện nhiều chênh lệch. Đến giai đoạn đầu của xă hội dă man th́ cương vị người đàn bà được đề cao. Lớp người đứng tuổi không bị lớp già thống trị như trước. Đó là một bước tương đối b́nh đẳng trong quá tŕnh phát triển mâu thuẫn. Phải nắm những mâu thuẫn ấy th́ mới hiểu được quá tŕnh phát triển của tư tưởng loài người. Có thể nói không có tư tưởng nào của người nguyên thủy mà không xuất hiện dưới h́nh thái mê tín. Nếu không có một sự bóc lột nào đấy th́ sao lại có sự nô lệ hóa về mặt tinh thần như vậy? Mê tín nặng nề chính là hiện tượng tha hóa, điển h́nh, đặt cái tưởng tượng trên cái thực tế, lấy cái tưởng tượng làm chân lư. Do đó, con người thực tế bị chi phối bởi cái ǵ đâu đâu, không phải là ḿnh. Những hiện tượng tha hóa phát triển sau này bắt nguồn từ h́nh thái mê tín nguyên thủy.

IV - TÔN GIÁO NGUYÊN THỦY

Nếu phân tích quan niệm thần thánh hiện nay trong các xă hội văn minh ta sẽ thấy có hai điếm đối lập:

 

- Ông thần là thực chất con người; quan hệ giữa người và thần có một ư nghĩa đồng nhất (người hiểu thực chất ḿnh trong thần);

 

- Nhưng đồng thời xa cách: người là xác thịt, thần là lư tưởng siêu việt, xa cách vô hạn. Người phủ định ḿnh và sùng bái thần, thần là toàn quyền, toàn lực.

 

Phân tích hai điểm này và so sánh với tôn giáo nguyên thủy, ta thấy điểm thứ hai là xây dựng sau này, chứ buổi đầu th́ người chưa xa cách với thần đến thế. Thần là thiêng liêng nhưng vẫn đồng nhất với người và không có sùng bái như sau này. Trong tôn giáo xưa nhất mà hiện giờ ta biết là Đạo vật tổ th́ không có xa cách mà thường xuyên đồng nhất: người nhận ḿnh là vật tổ, loài của vật tổ là tổ, đồng thời là ḿnh. Những người bây giờ là tổ tiên xuất hiện lại. Đó là đặc điểm của tôn giáo nguyên thủy. Quan hệ trên cơ sở phân biệt giai cấp, trên cơ sở Nhà nước áp bức bóc lột; phải có giai cấp thống trị, có chuyên chính mới có những ông thần thống trị. Xă hội nguyên thủy không có thần như thế, mà chỉ có những vật thiêng liêng. Nó cũng có một quá tŕnh tha hoá, nhưng theo một phương thức đơn giản và cơ bản hơn là phương thức tha hoá sau này. Mà chính phương thức tha hoá sau này cũng là xây dựng trên quan hệ tha hóa nguyên thủy có tính chất đồng hóa (đồng hóa ḿnh với cái ǵ đâu đâu nhưng là đồng hóa chứ không xa cách). Chính trong quan hệ sùng bái có một mặt là thần xa cách người và người bị thần đàn áp, nhưng mặt khác lại có sự thân mật. Thần yêu người (ví dụ trong Gia-tô, Thượng đế gửi con xuống thế gian hy sinh, chịu gian khổ để cứu vớt loài người). Đi đôi với sợ sệt có tin tưởng, yêu mến, biểu hiện trong sùng bái. Nếu ta chỉ nhấn mạnh một mặt th́ người tin tưởng không thể thông được v́ chính trong sợ sệt vẫn có yêu mến. Nhưng thật ra th́ trong thân mật cũng có tính chất tha hóa, mà người sùng bái không biết. Do đấy tăng cường chia rẽ giữa người với nhau: một thị tộc sâu và một thị tộc chim th́ mỗi bên thân với loài vật tổ của ḿnh, nhưng giữa hai bên th́ lại coi nhau như khác loài và đánh nhau. Quá tŕnh tha hóa này có tính chất đặc biệt, cần được giải thích. Ta không phân tích khái niệm thuần túy mà căn cứ vào sự việc thực tế.

 

1) Đạo Vật tổ

 

1a) Đặc điểm của Đạo Vật tổ.

 

Có hai phương diện: tư tưởng và tổ chức.

 

Về mặt tư tưởng, vật tổ là nguồn gốc, là thực chất, là danh hiệu của một thị tộc. Đó là nội dung tư tường, trong đó giống loài và cá thể chưa được phân biệt rơ. Ví dụ loài chim là nguồn gốc thị tộc chim nhưng không phải là con chim nào đặc biệt mà là toàn bộ loài chim, nhưng được quan niệm là một giống vừa là chim vừa là người đă sinh ra thị tộc người «chim» và loài chim bây giờ, nên tuy người là người nhưng đồng loại với chim (không có quyền ăn và giết chim). Đồng thời họ tin rằng loài này giúp đỡ thị tộc, và ngược lại người thị tộc phải làm lễ phát triển vật tổ của ḿnh. Họ không được ăn nhưng phải phát triển, và thị tộc khác - thường là thị tộc anh em - giúp đỡ trong lễ này và có quyền ăn vật tổ này. Ở đây có một quan hệ hỗ trợ. Giữa thị tộc và vật tổ cũng có quan hệ đồng nhất về thực chất, v́ họ nhận ḿnh là loài vật tổ và trong lễ trưởng thành th́ lúc quan trọng nhất là lúc một người lăo thành chỉ vào vật thiêng trên đó có vẽ tượng trưng vật tổ và bảo với thanh niên gia nhập tập đoàn săn bắn: «Mày là cái này». Vật tổ c̣n là danh hiệu của thị tộc và người trong thị tộc, khi đánh nhau họ mang những vật tượng trưng vật tổ (vật thiêng liêng) trên người. Sau này lúc có mộc, th́ vật tổ được vẽ trên mộc, và lúc có nhà được vẽ trước hay trong nhà.

 

Về mặt tổ chức, có nhiều lễ nhưng có hai lễ chính:

 

a) Lễ phát triển vật tổ: vật tổ được tượng trưng trong một số vật thiêng (gỗ hay đá có vẽ h́nh tượng trưng vật tổ) để ở một chỗ thiêng, đàn bà và trẻ con không được đụng và nh́n đến; lúc làm lễ đàn bà, trẻ con không được dự. Nhờ những vật thiêng này mà phát triển vật tổ. Trong lễ này có sự tham gia của thị tộc anh em. Nói chung người một thị tộc không được ăn vật tổ của thị tộc ḿnh, nhưng trong lễ này thường lại có lệ ăn vật tổ để đồng nhất.

 

b) Lễ trưởng thành: qua lễ này, người thanh niên biến thành công dân thị tộc, tiếp thu quyền lợi và đảm nhiệm nhiệm vụ bằng cách đồng nhất với vật tổ.

 

Những lễ vật tổ là vô cùng phức tạp, nhưng nói chung có đặc điểm là có sự đổ máu: có khi đánh nhau tượng trưng (nhưng có đổ máu) hay không đánh nhau cũng có đổ máu như thanh niên trong lễ trưởng thành chịu nhiều thử thách gian khổ, nhịn đói, đánh đập, nhổ răng, xén thịt, v. v... (người Do Thái hăy c̣n có tục cắt bao qui đầu, nhưng làm lúc mới đẻ nên không đau đớn như trong lễ trưởng thành nguyên thủy).

 

1b) Phân tích nội dung Đạo Vật tổ

 

Khi phân tích nội dung ta phải phân biệt hai phần: một phần là những điểm thiết thực được tượng trưng trong tôn giáo, phần kia là sự tha hóa. Phần thiết thực là có ích, phục vụ sản xuất bấy giờ, phần kia là mơ hồ. Nhưng cả hai phần đều có căn cứ và căn cứ thiết thực.

 

Phần thiết thực qui định quan hệ ḥa b́nh và trao đổi giữa các thị tộc đặc biệt là thị tộc anh em trong một bộ lạc, đồng thời quan hệ tương trợ và xây dựng lẫn nhau trong cùng một thị tộc (quan hệ cộng đồng). Ta có thể ức đoán và ức đoán có căn cứ rằng lúc đầu tập đoàn nguyên thủy chỉ có hai thị tộc, sau này mới chia thành các thị tộc linh tinh nhưng vẫn theo hệ thống hai thị tộc đầu tiên, có quan hệ anh em, đồng thời có ganh đua. Thường có sự trao đổi con gái, tôn trọng nhau, giúp đỡ và đôn đốc nhau trong các buổi lễ vật tổ. Một bằng chứng rằng đạo vật tổ dựa trên quan hệ ḥa b́nh trao đổi, là những cuộc đánh nhau tượng trưng trong các lễ - nhất là lễ phát triển vật tổ - chỉ là một cách nhắc lại những cuộc đánh nhau thiết thực đă có khi tập đoàn chia đôi và có đánh nhau, rồi dần dần mới lập được quan hệ ḥa b́nh. Có thể nói lệ đổ máu tượng trưng cho những cuộc chiến tranh đă đưa đến quan hệ b́nh thường giữa các thị tộc, và thanh niên muốn thành công dân phải thông qua sự hy sinh, thử thách, tượng trưng cho sự hy sinh trước kia để xây dựng thị tộc.

 

Nhưng tại sao lại tượng trưng tính chất một thị tộc và quan hệ trong ấy bằng một vật tổ? Nếu chỉ là danh hiệu th́ không thành vấn đề lắm. Nhưng có chỗ thành vấn đề là v́ sao nó lại được quan niệm là thực chất, gây những lệ cấm lạ lùng. Đây ta sang phạm vi mơ hồ. Tại sao có những quan hệ giữa người trong thị tộc và vật tổ như không được ăn mà phải phát triển để thị tộc khác ăn? Về mặt tư tưởng, tại sao không xem xét vật tổ chỉ là danh hiệu mà lại coi là thực chất, thực hơn là thực tế (người tự coi là chim chẳng hạn). Điều này biểu hiện cái hẹp ḥi của thị tộc: người nào không cùng vật tổ bị xem như khác loài chứ không chỉ là khác tập đoàn. Mơ hồ là ở chỗ tại sao xem vật tổ là tổ tiên và có tính cách thực chất? Lẽ cố nhiên cái mơ hồ cũng có căn cứ thiết thực.

 

Lệ cấm ăn vật tổ là chung cho thị tộc, nhưng lớp lăo thành lại có quyền ăn. Lớp này có uy tín, phụ trách làm lễ, có quyền chỉ huy, có quyền ăn những của cấm. Trong các chuyện thần tiên, có kể rằng tổ tiên là vật tổ đồng thời ăn vật tổ, nhưng đến lúc nào đấy mọi người trong thị tộc không có quyền ăn mà chỉ có người già được ăn. Như vậy có sự phân biệt giữa lớp lăo thành và quần chúng thị tộc. Lệnh cấm ăn ấy căn cứ vào uy quyền và biện chính cho uy quyền của lớp già. Nếu chỉ có quan hệ cùng làm cùng ăn trong thị tộc và quan hệ ḥa b́nh trao đổi giữa các thị tộc, th́ không có lư do ǵ thanh niên trong lễ trưởng thành phải chịu những thử thách gian khổ và lâu dài như thế. Nếu chỉ là vấn đề bảo đảm sự thống nhất trong thị tộc th́ không có lư do có sự phân biệt giữa lứa đàn ông đứng tuổi và lớp đàn bà trẻ con, bọn này không có quyền dự và trông cuộc lễ (lớp già lúc lễ buộc gỗ đá đầu dây, quay mạnh thành một tiếng mà họ cho là tiếng của tổ về, đàn bà trẻ con chỉ được đứng xa không nh́n mà nghe tiếng đó). Rơ ràng là có quan hệ uy quyền - tuy chưa có áp bức thống trị như sau này - có bạo lực bảo vệ uy quyền ấy của lớp già và tập đoàn săn bắn đối với quần chúng đàn bà trẻ con. V́ tŕnh độ yếu ớt của sức sản xuất nên có tính chất hẹp ḥi trong quan hệ sản xuất, tuy nói chung là cộng đồng nhưng đă có những điểm phân biệt hẹp ḥi giữa lớp này và lớp kia trong một thị tộc, và do đó có hẹp ḥi giữa thị tộc này và thị tộc kia. Nếu vật tổ là danh hiệu th́ không có lư do ǵ mọi người không được ăn, nếu chỉ là thực chất th́ lớp lăo thành cũng không có quyền ăn mới phải. Vậy vật tổ là tượng trưng của thị tộc nhưng đồng thời là tượng trưng cho uy quyền của lớp lăo thành. Bên quan hệ danh hiệu tượng trưng có một quan hệ thống trị, lớp già phần nào được xem là tổ tiên, v́ thế lễ trưởng thành phải đổ máu, phải thử thách v́ qua đó lớp lăo thành xác định uy quyền của nó. Một mặt th́ họ có giáo dục sử dụng khí giới, dạy các mẹo đi săn cho thanh niên, nhưng một mặt khác họ bảo vệ uy quyền, thử thách gian nan. Thử thách như thế c̣n được duy tŕ trong các tập đoàn thống trị sau này (khi một người gia nhập tập đoàn thống trị cũng phải chịu đánh đập, thử thách).

 

Nhưng có phải chỉ có thế? Phải chăng quan hệ hẹp ḥi trong cộng đồng đă đủ giải thích tính chất tha hóa và tính chất thiêng liêng của vật tổ (mất th́ giờ và gian nan vô lư)? Tại sao uy quyền ấy là biến được những người trong tập đoàn thành thiêng liêng mà phải hy sinh mới đạt được tính chất thiêng liêng ấy? Nó c̣n có căn cứ khác. Những quan hệ xă hội không đủ giải thích hết. Nếu tŕnh độ bấy giờ rất thấp, chưa có khái niệm mà mới có những ư tượng, chung chung có hướng đại thể nhưng chưa hoàn toàn đại thể, trong đó đại thể c̣n lẫn lộn với cá thể, nên nó được xây dựng một cách rất mộc mạc. Ví dụ muốn xây dựng quan hệ ḥa b́nh, trao đổi giữa hai thị tộc, đáng lẽ nếu biết lư luận th́ qui định rằng hai bên ḥa hiệp với nhau trên những điểm nhất định cũng là đủ, hà tất phải hàng năm nhắc lại toàn bộ cuộc chiến đấu cũ một cách tượng trưng đế củng cố quan hệ ḥa b́nh đă được xây dựng. Trong lễ này c̣n có sự nhắc lại t́nh trạng cũ: có những trường hợp đàn ông của một thị tộc này đưa vợ ḿnh cho thị tộc kia tức là anh em vợ, đó là nhắc lại giai đoạn trước chưa cấm giao cấu giữa anh chị em trong tập đoàn đồng huyết. Như vậy họ tượng trưng bằng cách đóng kịch cả quá tŕnh lịch sử xây dựng các thị tộc và xây dựng quan hệ giữa các thị tộc. Phải nhắc lại một cách cụ thể như thế v́ tŕnh độ sản xuất chưa cho phép xây dựng những khái niệm đại thể. Tổ chức sản xuất bấy giờ mới tiến tới tŕnh độ những tổ chức tập thể đơn thuần chứ chưa đến những tổ chức phức tạp có quan hệ được qui định bằng những khái niệm. Măi sau này tổ chức phân công sản xuất đạt tới mức tinh vi và quan hệ giữa mọi bộ phận được qui định một cách rơ ràng, nên phải có những khái niệm qui định động tác của mỗi bộ phận ấy th́ mới ăn nhịp với nhau được. Ví dụ khi thủ công nghiệp phát triển, có trao đổi hàng hóa giữa thành thị và nông thôn, muốn sản xuất có kết quả th́ phải có những thể thức nhất định về h́nh, khối, v. v... th́ mới thành hàng hóa, mới định giá, mới trao đổi và sản xuất qui mô được. Sự phát triển của tổ chức phân công và trao đổi phải theo những qui mô nhất định, đó là những khái niệm đại thể qui định những sản phẩm theo qui luật sản xuất của nó. Sản xuất nguyên thủy chưa theo qui luật hợp lư, nó chỉ mới tổ chức theo điển h́nh cụ thể, cha truyền con nối. Những điển h́nh ấy là những ư tưởng tương đối đại thế nhưng trong ấy c̣n có lẫn lộn với cá thể. Tŕnh độ sản xuất này chưa nắm được khái niệm và muốn nắm được ư tưởng th́ phải thông qua quá tŕnh lịch sử xây dựng nó lên. V́ thế quan hệ trong thị tộc chỉ được qui định bằng ư tưởng có hướng đại thể, mà hướng này phải được xây dựng bằng kinh nghiệm cụ thể, bằng cách diễn lại một cách tượng trưng quá tŕnh lịch sử, trong đó lớp già giáo dục lớp trẻ có đánh đập, có cả tập trung thức ăn nữa. Sau này được xây dựng thành tập quán th́ quan hệ đó cũng phải được xây dựng lại dưới h́nh thức kịch trong các buổi lễ. Quan hệ giữa các thị tộc cũng phải được xây dựng dưới h́nh thức kịch, nhắc lại quá tŕnh lịch sử xây dựng các thị tộc và quan hệ trao đồi ḥa b́nh giữa các thị tộc với nhau: từ cùng tập đoàn chiến đấu và phân chia rồi xây dựng quan hệ ḥa b́nh trao đổi với nhau.

 

Như thế, tha hóa nguyên thủy có hai nguyên do:

 

- T́nh trạng thấp kém của sức sản xuất khiến tư tưởng chưa đạt tới khái niệm mà mới tới tŕnh độ ư tưởng có hướng đại thể và xây dựng hướng đại thể bằng h́nh ảnh cụ thể tức là kịch. Nhưng nguyên do này chỉ giải thích khả năng xây dựng tôn giáo nhưng không giải thích h́nh thái và nội dung tôn giáo. Nó mới là cơ sở chưa phải là thực chất.

 

- Quan hệ xă hội là cộng đồng và trao đổi, nhưng phần nào đă bắt đầu quan hệ đàn áp, chênh lệch.

 

Đạo Vật tổ c̣n để lại nhiều di tích trong các tôn giáo sau này và cả trong tư tưởng chúng ta nữa. Quan hệ đồng nhất thân ái với tổ tiên, nhưng đồng thời muốn đồng nhất phải thông qua gian khổ, đổ máu, sẽ là cơ sở của những đạo sau này. Nhưng sau này sẽ có những yếu tố xa cách xuất hiện với sự phân biệt giai cấp. Ngay trong đạo vật tổ đă bắt đầu có xa cách: phải có đổ máu mới được đồng nhất đầy đủ với vật tổ.

 

C̣n một vấn đề: Đạo Vật tổ đă là hoàn toàn nguyên thủy chưa? Trước nó có tôn giáo nào khác không? Phân tích nguyên do xă hội của Đạo Vật tổ th́ ta thấy hai nhân tố chính: quan hệ ganh đua và trao đổi giữa thị tộc anh em, và quan hệ giữa già trẻ, đàn ông đàn bà trong cùng một thị tộc. Thời thị tộc sơ kỳ, như ta ức đoán là người trung kỳ cổ thạch. Vậy giả sử rằng ở giai đoạn trước, tức là hạ kỳ cổ thạch, chưa có thị tộc mà mới có gia đ́nh đồng huyết (anh chị em giao cấu với nhau), th́ chưa có quan hệ xă hội giữa các tập đoàn, chưa phân biệt đàn ông đàn bà, mà mới phân biệt lớp trên lớp dưới. Trên cơ sở ấy th́ chưa thể có Đạo Vật tổ, nhưng chúng ta có thể ức đoán rằng lớp trên (cha mẹ) đă bịa ra những chuyện lạ kỳ để dọa nạt và dụ dỗ lớp dưới: đây là nguồn gốc của phương thuật. Cụ thể th́ chính lớp già đóng vai tṛ tổ tiên, tự đặt cho ḿnh những phép thiêng liêng.

 

Vậy chúng ta ức đoán: trước Đạo Vật tồ đă có phương thuật, và phương thuật là tôn giáo đầu tiên. Nhưng trước nữa th́ chưa có tôn giáo, v́ chưa có cơ sở phân biệt chênh lệch: quan hệ sản xuất là hoàn toàn cộng đồng vô kỷ luật, trong tập đoàn hỗn loạn. Trong ấy có nhiều mơ mộng, nhưng chưa được tổ chức thành tôn giáo.

 

Vậy tôn giáo không phải là một cơ cấu tất yếu của đời sống xă hội loài người. Nó không phải là một yếu tố hoàn toàn nguyên thủy. Nó xuất phát từ tŕnh độ yếu ớt của sức sản xuất và sự phân biệt hẹp ḥi phát triển trong ḷng xă hội nguyên thủy, trong khuôn khổ quan hệ cộng đồng nguyên thủy. Nó phải được thủ tiêu với sự phát triển của sức sản xuất, với sự thủ tiêu những quan hệ chênh lệch hẹp ḥi trong quan hệ sản xuất.

 

1c) Phương thuật

 

Trong những h́nh thái tư tường nguyên thủy đi song song với tổ chức xă hội, ta thấy xuất hiện từng bước những h́nh thái ấy có tính chất mơ hồ (về căn bản là ư thức tôn giáo) nhưng đồng thời lại có ư nghĩa thiết thực: là đánh dấu những bước tiến bộ đầu tiên của ư thức về xă hội và tự nhiên. Nếu ta ức đoán rằng phương thuật là tôn giáo đầu tiên th́ trong phương thuật đă có một ư thức tổ chức nào đấy, đă có quan hệ tổ chức là qui định hành động tập thể theo một chủ trương kế hoạch nhất định. Ư thức tổ chức ấy xuất hiện tới cái tổ chức sản xuất đầu tiên trong xă hội cộng đồng là: h́nh thức sản xuất dưới sự chỉ dẫn của lớp lăo thành có kinh nghiệm trong tập đoàn; nó lại được xây dựng trong ư thức tư tưởng với h́nh thức mơ hồ tức là phương thuật. Tại sao vậy? V́ chính [tổ] chức ấy có tính chất hẹp ḥi, có mâu thuẫn nội bộ tuy chưa phải là đối kháng. Chỉ riêng một số người qui định cái tổ chức sản xuất chung, mà lại qui định bằng lối mệnh lệnh. Có thể nói: phương thuật là h́nh thái lư tưởng hóa của mệnh lệnh và cũng là h́nh thái ư thức duy tâm đầu tiên, lấy ư kiến chủ quan biến thành thực tế khách quan. Trong hoạt động mệnh lệnh có cơ sở cho chủ nghĩa duy tâm xuất hiện - v́ thực sự mệnh lệnh ấy được thực hiện. Lời nói chỉ v́ nói ra mà biến thành sự thực, nó có tính chất phương thuật và người ra lệnh đó là thầy phù thủy. Nghĩa là thầy ra lệnh th́ được người ta theo, nhưng lại không hiểu v́ sao người ta theo ḿnh, thành ra tưởng rằng lời nói của ḿnh có một hiệu lực thần bí, một bản chất thiêng liêng.

 

Ta có thể ức đoán rằng: phương thuật là tôn giáo đầu tiên xuất hiện trong xă hội cộng đồng có tổ chức đầu tiên tức là gia đ́nh đồng huyết - vào hạ kỳ đồ đá cũ - sau giai đoạn vượn người hỗn độn.

 

Ở thời kỳ này, sản xuất đă được tổ chức dưới sự chỉ huy của lớp người già (xă hội đă có phân biệt già và trẻ); phương thuật là tôn giáo đầu tiên xây dựng và củng cố uy quyền của lớp già, lớp này có uy quyền của thầy phù thủy. Sau này các tôn giáo coi phương thuật là tà thuật (v́ trong mỗi xă hội có một tôn giáo chính thống được công nhận, th́ coi tôn giáo khác là tà thuật), nhưng thật ra trước kia chính cái tà thuật ấy đă được công nhận là tôn giáo chính thống. Ta phải nhận rằng phương thuật là tôn giáo đầu tiên, là nguồn gốc, cơ sở cho mọi tôn giáo sau này, v́ rằng các tôn giáo về sau này dù có những yếu tố tiến hóa cao thế nào chăng nữa, th́ nó vẫn giữ tính chất phương thuật - v́ nó vẫn lấy ư nghĩ, tư tưởng, lời nói làm căn cứ và nguồn gốc cho thực tế, tạo ra thực tế khách quan (ví như nói rằng: Thượng đế nói có ánh sáng, tức khấc có ánh sáng, v. v...).

 

H́nh thái mệnh lệnh là h́nh thái tổ chức hạn chế, có mâu thuẫn nội bộ, do tính chất hẹp ḥi, hạn chế của sức sản xuất gây ra, trên cơ sở hẹp ḥi đó xuất hiện h́nh thái ngược trong tư tường, là ư thức duy tâm, phương thuật.

 

1d) Đạo Vật tổ.

 

Do sự tiến bộ của sức sản xuất, xă hội tiến lên phân công giữa đàn ông và đàn bà, giữa các thị tộc với nhau. Xă hội được tổ chức cao hơn trong phạm vi thị tộc, và quan hệ giữa các thị tộc. Thượng tầng kiến trúc xây dựng trên cơ sở tương đối ấy là quan hệ cộng tác có tổ chức trong thị tộc và quan hệ trao đổi giữa các thị tộc. Thượng tầng kiến trúc của quan hệ ấy, và củng cố cho cơ sở ấy, là Đạo Vật tổ.

 

Trong tư tưởng của Đạo Vật tổ, cái điểm nổi bật nhất là ư thức tập thể. Mọi người trong thị tộc là đồng huyết với nhau, cùng xuất phát từ một vật tổ, coi nhau cùng chung một giống loài, cùng một thực chất, do đấy thực hiện đối với nhau những nhiệm vụ và những quyền lợi liên đới nhất định. (Trong thị tộc phải giúp đỡ nhau, nếu một người trong thị tộc bị đánh th́ tất cả mọi người trong thị tộc đi đánh bất cứ một người nào trong thị tộc kia để trả thù), đồng thời có những quan hệ trao đổi giữa các thị tộc trên cơ sở b́nh đẳng. Những quan hệ liên đới và trao đổi b́nh đẳng ấy được phản ánh trong tư tưởng tập thể thực hiện trong Đạo Vật tổ. Ư thức tập thể này (liên đới nhiệm vụ và quyền lợi trong phạm vi thị tộc) đồng thời lại xuất hiện một cách ngược, tức là: tuy có ư thức về tính chất liên đới ấy, người thị tộc không có ư thức ấy bằng thực tế khách quan, mà ư thức ấy lại móc vào một cái ǵ ở ngoài tập thể ấy - tức là loài vật tổ.

 

Ư thức tập thể đó chỉ được củng cố qua các mơ mộng và các cuộc lễ phiền phức, đau đớn nhưng có tác dụng củng cố đời sống tập thể. Tại sao có hiện tượng ngược như vậy? Đó là do tính chất hẹp ḥi của quan hệ sản xuất trong một tập thể nhỏ, đă có nhiều mâu thuẫn giữa già và trẻ, đàn ông và đàn bà, thị tộc này với thị tộc kia.

 

2) Đạo Yêu tinh.

 

Sau Đạo Vật tổ và trên cơ sở đạo này, xuất hiện một đạo cao hơn làm trung gian và môi giới giữa Đạo Vật tồ và Đạo Quỷ thần tức là Đạo Yêu tinh (culte des Esprits).

 

Con vật tổ là một loài mà quỷ thần là cá thể (ông thần này, thần kia). Quan hệ giữa người và thần là quan hệ giữa một tập đoàn với một cá thể. Con yêu, con tinh th́ đứng giữa, nó đă có tính chất cá thể nhưng chưa được qui định rơ ràng. Ông thần th́ có lư lịch hẳn hoi (con ai, sinh ở đâu, thế nào, v. v...), nhưng con yêu th́ chưa có lư lịch rơ ràng tuy đă có hoạt động cá thể rồi (có thể nói «yêu» của cái cây, của núi, một con tinh giết người, v. v... Nhưng yêu này có thể biến thành yêu kia, hoặc mất đi rất dễ dàng...). Tính chất cá thể xuất hiện trong ư thức tư tưởng là cũng phản ánh một tính chất cá thể nào đấy trong cơ sở kinh tế.

 

Trong giai đoạn thị tộc trung kỳ (giai đoạn sơ kỳ tân thạch; dă man sơ kỳ), sức sản xuất đă phát triển nhiều, đă có đồ dự trữ, đă có của cải làm cơ sở cho đời sống định cư. Trên cơ sở ấy, cá tính bắt đầu xuất hiện với những của cải tích lũy trong gia đ́nh. Từ đâu có sự tiến bộ ấy? Nói chung nó theo hai đường lối: nông nghiệp và súc mục.

 

- Nông nghiệp là trồng trọt (làm vườn) bằng gậy chọc đất và bằng thuổng.

 

- Súc mục sơ kỳ: chăn nuôi nhỏ.

 

Cũng có những trường hợp ở tŕnh độ săn bắn và đánh cá tiến lên, đă có đồ dự trữ nếu gặp được những điều kiện đặc biệt thuận tiện; ví dụ những thổ dân ở Mỹ Châu phía tây Bắc Mỹ th́ đă tiến tới giai đoạn dă man sơ kỳ (thị tộc trung kỳ), họ đă có nhà, đă có đồ tích lũy do đi săn và đánh cá, thu hoạch được nhiều tuy chưa trồng trọt. Thổ dân đất Hoa Kỳ bây giờ đă tiến tới giai đoạn dă man sơ kỳ nhưng trên cơ sở kỹ thuật làm vườn. Trên cơ sở làm vườn th́ người đàn bà chiếm được ưu thế. Trong trường hợp tiến lên bằng săn bắn hay đánh cá th́ đàn ông vẫn giữ uy quyền và hệ thống mẫu hệ chuyển sang phụ hệ. Trong quan hệ chăn nuôi, đàn ông vẫn giữ uy quyền và chuyển sang chế độ phụ quyền. Trái lại, trong những thị tộc trồng trọt, có thể nói là đă có giai đoạn mẫu quyền, lúc này uy quyền trong tay người đàn bà (cần phân biệt mẫu quyền và mẫu hệ). Sự biến quyền từ mẫu hệ sang phụ hệ theo quy luật duy vật lịch sử ứng dụng theo điều kiện cụ thể của mỗi địa phương. 

 

Với sự tiến bộ của sức sản xuất, [quan hệ sản xuất] cũng tiến bộ theo. Ở đây, quan hệ sản xuất nói chung là cộng đồng, nhưng trong cộng đồng đă bắt đầu xuất hiện quan hệ tư hữu, tuy chưa phải là tư hữu về cơ sở sản xuất (đất đai là cộng đồng), nhưng mà những sản phẩm thực dụng đă được tích lũy trong phạm vi gia đ́nh cá thể. Trên cơ sở tích lũy ấy xuất hiện chiến tranh và tổ chức trao đổi ḥa b́nh trên cơ sở chiến tranh. Chiến tranh là h́nh thức trao đổi đầu tiên; trao đổi ḥa b́nh xuất hiện trên cơ sở tương quan lực lượng được thử thách trong chiến đấu. Những h́nh thức trao đổi rất phức tạp, nhưng nói chung nó thực hiện trong khuôn khổ cũ (trong khuôn khổ Đạo Vật tổ và cải tiến Đạo Vật tổ) . Có hai h́nh thức trao đổi chính:

 

- Trong cùng một thị tộc, giữa tộc trưởng và các công dân trong thị tộc (chủ yếu là các chiến sĩ);

 

- Giữa các thị tộc này và thị tộc kia thông qua tộc trưởng.

 

Do đấy uy quyền của người tộc trưởng được phát triển; đó là nguồn gốc của chế độ quư tộc sau này. Muốn trao đổi giữa các thị tộc th́ tộc trưởng tập trung của cải của thị tộc ḿnh, rồi trao đổi cho người tộc trưởng thị tộc kia - anh tộc trưởng này nhận của rồi phân phối cho mọi người trong thị tộc, tuy nhiên vẫn giữ ưu tiên cho ḿnh. Ở đây uy quyên người tộc trưởng được đề cao nhưng mới là bước đầu, v́ tộc trưởng vẫn c̣n tương đối b́nh đẳng với các chiến sĩ trong thị tộc. Do hoạt động trao đổi này, những tộc trưởng có thể lên xuống nhanh chóng, v́ anh nào tích lũy của được nhiều hơn th́ lên làm tộc trưởng và thay thế anh cũ. Do đó cương vị tộc trưởng chưa được củng cố. Ăn nhịp với đà tiến của quan hệ sản xuất lúc ấy, trên cơ sở Đạo Vật tổ, xuất hiện Đạo Yêu tinh.

 

Tất cả những lễ thực hiện trong những bước quan trọng của đời sống (như lễ trưởng thành, cưới xin, làm ma) đều thực hiện bằng cách làm cho một con yêu (có thể là vật tổ) nhập vào ḿnh trong những lễ đồng bóng nhảy múa. Do đó người có được một tính chất thiêng liêng, nhờ tính chất thiêng liêng ấy mà bảo đảm được danh dự và quyền tư hữu trong xă hội. Những lễ này rất linh tinh phức tạp, nhưng cũng có những nét điển h́nh chung. Ví dụ một lễ điển h́nh là lễ trao của khi một anh tộc trưởng lấy vợ: anh ta tập trung của cải trong thị tộc rồi cho chiến sỉ của ḿnh mang của ấy đến nhà bố vợ. Bố vợ nhận của ấy và định ngày cho anh kia đưa dâu về. Đến lúc nào đấy như lúc đẻ con, bố vợ phải trả lại của đă nhận trước với số lăi rất nặng (tỷ lệ có thể đến 200% hay 300%). Trong đời sống của đứa con ấy cũng có những cuộc trao của (các lễ trưởng thành, v. v...); mỗi lần như thế tộc trưởng lại tập trung của cải trong thị tộc ḿnh để cho bên kia, hoặc là nhận của bên kia và phân phối cho những người trong thị tộc ḿnh.

 

Trong những lễ này, anh tộc trưởng được đề cao, trong lúc đó anh ta phô trương mặt nạ, huy hiệu, v. v... Bên nhận của có trách nhiệm trả lại nợ ấy với lăi nặng, mỗi lần trao đổi lại càng tăng cường của để được đê cao; đến một lúc nào đấy không trả nổi th́ bị mất cương vị, mất của cải, có khi bị bắt. Mỗi lần tự đề cao bằng cách cho của th́ anh tộc trưởng được thêm một cái tên vinh dự, được đồng nhất với một con yêu, hoặc với một con yêu mới, hoặc đồng nhất một cách cao hơn; con yêu ấy trở thành một danh hiệu để xây dựng và củng cố uy quyền của anh tộc trưởng. Ta thấy rơ bước chuyển biến từ vật tổ (loài chung của thị tộc) đến yêu vật thiêng liêng (tượng trưng cho một tộc trưởng, tượng trưng cho uy quyền của tộc trưởng). Sức mạnh của tập thể bắt đầu phụ thuộc vào anh tộc trưởng ấy. Trên cơ sở mới, quan hệ sản xuất mới ấy, được xây dựng ư thức uy quyền cá nhân, ư thức phú quư, ư thức này xuất hiện với h́nh trái ngược là h́nh thức tôn giáo yêu tinh. Tuy nhiên trong nội dung ư thức ấy có phần chân chính phản ánh sự sản xuất được phát triển và quan hệ sản xuất được mở rộng. Nhờ những quan hệ trao đổi ấy mà quan hệ sản xuất bước đầu thoát khỏi phạm vi chật hẹp của một thị tộc. Đă bắt đầu có những hội kín gồm người của những thị tộc khác nhau để đi ăn cướp và để xây dựng uy quyền trong bộ lạc.

 

Yếu tố chân chính là quá tŕnh phát triển sức sản xuất và mở rộng quan hệ sản xuất, uy quyền ấy lại tập trung vào anh tộc trưởng, chính cá nhân anh ta lại được đề cao và anh tộc trưởng biến thành anh hùng, ư thức anh hùng của anh ta được thực hiện bằng một cách thần bí, cho rằng sở dĩ ḿnh có uy quyền là do một con yêu nhập vào.

 

Bước đầu tập trung của cải, xuất hiện khả năng chênh lệch, th́ t́nh trạng chênh lệch trong xă hội được tổ chức. Chính tính chất mơ hồ trong ư thức được xây dựng trên những mâu thuẫn trong quan hệ sản xuất: quan hệ cộng đồng nguyên thủy dần dần bị phá hủy (có đánh nhau, có tập trung của cải...). Sự phá hủy ấy thực hiện trong khuôn khổ cộng đồng trước. Chính tư hữu cũng là một h́nh thái xă hội, không có tổ chức tập thể th́ không thể có tư hữu; tư hữu phải được tập thể công nhận (v́ tư hữu là chiếm đoạt mà không phải đánh nhau). Cái mới phát triển trong khuôn khổ cái cũ, về căn bản vẫn có tính chất cộng đồng. Những mâu thuẫn trong quan hệ cộng đồng bắt buộc tư tưởng phải thoát ra ngoài thực tế; nhưng nó có phản ánh sự tiến bộ của xă hội là đă phá vỡ giới hạn hẹp ḥi giữa các thị tộc, bước đầu xây dựng một xă hội mới không phụ thuộc vào huyết thống. Những bước ấy vẫn dựa vào tổ chức cũ. (Tộc trưởng làm lễ tự đề cao, th́ dựa vào những lễ cổ truyền của thị tộc: lúc sinh đẻ, lúc cưới, lúc làm ma. Những buổi lễ ấy nhằm củng cố tập thể của thị tộc). Dựa vào tập thể ấy, anh tộc trưởng tự đề cao. Trước kia làm ma có ư nghĩa bảo vệ thị tộc đối với con ma (sợ ma trở về), nhưng đến lúc có của cải rồi, người chết để lại của cho người sống (trong xă hội mông muội chưa có vấn đề gia tài v́ mỗi người chỉ có công cụ thô sơ của ḿnh thôi). Tộc trưởng, gia trưởng giàu có chết đi để lại của cho con hoặc cháu (trong chế độ mẫu hệ để của cho cháu). Lễ làm ma không phải chỉ là để bảo vệ thị tộc đối với ma mà chính là để xây dựng và bảo đảm uy quyền và gia tài cho con cháu, tức là người tộc trưởng mới. Anh tộc trưởng mới mời thị tộc anh em lại ăn uống, và thị tộc anh em có nhiệm vụ làm ma cho thị tộc này. Sau khi làm lễ, ăn uống và trao của, th́ họ công nhận anh tộc trưởng mới. Ở đây thấy rơ: lễ cũ đă biến chất, tiếp thu nội dung mới, nhưng nó cũng được xây dưng trên cơ sở cũ.

 

Uy quyền cá nhân của anh tộc trưởng được xây dựng trên sự công nhận của tập thể. Ở giai đoạn này, quyền tư hữu và uy quyền cá nhân mới chớm nở, ư thức tập trung uy quyền c̣n là ư thức anh hùng; c̣n liên hệ với quần chúng v́ nó chỉ được là anh hùng khi nào nó được công nhận thường xuyên trong các buổi lễ. Nó chưa được công nhận với một cương vị bất di bất dịch như thần thánh hay vua chúa. Nó mới chỉ là một anh tộc trưởng từ quần chúng nổi lên, chỉ có uy quyền trong lúc thường xuyên được quần chúng công nhận. Đó là khái niệm căn bản của ư thức anh hùng: anh hùng là một cá nhân tập trung ư thức tập thể và được tập thể công nhận trong những cuộc thử thách thường xuyên. (Đến khi thành vua chúa có cương vị vững chắc th́ không cần được thử thách - đẻ ra là được làm chúa ngay rồi).

 

Ư nghĩa uy quyền cá nhân xuất hiện ở đây với tất cả nội dung xă hội của nó, và liên đới chặt chẽ với nội dung tập thể - tuy rằng về nội dung ư nghĩa th́ phủ định tập thể ấy (anh hùng được đề cao lại phủ định tập thể, cho thắng lợi là của cá nhân). Chính ư thức anh hùng cá nhân ấy với nội dung xă hội của nó là nội dung tư tưởng của Đạo Yêu tinh - là mầm mống của những Đạo Quỷ thần sau này.

 

3) Đạo Quỷ thần

 

Bắt đầu từ lúc uy quyền của tộc trưởng được củng cố nhờ sự phát triển của sức sản xuất, th́ ư thức tư tưởng mới có ư thức tập trung quyền hành trong những vật thiêng liêng - được củng cố th́ đạo yêu tinh chuyển lên Đạo Quỷ thần. Bước này được thực hiện với sự phát triển của sức sản xuất trong nông nghiệp với kỹ thuật cày ruộng; trong chăn nuôi với kỹ thuật chăn nuôi những đàn ḅ, ngựa... Nhờ những kỹ thuật ấy mà những quan hệ sản xuất cộng đồng chuyển lên quan hệ tư hữu, tuy vẫn c̣n trong phạm vi cộng đồng. Những tộc trưởng đă tập trung của cải, đă có cương vị rơ ràng, trở thành tù trưởng, và thành hệ thống quư tộc hẳn hoi. Tập trung của cải được vững chắc, quan hệ bóc lột nô lệ đă thành h́nh nhưng chưa thành quan hệ thống trị, chưa thành giai cấp thống trị, chưa có nhà nước chiếm hữu nô lệ. Khuôn khổ xă hội là thị tộc, nhưng nội dung đă là nội dung bóc lột. Nội dung bóc lột ẩn náu dưới h́nh thức cộng đồng. Trên cơ sở mới ấy xuất hiện Đạo Quỷ thần.

 

Quan hệ giữa thần và người là quan hệ tù trưởng (hay vua bộ lạc) với tập thể bộ lạc. Cá tính của những vật thiêng đă được củng cố. Thần, quỷ đă có lư lịch nhưng uy quyền của nó vẫn chưa được củng cố một cách dứt khoát, thần có thể biến thành quỷ một cách dễ dàng. Thần tiêu biểu cho tù trường thắng, quỷ tiêu biểu cho tù trưởng thua. Được là thần, thua là quỷ. Quan hệ quỷ thần nói chung đă được củng cố nhưng chưa được vững vàng. V́ thế cương vị vua bộ lạc (thời thị tộc tan ră) chưa được vững vàng (vua có thể bị người khác giết để lên thay, bộ lạc nọ đánh bộ lạc kia), nên uy quyền chưa được vững, Nhà nước chưa thành hệ thống. Sở dĩ uy quyền chưa được vững v́ quan hệ chủ nô - nô lệ chưa được tổ chức trong một Nhà nước. V́ thế ư thức uy quyền phải được củng cố luôn luôn bằng những lễ hiến tế. Giai đoạn thị tộc tan ră là giai đoạn phát triển vĩ đại của những lễ hiến tế. Lúc đầu là hiến tế người, không những giết tù binh mà c̣n giết cả người trong thị tộc, có khi giết cả vua để củng cố ư thức uy quyền.

 

Như vậy rơ ràng: tư tưởng quỷ thần xây dựng trực tiếp trên quan hệ chiến đấu xây dựng từng bước và thường xuyên những quan hệ tư hữu phát triển trong khuôn khổ thị tộc. Quan hệ tư hữu phát triển trên cơ sở chiến tranh thường xuyên, nên ư thức uy quyền phải được củng cố thường xuyên bằng những cuộc hiến tế giết đến hàng trăm nô lệ, trâu ḅ, có khi giết cả vợ con, người trong gia đ́nh. Thế kỷ 40 tr. CN ở Lưỡng Hà, và thế kỷ 50 tr. CN ở Ai Cập, trong các mồ mả vua chúa c̣n dấu vết nhiều xác người hiến tế. Lệ hiến tế này c̣n kéo dài nhiều về sau này: như lễ hiến tế Tần Thủy Hoàng có giết hơn trăm người. Nhưng những lễ đổ máu dă man ấy đă đánh dấu một tổ chức mới tiến bộ hơn, rộng răi hơn, phá vỡ những giới hạn thị tộc hẹp ḥi, xây dựng xă hội mới là xă hội chiếm hữu nô lệ.

 

Xét bề ngoài th́ ông thần rất khát máu dă man, bằng chứng trong sách Thánh c̣n nhắc lại thần bộ lạc Do Thái là Jénovah bắt ông Abraham hiến con để phù hộ, và chính Abraham chịu mang con đi giết (chứng minh rằng mỗi gia tộc hàng năm phải hiến một số con mới đẻ). Xét tục lệ bề ngoài th́ rất dă man, nhưng nó phải có căn cứ nào đấy th́ mới phát triển được; đó là thức xă hội ngoài khuôn khổ huyết thống, xây dựng trên một hệ thống mới, rộng răi hơn.

 

Bắt đầu từ lúc Nhà nước chiếm hữu nô lệ được xây dựng, uy quyền của nhà vua được củng cố vững vàng, th́ những lễ hiến tế tuy vẫn c̣n duy tŕ nhưng bớt dă man. Thần đă tiếp thu được nội dung mới, là ư nghĩa bảo vệ những quan hệ b́nh thường có tổ chức trong xă hội (nội dung cũ của thần là toàn quyền luôn luôn củng cố bằng cách hiến tế). Những quan hệ b́nh thường ấy có hai mặt:

 

- Quan hệ áp bức bóc lột giữa chủ nô và nô lệ;

 

- Quan hệ trao đổi h́nh thức tương đối b́nh đẳng giữa các hạng chủ nô và nhân dân tự do (có những quần chúng dân nghèo tự do thực tế không có nô lệ).

 

Với xă hội có giai cấp chủ yếu là chủ nô và nô lệ xuất hiện, th́ trong quan hệ sản xuất về căn bản có tính chất bóc lột, nhưng trong phạm vi ấy có xuất hiện mối quan hệ cộng tác trao đổi h́nh thức b́nh đẳng, được phản ánh trong ư thức với một ư nghĩa thần thánh. Ông thần tượng trưng cho công lư, thánh thần công lư về căn bản là thần thống trị, xây dựng quyền thống trị trên lễ hiến tế - nhưng đồng thời cũng dùng quyền thống trị để bảo đảm công lư (tất nhiên chỉ thực hiện công lư trong tầng lớp chủ nô và dân tự do). Công lư đó chỉ là h́nh thức nên cần có thần thánh đảm bảo. Công lư này về căn bản trong ư thức tư tưởng cũng là được xây dựng trên cơ sở toàn quyền, cơ sở bóc lột, nhưng đă có nội dung tương đối tiến bộ.

 

Nội dung ấy càng phát triển th́ ông Thần càng được nhân cách hóa. Vật tố tiến lên Yêu tinh rồi đến Quỷ thần, th́ căn bản Thần vẫn c̣n là vật.

 

Đến khi xă hội chiếm hữu nô lệ được tổ chức vững vàng, khái niệm công lư và một phần quan niệm bác ái được phát triển trong phạm vi nhân dân tự do, th́ ông thần cũng dần dần tiếp thu được những đức tính mới của con người. Trong thời dă man (thời thị tộc tan ră), tượng thần có h́nh thức rất dữ dội: những con thú dữ có sừng, có răng, nhăn nhó... Dần dần văn minh phát triển trên cơ sở chiếm hữu nô lệ, thần được tượng trưng bằng h́nh người. Lúc đầu th́ c̣n to lớn, nghiêm khắc với tính chất công thức (như những thần cổ Ai Cập); hay với tính chất dữ dội (như thần Lưỡng Hà).

 

Mỗi xă hội có điển h́nh của nó, điển h́nh ấy được diễn tả trong tượng thánh, tượng trưng chính xác cho quan hệ xă hội. Ví dụ: Thần Ai cập phần nào hăy c̣n tính chất thú vật (thần ḅ, thần rắn, v. v...) nhưng đă có nhân cách. Nghiêm khắc với tính chất công thức (nghiêm nhưng không dọa nạt ai), có tính chất kỷ hà (những đường tṛn, đường thẳng h́nh như kẻ bằng thước) biểu hiện tính chất nghiêm khắc duy tâm của chế độ quân chủ Ai Cập. Thần Lưỡng Hà th́ có khác, tuy cũng nghiêm khắc nhưng nghiêm khắc này tượng trưng cho chế độ quân chủ Lưỡng Hà; ở Lưỡng Hà có chiến tranh luôn nên tượng thần cũng có vẻ dữ dội. (Ai Cập xa những đường xâm chiếm của các thị tộc dă man nên tương đối ít xảy ra chiến tranh hơn).

 

Chế độ chiếm hữu nô lệ tiến lên chế độ dân chủ (của chủ nô) th́ nhân cách của thần lại càng được phát triển, càng ngày tính chất dữ dội và công thức càng bớt đi; thần đă thành người đẹp; như thần Hy Lạp oai vệ đẹp đẽ, lần đầu tiên trong lịch sử loài người, cái đẹp được đề cao.

 

Như vậy ta thấy rơ ràng: ư nghĩa duy tâm nhất trong tư tưởng cũng có nội dung xă hội hẳn hoi. Nội dung ấy là sự phát triển của sức sản xuất và quan hệ sản xuất xây dựng những tổ chức ngày thêm rộng răi và tương đối b́nh đẳng. Thần Hy Lạp đă thực sự là người, v́ lần đầu tiên trong lịch sử người dân thường được làm chủ nên thần tượng trưng cũng là người thường thôi, nhưng là người đẹp; tính chất đẹp này tượng trưng cho tập thể nhân dân, nhưng lư tưởng hóa v́ nhân dân đây là chủ nô. Qua đó ta thấy chính là nhân dân tự do được lư tưởng hóa chứ không phải là ông vua hay quư tộc nào được lư tưởng hóa.

 

Gia tô giáo.

 

Đến bước tan ră của chế độ chiếm hữu nô lệ, thần đă biến thành người thật. Lúc này thần đă giáng sinh làm người thường, bằng chứng là Thượng đế đă cho con xuống thế gian để chịu những đau khổ trần tục để cứu vớt nhân loại (Chúa Gia tô (Jésus - B.T) giáng thế trong Gia - tô giáo).

 

Trần Đức Thảo

(Lịch sử Tư tưởng trước Marx, tr. 69-105)