NỘI DUNG XĂ HỘI

“TRUYỆN KIỀU”

 

 

Trần Đức Thảo

Tập san Đại học Sư phạm, số 5, tháng 1-2-3/1956

 

 

___________________

Tính chất, tác dụng chống phong kiến là giá trị nhân đạo của Truyện Kiều. Nhưng tính chất và tác dụng đó bắt nguồn từ đâu, thực hiện lập trường nào và đạt được mức độ nào? Giải quyết vấn đề này là quy định thái độ thông cảm, nhận định phần đóng góp thực sự của thơ Nguyễn Du trong công cuộc đấu tranh của chúng ta bây giờ.

 

Tính chất và tác dụng chống phong kiến căn cứ vào nội dung xă hội được diễn tả. Nội dung xă hội không phải chỉ là những sự việc được kể, nhưng là nội dung mâu thuẫn, ư nghĩa của những sự việc ấy đối với cuộc đấu tranh giai cấp đương thời, ư nghĩa đó thể hiện trong cách tŕnh bày của tác giả, trong nghệ thuật văn chương.

 

Đây là điểm căn bản định nghĩa tính chất sáng tạo trong Truyện Kiều. Sở dĩ Nguyễn Du, tuy chỉ kể lại những sự việc đă có trong cuốn tiểu thuyết của Thanh Tâm Tài Nhân, mà lại tạo ra được một trước tác hoàn toàn mới, đó không phải chỉ là do nghệ thuật thi văn, nhưng căn bản là do nội dung xă hội, rất lù mờ và lệch lạc trong Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân, mà được nổi bật trong Truyện Kiều của Nguyễn Du. Vai tṛ nàng Kiều trong cuốn tiểu thuyết của Thanh Tâm Tài Nhân là vai tṛ một cô gái tài sắc rất mực, nhưng tính t́nh khá tầm thường, thậm chí đôi khi lại có những cử chỉ sỗ sàng. Do đấy nội dung mâu thuẫn giữa tài và mệnh rất là nông nổi, không bộc lộ thực chất bất công, vô nhân đạo của chế độ xă hội đương thời. Trái lại trong Truyện Kiều của Nguyễn Du, Kiều là một điển h́nh lư tưởng, đủ đức lẫn tài, giữ được phẩm giá cao quư, tinh thần trong sạch trong những hoàn cảnh hết sức nhục nhă. Đây, mâu thuẫn giữa lư tưởng và thực tế được diễn tả một cách thấm thía, làm cho chúng ta cảm thấy những mâu thuẫn thực tại chia xé xă hội phong kiến suy đồi, những mâu thuẫn ấy không thể nào giải quyết một cách khác hơn là bằng mộc cuộc khởi nghĩa của nông dân. Những sự việc nói chung th́ đă được kể trong Thanh Tâm Tài Nhân, nhưng chỉ có trong Nguyễn Du nó mới mang được một ư nghĩa sâu sắc. Đó là nội dung chân chính mà Nguyễn Du đă sáng tạo, phản ánh thực tại tiến hoá của xă hội Việt Nam đời Lê mạt - Nguyễn sơ. Cảm hứng chủ đạo của thi sĩ là nhằm nội dung ấy, mà cũng chính do đấy mà đạt được một h́nh thức văn nghệ tuyệt diệu. Giá trị chân lư, tính chất và tác dụng chống phong kiến của Truyện Kiều xuất phát từ nội dung cùng với h́nh thức phản ánh thực chất của xă hội phong kiến trong quá tŕnh đấu tranh và tiến hoá của nó. Vấn đề lập trường và mức độ chống phong kiến là vấn đề lập trường và mức độ phản ánh thực tế khách quan ấy.

_________________

 

I - Tài, Mệnh và T́nh

 

Gia đ́nh viên ngoại họ Vương thuộc về thành phần trung gian trong xă hội phong kiến. Kiều đă được luyện tập trong mọi nghề phong lưu: thi, hoạ, ca, nhạc. Nhưng phương thức sinh hoạt c̣n giản dị: ngày hội Đạp Thanh, ba chị em “bộ hành chơi xuân”, trong khi bọn giàu có th́ “ngựa xe như nước, áo quần như nêm”. Thậm chí phụ nữ trong nhà c̣n có phần tham gia lao động, và hôm bọn sai nha đến cướp phá th́ chúng đă làm “Rụng rời khung cửi, tan tành gói may”. Tuy nhiên, trước ngày sa sút, không ai trong gia đ́nh phải sản xuất để sinh sống, vậy họ Vương chắc cũng có ruộng phát canh, nhưng phần này không thể có nhiều, v́ đến lúc có việc lễ quan, th́ không thấy đặt vấn đề bán ruộng và sau đấy cả nhà lại t́m cách sinh nhai trong nghề thủ công: “Thuê may bán viết, kiếm ăn lần hồi”. Chúng ta có thể nhận định: Kiều xuất thân ở tầng lớp tiểu phong kiến, có thể là vào hạng dưới.

 

Đối với những tầng lớp trung gian dưới chế độ phong kiến suy đồi, từ thương nhân, chủ thủ công đến thừa lại, tiểu địa chủ [1], mâu thuẫn giữa tài và mệnh xuất phát từ kinh nghiệm thực tế xă hội. Họ có phương tiện để rèn luyện cá nhân, xây dựng tài năng, nhưng lại không được sử dụng cái tài năng ấy một cách xứng đáng, v́ bị bọn quư tộc, quan liêu đàn áp, có khi biến cái tài năng ấy thành một cái tai vạ. Ví dụ như một trong những lư do cản trở sự phát triển của những nghề thủ công, là những chủ thợ giỏi thường phải giấu nghề và trốn tránh để khỏi bị bắt đi làm cho nhà nước phong kiến với một chế độ bán nô lệ. Tiểu phong kiến th́ là một tầng lớp trong giai cấp phong kiến, tức là trong giai cấp thống trị nói chung, nhưng bản thân họ lại không ở cương vị thống trị. Đứng về mặt ngôi thứ trong toàn bộ xă hội, họ cũng chỉ là một thành phần trung gian. Và họ cũng bị những thành phần thống trị, quư tộc quan liêu, đàn áp: bằng chứng chính là những nhà nho bất măn với thời thế đă đứng ra lănh đạo những phong trào nông dân khởi nghĩa (Nguyễn Tuyển, Nguyễn Hữu Cầu, Nguyễn Danh Phương, Nguyễn Nhạc, v.v…). Mâu thuẫn giữa tiểu phong kiến và phong kiến thống trị là mâu thuẫn nội bộ trong giai cấp phong kiến, đồng thời cũng là nơi phản ánh toàn bộ mâu thuẫn của xă hội phong kiến, nơi phân hoá giai cấp phong kiến. Cái bạc mệnh của những phần tử tiểu phong kiến bị đàn áp bắt nguồn từ hoàn cảnh giai cấp. Đối với họ, nó xuất hiện như là một quy luật chung.

 

Ở những tầng lớp trung đại phong kiến, cũng có những trường hợp thất bại, nhưng thân phận chung th́ tất nhiên vẫn là sung sướng. Ví dụ như nếu Kiều sinh trưởng trong một gia đ́nh phú quư th́ cũng có thể là nàng bị mắc nạn, nhưng đó lại chỉ có thể coi là một ngoại lệ, v́ đă ở thành phần thống trị th́ “lời bạc mệnh” không phải là “lời chung” cho phận hồng nhan. Hoạn thư, con nhà đại phong kiến, đă thấy rơ điểm này:

 

“Ví chăng có số giàu sang

Giá này dẫu đúc nhà vàng cũng nên”.

 

Nhưng v́ gia tư họ Vương là “thường thường bậc trung”, chỉ một buổi quấy lộn của bọn sai nha là đủ để làm tan nát, tài hoa của Kiều đă có điều kiện để xây dựng, nhưng lại sẽ làm một mồi hấp dẫn cho bọn thống trị dầy ṿ và biến thành một công cụ hưởng lạc cho chúng. Cái bạc mệnh này không phải là trường hợp cá biệt, mà là điển h́nh cho cả một số thành phần quan trọng trong xă hội phong kiến: “Làm gương cho khách hồng quân thử soi”. Tư tưởng tài mệnh tương đố phản ánh trong chủ quan cá nhân t́nh trạng thực tế của những tầng lớp trung gian bị bọn thống trị đe doạ, đàn áp; người nào có phần đặc sắc th́ bị lợi dụng một cách vô nhân đạo:

 

“Anh hoa phát tiết ra ngoài,

Ngh́n thu bạc mệnh, một đời tài hoa”.

 

Đây c̣n là phần giới hạn hẹp ḥi của mâu thuẫn giữa tài và mệnh. Nhưng đồng thời nó lại có một ư nghĩa rộng răi hơn. V́ chính cái số phận bội bạc của những thành phần trung gian chỉ là phản ánh trong phạm vi cục bộ mâu thuẫn chung giữa nhân dân, người sáng tạo ra mọi giá trị chân chính trong lịch sử, và giai cấp thống trị ḱm hăm và đàn áp công tŕnh sáng tạo ấy. Cuộc đấu tranh giữa nhân dân và giai cấp thống trị có tính cách cụ thể, trực tiếp và quyết liệt, chứ không phải chỉ là mâu thuẫn xa xôi giữa tài và mệnh. Nhưng sở dĩ những phần tử trung gian có năng lực đạt được tài hoa, tài hoa này cũng có giái trị thực sự, đó là v́ họ c̣n gốc rễ trong quần chúng, được ảnh hưởng của quần chúng, mà cũng v́ thế mà họ lại vấp phải chế độ áp bức của bọn thống trị. Vậy tư tưởng tài mệnh tương đố, với giới hạn của nó, cũng có phần ư nghĩa phổ cập. Trực tiếp th́ nó xuất phát từ hoàn cảnh của những thành phần trung gian, nhưng nó không đóng khung trong những thành phần ấy, v́ đồng thời nó cũng phản ánh gián tiếp tŕnh trạng chung của nhân dân, vậy phần nào cũng được quần chúng thông cảm. Tiếng đàn của Kiều gợi sầu, v́ nó bộc lộ tâm trạng của tầng lớp tiểu phong kiến bị đe doạ, nhưng đồng thời nó cũng nhắc lại những nỗi gian khổ của nhân dân bị áp bức bóc lột, và nó là một tiếng kêu phản đối, trong một phạm vi nhất định, chế độ phong kiến thống trị. Phạm vi này mới là phạm vi tài hoa cá nhân, oán trách bạc mệnh, nhưng v́ nội dung mối sầu cũng c̣n có ư nghĩa phổ cập, tiếng đàn đă đạt được một giá trị nghệ thuật sâu sắc, làm cho thiên hạ cảm thấy một cách thấm thía bản chất bất nhân, bầu không khí nghẹn thở của chế độ xă hội đương thời:

“Khúc nhà tay lựa nên chương

Một thiên Bạc mệnh lại càng năo nhân”.

 

*

* *

 

Nghệ thuật than phiền chỉ là một h́nh thức phản đối tiêu cực. Nhưng được gặp t́nh ái, Kiều lại bộc lộ một tinh thần đấu tranh mạnh mẽ. Đây là phần căn bản lành mạnh của nàng, đi song song với những mâu thuẫn vấn vít trong tư tưởng tài mệnh tương đố. Nhưng để nhận định rơ tính chất đấu tranh, giá trị chân chính của mối luyến ái của Kiều với Kim Trọng, cũng cần phải xét nội dung giai cấp của nó.

 

Kim Trọng thuộc rơ ràng về thành phần phong kiến thống trị. Sau buổi hội Đạp Thanh, ba chị em họ Vương th́ giản dị “thơ thẩn dan tay ra về”, mà chàng th́ cưỡi “ngựa câu ḍn”, “sau lưng theo một vài thằng con con”, quần áo sang trọng làm chói lọi cả một vùng chung quanh:

 

“Hài văn lần bước dặm xanh,

Một vùng như thể cây quỳnh cành dao”.

 

Đức tính của chàng xuất phát từ cương vị giai cấp:

 

“Họ Kim, tên Trọng, vốn nhà trâm anh.

Nền phú hậu, bậc tài danh,

Văn chương nết đất, thông minh tính trời”.

 

Chúng ta hiểu rơ: “bậc” là cấp bậc ngôi thứ, quy định cái “tài danh” được công nhận trong xă hội phong kiến. Chữ “đất” trong ư thức chủ quan nhằm chỗ đặt mồ mả, nhưng thực ra th́ muốn chọn được chỗ tốt, cũng phải có sẵn nhiều ruộng đất. Cái linh quyền của đất mồ mả tượng trưng cho thực quyền phong kiến chiếm đoạt ruộng đất. Mà cũng v́ thế những “nhà trâm anh” mới có phương tiện thực tế để rèn luyện cái “nết văn chương”. C̣n “tính trời” là cái truyền thống thống trị, do đấy con cái nhà quan từ thuở nhỏ đă thấm nhuần cái lư tính của chế độ phong kiến, tức là cái trí “thông minh” của giai cấp phong kiến. Đó là những điều kiện cơ bản đă tạo nên một anh chàng

 

“Phong tư tài mạo tuyệt vời,

Vào trong phong nhă, ra ngoài hào hoa”.

 

Ngay buổi gặp gỡ đầu tiên, Kiều tự nhiên đă xiêu ḷng. Cần phải nhận rơ: khách quan th́ tầng lớp tiểu phong kiến có xu hướng vươn lên thành phần thống trị, nhưng trong trường hợp này, đấy lại không phải là động cơ chủ quan trong ư thức nàng Kiều. Trái lại, Kiều đă rất e ngại trước sự chênh lệch giữa nàng và Kim Trọng:

 

“Nàng rằng: “Trộm liếc dung quang.

Chẳng sân ngọc bội, thời phường kim môn.

Nghĩ ḿnh phận mỏng cánh chuồn,

Khuôn xanh biết có vuông tṛn mà hay?”

 

Trong tư tưởng của Kiều, cương vị giai cấp của Kim Trọng chỉ là một cản trở cho t́nh yêu. Động cơ chủ quan của nàng là cảm xúc thuần tuư, trong sạch:

 

“Lặng nghe lời nói như ru,

Chiều xuân dễ khiến, nét thu ngại ngùng”.

 

Nhu cầu thiết tha của Kiều là một đời sống đa t́nh, thoả măn những đ̣i hỏi của tài hoa. Nhưng với thành phần giai cấp của nàng, với cả cái giáo dục phong kiến, với những tiêu chuẩn nhận xét của thời đại, yêu cầu t́nh cảm của nàng chỉ có thể h́nh dung trong một điển h́nh lư tưởng của thành phần thống trị - “chẳng sân ngọc bội, thời phường kim môn”-, và nàng đă cảm thấy Kim Trọng như là người lư tưởng. Tuy nhiên, trong cái h́nh ảnh lư tưởng ấy, Kiều chỉ nhắm cái h́nh thức lư tưởng thuần túy, đáp lại yêu cầu t́nh cảm của nàng. C̣n cái tính chất thống trị của con người lư tưởng đó, th́ Kiều lại thấy rơ rằng đấy là một mối đe doạ cho tương lai:

 

“Trông người lại ngắm đến ta,

Một dày, một mỏng, biết là có nên?”

 

Cảm tưởng này phản ánh đúng đắn hoàn cảnh giai cấp của Kiều. Yêu cầu t́nh cảm của những thành phần trung gian trong xă hội phong kiến xuất phát từ tài năng cá nhân, tài năng ấy đ̣i hỏi một tập thể thích hợp, thông cảm với nó và giúp nó phát triển. Nhưng tài năng chỉ có thể xuất hiện nhờ công tŕnh lao động rèn luyện và xây dựng nó lên, công tŕnh này, xét tới cùng, là bắt nguồn từ quần chúng nhân dân, người sáng tạo ra những giá trị nghệ thuật căn bản. Cụ thể th́ tiếng đàn của Kiều cũng là xuất phát từ những bài nhạc thông thường: “Khúc nhà tay lựa nên chương”. Tức là con người tài hoa, đa t́nh đa cảm của Kiều có gốc rễ trong quần chúng, và cũng v́ thế mà đến bây giờ chúng ta c̣n thông cảm, và cho yêu cầu t́nh cảm của nàng là tiêu biểu cho quyền sống của con người dưới chế độ phong kiến. Nhưng đối tượng t́nh cảm trong ư thức của Kiều chỉ có thể quan niệm theo lư tưởng phong kiến, tức là trong một điển h́nh phong kiến thống trị lư tưởng hoá. Kiều đă đặt đối tượng t́nh cảm của ḿnh trong con người thống trị lư tưởng của Kim Trọng. Nhưng chính đây là nguồn gốc mâu thuẫn: v́ trong thực tế xă hội, chính thành phần phong kiến thống trị lại luôn luôn đàn áp những phần tử trung gian, như gia đ́nh họ Vương. Kiều đă cảm thấy cái mâu thuẫn ấy, và dù Kim Trọng có lấy cá tính anh hùng mà chống chọi với quy luật xă hội – “Xưa nay nhân định thắng nhiên cũng nhiều” -, thành phần giai cấp của chàng sẽ không cho phép chàng thực hiện hạnh phúc với người yêu: v́ một tên quan lại hối lộ, Kiều sẽ phải bán ḿnh chuộc cha. Đó là nội dung mâu thuẫn giữa t́nh và mệnh: những thành phần trung gian đặt lư do tồn tại của ḿnh trong những điển h́nh thống trị lư tưởng hoá, nhưng quy luật của chế độ thống trị lại là đàn áp họ một cách dă man.

 

Tuy nhiên Kiều không đầu hàng hoàn cảnh xă hội, và cuộc luyến ái của nàng với Kim Trọng là một cuộc đấu tranh cương quyết. Một hành động đặc biệt táo bạo đối với phong tục đương thời, là hôm đi thăm Kim Trọng, và chiều đến đă trở về nhà, thấy cha mẹ c̣n giở tiệc hoa, Kiều lại hấp tấp chạy t́m người yêu:

 

“Cửa ngoài vừa rủ rèm the,

Xăm xăm băng lối vườn khuya một ḿnh”.

 

Đây không phải chỉ là phá bỏ lễ giáo phong kiến để thoả măn t́nh cảm. Đây là một hành động đấu tranh chống những nguy cơ ngấm ngầm đe doạ t́nh duyên, nguy cơ ấy xuất phát từ hoàn cảnh giai cấp, mà nàng đă cảm thấy với tư tưởng bạc mệnh. Nàng cố gắng tranh thủ từng giờ từng phút, v́ một lúc gặp được người yêu là một thắng lợi chống số phận:

 

“Bây giờ rơ mặt đôi ta,

Biết đâu rồi nữa chẳng là chiêm bao”.

 

Kiều không c̣n đếm xỉa ǵ đến lễ giáo, v́ vấn đề lớn quá, không c̣n th́ giờ mà chú ư đến h́nh thức: cái số phận đe doạ tương lai, trước kia chỉ là một cảm tưởng trong mơ mộng chủ quan, bây giờ đă bắt đầu bộc lộ thực chất của nó với cái t́nh trạng chênh lệch đẳng cấp: “Một dày, một mỏng, biết là có nên”. Hành động của Kiều, tranh thủ thời gian với số phận, xét tới cùng là một hành động đấu tranh chống những quan hệ xă hội cản trở t́nh duyên, chống chế độ xă hội phong kiến.

 

Nhưng nếu thế th́ v́ sao nàng lại không đi đến cùng, không để cho luyến ái thoả măn cái đ̣i hỏi tự nhiên của nó? Phải chăng nàng đă bị ngăn cản do đạo đức phong kiến, thành kiến xă hội về lễ nghi kết hôn?

 

Một điểm đáng chú ư là trong cả đoạn can Kim Trọng đừng “Ra tuồng trên bộc, trong dâu”, Kiều chỉ nói qua loa một câu về đạo trinh tiết – “Đạo ṭng phu lấy chữ trinh là đầu”. Mà câu này Kiều cũng chỉ áp dụng vào ḿnh, chứ c̣n đối với Kim Trọng th́ nàng cũng thấy rơ rằng không có vấn đề luân lư: “Vườn hồng chi dám ngăn rào chim xanh”. Sự thực là Kiều đă quan niệm vấn đề hoàn toàn trong phạm vi t́nh ái. Động cơ của Kiều không phải là thành kiến lễ giáo – mà đă chạy t́m người yêu ban đêm th́ c̣n thành kiến ǵ? - động cơ của Kiều chỉ là lo lắng về tư tưởng của Kim Trọng, sợ mất tư thế đối với chàng:

 

“Ra tuồng trên bộc, trong dâu,

Th́ con người ấy ai cầu làm chi?

… Gieo thoi trước chẳng giữ giàng,

Để sau nên thẹn cùng chàng bởi ai?”

 

Nhưng nếu thực t́nh yêu nhau, th́ về điểm ấy có ǵ mà phải thẹn với nhau, nhất là lại thẹn về sau? Trước th́ có thể rụt rè, nhưng sau th́ c̣n ǵ nữa mà thẹn? Mà trong suốt buổi gặp gỡ, và ngay đến lúc cuối cùng, “Xem trong âu yếm có chiều lả lơi”, th́ Kiều cũng không có vẻ thẹn thùng, trái lại rất là tự chủ, tự chủ đến nỗi mà chỉ sợ thẹn về sau. Mà cũng không phải là sợ thẹn với cha mẹ hay với thiên hạ, mà chỉ là sợ “thẹn cùng chàng”.

 

Chính đây là chỗ mà chúng ta nắm được thâm tâm của Kiều. Kiều chưa hoàn toàn tin tưởng ở Kim Trọng. Đành rằng chàng cũng đă chứng minh khá đầy đủ cái “tấm t́nh si”, nhưng sự chênh lệch xă hội không cho phép Kiều tin tưởng vô điều kiện. V́ cương vị kém một cách rơ ràng, Kiều đă cảm thấy rằng quá một mức nào đấy th́ ḿnh cũng có thể bị khinh rẻ:

 

“Trong khi chắp cánh liền cành,

Mà ḷng rẻ rúng đă dành một bên!”

 

Trong cùng một thành phần xă hội, hoặc nếu Kim Trọng lại ở một địa vị thấp hơn, với t́nh ái nồng nàn giữa đôi bên, với tài hoa có một không hai của Kiều, th́ không có lư do ǵ mà phải sợ rằng người yêu được thoả măn rồi th́ sẽ chán và bỏ rơi. Thiếu ǵ lư lẽ để giữ thanh tân, mà vừa mới cùng nhau “Tóc tơ căn vặn tấc ḷng, Trăm năm tạc một chữ đồng đến xương”, mà đă thốt ra những lời chua chát:

 

“Mây mưa đánh đổ đá vàng,

Quá chiều nên đă chán chường yến anh.

… Mái tây để lạnh hương nguyền,

Cho duyên đằm thắm ra duyên bẽ bàng”.

 

Nhưng sở dĩ Kiều đă phải lo xa và nói thẳng như thế, là vi hai bên đây th́ “một dày, một mỏng”, bên mỏng lại là phần nàng, vậy tuy có yêu nhau một cách đằm thắm, nhưng “ḷng rẻ rúng” vẫn là một khả năng tiềm tàng trong con người ở thành phần thống trị. V́ thế mà trước anh chàng giàu sang kia, Kiều đă tự thấy ḿnh ở cương vị nhân dân, và bảo vệ cái tư thế của con nhà thường dân, “Thói nhà băng tuyết, chất hằng phỉ phong”. Đấy cũng là một h́nh thức đấu tranh giai cấp, nhờ thế mà Kiều đă giữ được phẩm giá cao quư:

 

“Thấy lời đoan chính dễ nghe,

Chàng càng thêm nể, thêm v́ mười phân”.

 

*

* *

 

Đến đây là hết đời sống của Kiều trong gia đ́nh, bề ngoài là hạnh phúc, bề trong th́ đầy mâu thuẫn và đe doạ. Nội dung mâu thuẫn này đă được phác qua theo hướng đấu tranh đúng đắn. Kiều đă cảm thấy tính chất bất nhân của chế độ xă hội đương thời, đă tỏ thái độ đối lập bằng nghệ thuật đoạn trường, đă bạo dạn xây dựng hạnh phúc ngoài lễ giáo phong kiến, đồng thời vẫn giữ được tư thế trước thành phần thống trị. Nhưng nội dung đấu tranh c̣n nằm trong khuôn khổ giai cấp phong kiến nói chung. Nó chỉ phản ánh một cách rất là gián tiếp cuộc đấu tranh của nhân dân chống chế độ áp bức bóc lột.

 

Khuôn khổ giai cấp phong kiến sẽ bị vỡ lở trong quá tŕnh phát triển mâu thuẫn giữa tiểu phong kiến và phong kiến thống trị. Chế độ tham quan ô lại sẽ làm tan nát gia đ́nh họ Vương, liệt Kiều xuống hạ tầng xă hội: “Thanh lâu hai lượt, thanh y hai lần”.

 

Đây là quá tŕnh phân hoá giai cấp phong kiến, bước đầu tan ră xă hội phong kiến. Trong quá tŕnh này, kinh tế hàng hoá đă đóng một vai tṛ lịch sử quyết định. Sức mạnh của đồng tiền lôi cuốn mọi sự vật trong một luồng giao dịch rộng răi, phá vỡ cơ sở địa phương chủ nghĩa của chế độ phong kiến, giải tán hệ thống ngôi thứ và luân lư phong kiến. Nguyễn Du đă diễn tả tác dụng phá huỷ ấy một cách sâu sắc, với những lời lẽ cay nghiệt:

 

“Trong tay đă sẵn đồng tiền,

Dẫu ḷng đổi trắng, thay đen khó ǵ!”

 

Nhưng chính cái tác dụng phá hủy đó lại nằm trong vai tṛ tiến bộ của kinh tế hàng hoá trong lịch sử. Phải chăng Nguyễn Du đă đứng trên lập trường “thuần phong kiến” mà chống thương nghiệp một cách triệt để, chống chế độ tham quan ô lại v́ nó là một h́nh thức cấu kết giữa phong kiến và lái buôn, mơ mộng trở lại một đời phong kiến nguyên thủy lư tưởng hoá? Phải chăng v́ tư tưởng Nguyễn Du căn bản là phản động, và chỉ v́ một sự gặp gỡ nhất thời mà Truyện Kiều lại có những đoạn có tác dụng chống phong kiến?

 

II - Tác hại của đồng tiền trong chế độ phong kiến suy đồi

 

Kinh tế hàng hoá là một lực lượng tiến bộ trong xă hội phong kiến, đồng thời cũng là một phương thức bóc lột nặng nề. Giai cấp thương nhân một mặt tăng cường cơ sở nhân dân chống chế độ phong kiến thống trị, xây dựng những yếu tố tiền tư bản chủ nghĩa, nhưng một mặt khác th́ nó lại cấu kết với giai cấp thống trị, tăng cường chế độ tham quan ô lại. Nguyễn Du, nói chung, không thấy phần tích cực của kinh tế hàng hoá, và chỉ chú trọng lên án ḷng tham vô đáy của bọn sai nha, của những phường “buôn thịt bán người”. Về phần này, nhiều câu phản kháng của Truyện Kiều phù hợp với ḷng căm thù của nhân dân. Nhưng cũng phải nhận rằng Nguyễn Du chưa phải là đă đứng trên lập trường một giai cấp tiến bộ trong nhân dân mà đấu tranh. Thực tế th́ Nguyễn Du đă coi giai cấp thương nhân với tất cả những thiên kiến và ḷng khinh miệt của con người phong kiến, và tuy có kết án cái tập quán hối lộ của bọn quan lại, nhưng vẫn coi trọng giai cấp phong kiến, vẫn bảo vệ lư tưởng phong kiến. Như Kiều sau khi đă phải bán ḿnh lễ quan, vẫn c̣n mong một thân phận “tiểu tinh” trong một gia đ́nh phong kiến, và đến lúc thấy Mă Giám sinh ra tuồng dở dang, nàng cũng không có cách ǵ khinh bỉ hơn là nhận định rằng đấy là một hạng con buôn:

 

“Khác màu kẻ quư, người thanh,

Ngắm ra cho kỹ như h́nh con buôn”.

 

Chúng ta có thể dứt khoát: lập trường Nguyễn Du căn bản là phong kiến, và việc tố cáo tác hại của đồng tiền là thực hiện trên lập trường phong kiến. Nhưng phải chăng đó là lập trường phong kiến phản động nhất, “thuần phong kiến” đả phá bọn phong kiến quan liêu v́ chúng cấu kết với thương nhân? Trong suốt Truyện Kiều chúng ta không thấy đoạn nào tỏ ḷng ao ước trở lại một chế độ phong kiến “thuần” hơn là chế độ quan liêu, tức là chế độ quư tộc lănh chúa. Mà thực ra th́ đến đời phong kiến suy đồi, cũng không c̣n mâu thuẫn dáng kể giữa quư tộc và quan liêu. Chính bọn quư tộc cũng không ngần ngại ǵ mà cấu kết với bọn lái buôn - cụ thể như “họ Hoạn danh gia” với họ Thúc.

 

Thực ra trong câu chuyện th́ thành phần nàng Kiều là thành phần tiểu phong kiến. Nội dung suy vong của gia đ́nh họ Vương là mâu thuẫn giữa tiểu phong kiến và phong kiến thống trị, bọn này dựa vào những phần tử lái buôn để đàn áp bọn kia, và ngược lại một số con buôn lại lợi dụng chế độ quan liêu để làm giàu với những thủ đoạn ty tiện, “buôn thịt, bán người”. Những phần tử tiểu phong kiến phá sản oán ghét những bọn tham quan ô lại đă đàn áp họ, đồng thời họ cũng oán ghét những hạng lái buôn dùng thủ đoạn để tiếp tục áp bức bóc lột họ. Hai mối thù ấy thống nhất trong cùng một ḷng căm giận tác hại của đồng tiền, trong cùng một tư tưởng nhân đạo đ̣i bảo vệ quyền sống của con người chống bọn quan lại hối lộ và bọn con buôn đầu cơ. Tuy nhiên, họ chỉ có thể quan niệm cái quyền sống ấy trong hệ thống tư tưởng thống trị. Nhưng v́ trong thực tế khách quan, họ bị đàn áp và truất ra khỏi giai cấp phong kiến, đẩy về với quần chúng nhân dân, thái độ phản kháng của họ có phần nội dung chính đáng, phù hợp với ư nguyện của quần chúng.

 

Chúng ta thấy rơ: lập trường tư tưởng đây là lập trường tiểu phong kiến phá sản. Thành phần tiểu phong kiến không có ǵ là thuần tuư, nó rất phức tạp, nói chung th́ chưa tách rời nhân dân như thành phần phong kiến thống trị. Trong quá tŕnh phá sản, nó là tầng lớp biện chứng của giai cấp phong kiến, trong ấy giai cấp phong kiến tự phân hoá, tự nó phá huỷ nó, phản ánh phong trào nhân dân đương lên. Trên lập trường tiểu phong kiến phá sản, Nguyễn Du không thoát khỏi hệ thống tư tưởng phong kiến nói chung, nhưng đồng thời lại lên tiếng chống chế độ phong kiến thống trị. Đó là tư tưởng phong kiến tự nó phủ định nó, và nhiều lời kết án của thi sĩ cũng là lời kết án của nhân dân:

 

“Một ngày lạ thói sai nha,

Làm cho khốc hại chẳng qua v́ tiền”.

 

Thái độ Nguyễn Du phê phán tác hại của đồng tiền có phần hẹp ḥi và lệch lạc, nhưng đồng thời cũng có hướng đấu tranh đúng đắn, dựa vào nhân dân mà chống chế độ thống trị, và do đấy cũng có nội dung chân lư sâu sắc. V́ đành rằng trong điều kiện lịch sử của xă hội phong kiến, tác dụng tiến bộ của đồng tiền nặng hơn là tác hại của nó, tức là nói chung th́ kinh tế hàng hoá đă có vai tṛ tiến bộ, nhưng cái vai tṛ tiến bộ ấy vẫn chỉ là tương đối, mà cái tác hại lại là căn bản. Thực chất của đồng tiền là làm xáo lộn hết cả mọi giá trị của đời sống, làm cho đời người không c̣n là của ḿnh mà biến thành một vật ngoài ḿnh, một món hàng để mua bán. Đó là tính chất tha hoá [2] mà Các Mác đă vạch ra lúc lên án chủ nghĩa tư bản, h́nh thái hoàn thành của kinh tế hàng hoá.

 

Trong cuốn Kinh tế chính trị học và triết học, viết năm 1844, Các Mác đă dẫn một đoạn văn của Sếc-spia diễn tả bản chất tai hại của đồng tiền:

 

 “Vàng? Vàng quư, lóng lánh, mầu vàng? Đây là đủ để làm cho đen hoá trắng, xấu hoá đẹp, trái hoá phải, thô hoá quư, già hoá trẻ, hèn hoá dũng. Ǵ đây, thần thánh? Chính cái này nó lôi cuốn người thầy tu xa bàn thờ của các vị. Cái tên nô lệ vàng này thắt chặt và cởi mở những dây thiêng liêng, nó giáng phúc những kẻ đă bị nguyền rủa, nó làm cho bệnh hủi được sùng bái, nó đề cao bọn kẻ cắp, cấp cho chúng những chức tước, hiển vinh, uy thế ở giữa Thượng viện. Chính nó làm cho bà già goá chồng lại kiếm được chồng mới, cái bà già đầy vết lở ghê tởm kia, nó lại làm thơm nức xuân xanh. Hỡi cục đất khốn nạn, con đĩ chung của loài người, mày gây loạn giữa các dân tộc! … Thần hữu h́nh, mày gắn chặt những tính đối lập, và bắt nó hôn nhau. Mày nói hết mọi thứ tiếng, với bất kỳ mục đích ǵ! Mày là ḥn đá thử các lương tâm! Biết rằng người, người nô lệ của mày, đương nổi dậy, mày gây chia rẽ, để cho các súc vật làm chủ thế giới?” (Timon of Athens)

 

Các Mác b́nh luận như sau đây:

 

“Sếc-spia làm nổi bật hai đặc tính của đồng tiền:

 1) - Nó là thần thánh hữu h́nh, làm mọi tính chất trong nhân loại và tự nhiên biến thành tính đối lập. Nó làm lẫn lộn và đảo ngược tất cả mọi vật và mọi việc. Nó làm kết thân những tính đối lập.

 2) - Nó là con đĩ phổ cập, nó làm mối cho tất cả mọi người.

Sự đảo ngược và lẫn lộn của mọi tính chất trong nhân loại và tự nhiên, sự kết thân những tính đối lập – cái thần quyền - của đồng tiền nằm trong bản tính của nó là cái thực chất của loài người bị tha hoá, biến thành một vật ngoài con người và mang ra bán. Nó là quyền lực bị tha hoá của loài người”. (Kinh tế chính trị và triết học)

 

Truyện Kiều của Nguyễn Du đă diễn tả thực chất của đồng tiền, đúng như Các Mác định nghĩa.

 

Trong cả đoạn kể lại việc tụng kiện làm hại gia đ́nh họ Vương, chúng ta thấy nổi bật tác dụng “đổi trắng, thay đen” của đồng tiền. Oan biến thành tội, tội lại trở ra oan, đúng theo số tiền đ̣i và nộp: “Lễ tâm đă đặt, tụng kỳ cũng xong”. Trong quá tŕnh đảo lộn ấy, t́nh thương yêu bảo đảm sự thống nhất trong gia đ́nh bị lộn ngược thành cái công cụ để chia sẻ gia đ́nh: nếu Kiều không hy sinh, th́ cả nhà sẽ bị hoàn toàn tiêu tán, vậy chính v́ thương nhà nên Kiều phải bỏ nhà, mà cũng v́ thương nhà nên Vương ông mới để cho nàng bỏ nhà: “Thà rằng liều một thân con, Hoa dù ră cánh, lá c̣n xanh cây”. Cái số phận đây không chỉ có đứng ngoài mà cưỡng bách: nó xen vào ư thức chủ quan, đảo lộn nội dung tư tưởng, lấy một bề lẽ phải mà bắt người ta công nhận, nó là cái ngoài ḿnh mà đau đớn phải nhận là của ḿnh, ḿnh đă bị tha hoá:

 

“Phải lời ông cũng êm tai,

Nh́n nhau giọt ngắn, giọt dài ngổn ngang”.

 

Sở dĩ đồng tiền có năng lực làm lộn ngược hết cả ư nghĩa của đời sống, chính là v́ mọi giá trị nhân bản đă bị tha hoá, biến thành những vật ngoài người ta, những món hàng ở thị trường. Đó là nội dung được diễn tả một cách đặc biệt sâu sắc trong vai tṛ những phường “buôn thịt, bán người”. Mă Giám sinh cân nhắc tài sắc của Kiều như con vật bán ở chợ, “c̣ kè bớt một, thêm hai”, rồi mua được về th́ tính toán vốn lăi:

 

“Về đây nước trước bẻ hoa,

Vương tôn quư khách ắt là đua nhau.

Hẳn ba trăm lạng kém đâu,

Cũng đà vừa vốn c̣n sau th́ lời.

… Mập mờ đánh lận con đen,

Bao nhiêu cũng bấy nhiêu tiền, mất chi?”

 

Cần phải nhận rơ: quá tŕnh tha hoá thủ tiêu hết chân lư và đạo đức, nhưng không phải là nó đă bỏ qua một cách máy móc những đức tính của người ta, mà trái lại nó thu tập những đức tính ấy, đảo lộn những đức tính ấy thành những món hàng, mà lại lấy cái đó làm “chân lư”. Ví dụ như Tú bà lúc hiểu rằng v́ Mă Giám sinh “Buồn ḿnh trước đă tần mần thử chơi”, mà “Mầu hồ đă mất đi rồi”, th́ quát mắng, trách Kiều đă không biết giữ trinh! Trong miệng một con chủ nhà đĩ, câu này cũng là một sự lạ, nhưng chính đấy là chỗ nổi bật thực chất của kinh tế hàng hoá. V́ toàn thể con người nàng Kiều biến thành một món hàng, trong món hàng ấy phải tính không những là cái trinh của cơ thể, mà cả cái đức tính của tuổi trẻ. Thấy phần cơ thể không c̣n nữa, Tú bà quật về phần đạo đức; câu mắng là đúng với “chân lư” của chủ nghĩa tiền tệ:

 

“Cớ sao chịu tốt một bề,

Gái tơ mà đă ngứa nghề sớm sao!”

 

Tố cáo bản chất tai hại của đồng tiền, hiện thực phê phán của Nguyễn Du nhất trí với ḷng căm thù tự phát của quần chúng. Tuy nhiên trong điều kiện lịch sử của xă hội bấy giờ, tác hại của kinh tế hàng hoá, dù là căn bản, nhưng vẫn phải coi là phụ đối với tác dụng tiến bộ đương thời của nó. Nhưng ngày nay, chủ nghĩa tư bản đă hết vai tṛ tiến bộ trên thế giới, trong những khu vực mà đồng tiền c̣n thống trị, quá tŕnh tha hoá đă đạt những mức ghê gớm. Dưới chế độ Mỹ - Diệm ở miền Nam, tập hợp bọn đế quốc, phong kiến và mại bản phản động nhất trong cùng một chủ nghĩa sùng bái đồng tiền, nghề “buôn thịt, bán người”, buôn bán nhân tâm không c̣n là nghề riêng của một vài phường chuyên môn: nó đă trở thành nghề chuyên môn của toàn thể tập đoàn thống trị, nó là mục đích trắng trợn của toàn bộ tổ chức thống trị.

 

Dưới chế độ dân chủ nhân dân của chúng ta, trong một giai đoạn nhất định, trong một phạm vi nhất định, nhờ sự lănh đạo của giai cấp và Đảng công nhân, giai cấp tư sản dân tộc góp phần tích cực, cần thiết và chính đáng trong công cuộc đấu tranh và kiến thiết, kinh tế hàng hoá c̣n giữ được tác dụng tiến bộ. Nhưng tác dụng này, tương đối và hữu hạn, không thay đổi cái thực chất tha hoá của đồng tiền. Lẽ cố nhiền tác dụng tha hoá đây chỉ c̣n là một yếu tố phụ thuộc, v́ giai cấp lănh đạo trong xă hội là giai cấp công nhân, theo ánh sáng của chủ nghĩa Mác – Lênin, hướng tiến triển của toàn bộ xă hội là hướng xă hội chủ nghĩa. Nhưng c̣n phải thủ tiêu quan hệ hàng hoá ở cơ sở kinh tế mới thủ tiêu được tính chất tha hoá trong đời sống thực tế. Và lúc xét đến những giai đoạn vươn lên của kinh tế hàng hoá trong lịch sử thế giới, đặc biệt là ở Âu Tây, xây dựng kinh tế tư bản làm cơ sở đấu tranh chống chế độ phong kiến thống trị, chúng ta vẫn nhắc lại những thủ đoạn dă man bóc lột nhân dân Tây Âu và cướp phá nhân dân thế giới, nhờ những thủ đoạn ấy mà bọn lái buôn đầu cơ và cướp bể đă tích lũy được vào thế kỷ thứ XV-XVI, cái vốn tư bản đầu tiên ở Âu Tây. Như Các Mác đă nhấn mạnh trong cuốn Tư bản luận: “Tư bản ra đời nhây nhớt những máu và bùn từ đầu đến chân”.

 

Ở Đông Phương, kinh tế hàng hoá lại phát triển kém, trước cuộc xâm lăng của bọn thực dân th́ không đạt được mức độ cần thiết để chuyển lên chủ nghĩa tư bản, vậy giai cấp thương nhân có tính chất yếu ớt, không có tinh thần cách mạng cương quyết như giai cấp tư sản Âu Tây trong giai đoạn đương lên của nó. Sức mạnh của đồng tiền đă có tác dụng tiến bộ, giải phóng cá nhân một phần nào khỏi cái khuôn khổ hẹp ḥi của lễ giáo phong kiến. Nhưng thực tế th́ tác dụng ấy rất là hạn chế, v́ chính bọn lái buôn c̣n mong chui vào giai cấp phong kiến để leo lên địa vị thống trị. Tính chất bất lực của bọn phú thương phong kiến hoá, đó là nội dung của đoạn Thúc sinh, Hoạn thư.

 

III - Kiều t́m lối thoát trong thành phần phú thương

 

Gia đ́nh họ Thúc thuộc về thành phần phú thương – “Theo nghiêm đường mở ngôi hàng Lâm Chuy” -, nhưng đến đời con th́ đă kết hôn với một nhà đại phong kiến, “Thiên quan chủng tế”, “họ Hoạn danh gia”. Trong hoàn cảnh ấy, việc Kiều hoàn lương không phải là dễ. Kiều đă thấy rơ những trở ngại và đặt điều kiện với Thúc sinh:

 

“Thương sao cho vẹn th́ thương,

Tính sao cho trọn mọi đường, th́ vâng”.

 

Sở dĩ Thúc sinh, lợi dụng lúc cha đi vắng, đă cả gan tự ư đưa nàng về nhà, là v́ lễ giáo phong kiến đă mất uy thế rất nhiều trong giai cấp thương nhân. Những quan hệ mua bán hàng hoá gây một h́nh thức tự do cá nhân mà Thúc sinh đă phát triển một cách bừa băi: “Trăm ngh́n đổ một trận cười như không!”. V́ vậy mà đến lúc Thúc ông về nhà thấy một cô dâu bất ngờ, “Phong lôi nổi trận bời bời”, Thúc sinh đă có thái độ kiên quyết:

 

“Lượng trên quyết chẳng thương t́nh,

Bạc đen thôi có tiếc ḿnh làm chi!”

 

Trên kia đă nhận định rằng Nguyễn Du nói chung không thấy vai tṛ tiến bộ của đồng tiền. Nhưng riêng đây th́ thi sĩ rơ ràng thông cảm với con người bướng bỉnh, tán thành cái tinh thần tự do xây dựng trên cơ sở thương nghiệp. Nhưng thực tế th́ với t́nh trạng phong kiến hoá của họ Thúc, cái tinh thần ấy không thể nào bền bỉ. Trước những thủ đoạn nham hiểm của người vợ quư tộc, Thúc sinh sẽ tỏ thái độ nhu nhược khác hẳn với những “Lời sắt đá tri tri” mà anh ta đă dám dùng với bố.

 

Trong suốt đoạn này, tính chất giai cấp của tâm lư cá nhân được bộc lộ một cách đặc biệt rơ rệt. Tâm trạng và tính t́nh của mỗi vai tṛ chỉ là h́nh thức chủ quan phản ánh quan hệ giai cấp khách quan trong xă hội.

 

Sở dĩ Thúc sinh sợ vợ, không phải là v́ bản thân có tính nhu nhược - bằng chứng là anh ta không nhu nhược đối với cha -, mà cũng không phải v́ lễ giáo – trong chế độ đa thê th́ vợ cả cũng phải phục tùng chồng, và việc lấy lẽ cũng là thông thường. Rơ ràng rằng cái mà Thúc sinh sợ, là cương vị chính trị và xă hội của họ Hoạn. Mà v́ chính anh ta cũng muốn leo lên cái cương vị ấy, anh ta lại càng nhu nhược. Ví dụ như hôm gặp Kiều lần cuối cùng ở Quan Âm các, chùa nhà của Hoạn thư, anh ta giải thích rằng đă phải chịu nhục với vợ cả v́ chưa có con. Thực ra nếu chỉ muốn có con th́ cũng có thể có với Kiều, chứ không bắt buộc phải bám lấy họ Hoạn. Nhưng đứa con mà Thúc sinh muốn, lại là đứa con của một nhà quư tộc. Nghĩa là đời anh ta th́ c̣n phải mang tiếng là lái buôn, nhưng đến đời con th́ họ Thúc sẽ chuyển lên thành phần đại phong kiến. Đấy là lư do làm tiêu hết ư chí phản kháng:

 

“Quản chi lên thác xuống ghềnh,

Cũng toan sống thác với t́nh cho xong.

Tông đường chút chửa cam ḷng,

Nghiến răng bẻ một chữ đồng làm hai”.

 

Về phần Hoạn thư th́ nhất định ḷng ghen không phải là do “chút dạ đàn bà, Ghen tuông th́ cũng người ta thường t́nh”. V́ cái ghen thường t́nh là ghen v́ yêu, v́ muốn. Nhưng rơ ràng rằng Hoạn thư không yêu, trái lại khinh chồng, không thiết ǵ tranh thủ ḷng yêu của chồng, đồng thời cũng rất khinh người vợ lẽ. Cả vấn đề đối với nó là vấn đề ngôi thứ. Ví thử như Thúc sinh xin phép nó trước khi lấy Kiều, th́ chắc nó cũng để cho làm, để giữ cương vị người trên. Nhưng việc cưới trộm ở Lâm Chuy đă phạm đến trật tự xă hội phong kiến:

 

“Ví bằng thú thật cùng ta,

Cũng dong kẻ dưới, mới là lượng trên.

… Lại c̣n bưng bít giấu quanh,

Làm chi những thói trẻ ranh nực cười”.

 

Ḷng ghen của Hoạn thư xuất phát từ ḷng tự cao, tự đại của con nhà đại phong kiến, từ ḷng khinh miệt anh chồng con buôn. Mục đích của nó không phải là gạt người vợ lẽ để lấy lại t́nh yêu của chồng. Mục đích của nó là lập lại trật tự phong kiến, làm cho Thúc sinh hiểu rằng đă muốn leo lên thành phần thống trị, th́ cũng không c̣n quyền yêu một người thường dân như Kiều, v́ đối với bọn thống trị, phận sự của nhân dân chỉ là hầu hạ chúng:

 

“Làm ra con ở, chúa nhà, đôi nơi!”

 

Cũng như tính ghen, tính ác của Hoạn thư có nội dung giai cấp rơ rệt. Chính cái “mưu cao” mà nó bàn với mẹ nó, là một thủ đoạn giặc cướp đúng theo bản chất của chế độ áp bức phong kiến:

 

“Dọn thuyền lựa mặt gia nhân,

Hăy đem dây xích buộc chân nàng về”.

 

Bọn “gia nhân” này chính là “một bọn côn quang”, nhờ chúng mà họ Hoạn tự đặt ḿnh trên hết luật pháp, đi bắt người lương thiện về làm nô tỳ - “Hoa nô truyền dậy đổi tên, Buồng the dậy ép vào phiên thị tỳ”. Đó là tập quán áp bức bóc lột của giai cấp phong kiến, thực chất cướp bóc của chế độ phong kiến từ đời lănh chúa quư tộc.

 

Nhưng đến lúc kinh tế hàng hoá phát triển, nhân dân đă có cơ sở để xây dựng một số tự do nhân quyền. Bọn phong kiến bắt buộc phải công nhận một h́nh thức pháp lư nào đấy, đồng thời dùng đạo đức giả mạo để mê hoặc nhân tâm. Cấu kết với lái buôn, chúng lại lấy thái độ cao thượng để bóc lột họ. Cụ thể như “họ Hoạn danh gia” mà nhận họ Thúc làm rể, th́ tất nhiên đă thu được một số tiền không nhỏ, vậy Hoạn thư cũng khó ḷng mà ra mặt sinh sự với chồng. Mà đă lấy một anh con buôn th́ lại càng phải giữ tiếng, không có lợi ǵ mà làm vỡ một cấu chuyện “Xấu chàng mà có ai khen chi ḿnh”. V́ thế mà nó “ngoảnh mặt làm thinh”, rồi dùng âm mưu thâm độc để “Cho người thăm ván bán thuyền biết tay”. Tính ác nham hiểm của Hoạn thư đă đạt một mức quái gở. Nhưng cái quái gở ấy lại rất hiện thực, nó là cái quái gở của bọn phong kiến thống trị cấu kểt với lái buôn, nhưng đồng thời vẫn khinh miệt họ, làm ra vẻ cao thượng mà thực tế th́ vẫn dùng những thủ đoạn áp bức tàn nhẫn. Trong con người “quỷ quái tinh ma” của Hoạn thư, Nguyễn Du đă xây dựng một điển h́nh hiện thực phong kiến thống trị trong thời đại suy đồi:

 

“Chước đâu, có chước lạ đời!

Người đâu mà lại có người tinh ma!

… Bề ngoài thơn thớt nói cười,

Mà trong nham hiểm, giết người không dao”.

 

Tuy nhiên, phản ứng của Kiều vẫn c̣n yếu ớt. Nàng cũng chỉ biết tăng cường nghệ thuật than phiền – “Bốn dây như khóc như than, Khiến người trên tiệc cũng tan nát ḷng” -, cuối cùng th́ “Rắp đem mệnh bạc, xin nhờ cửa Không”. 

 

Ḷng từ bi của đạo Phật là một công cụ mê hoặc nhân dân, đồng thời cũng có tác dụng dàn xếp những việc tranh chấp giữa mọi phần tử bóc lột. Việc Kiều đi tu là một giải pháp dung hoà. Kiều thực tế đă bị liệt vào thân phận nô tỳ, nhưng về mặt tinh thần th́ chưa tách rời giai cấp thống trị. Và tài hoa của nàng lại làm cho bọn thống trị phải trọng, thông cảm với nàng, tức là coi nàng như xứng đáng ở cùng một giai cấp với chúng:

“Rằng: Tài nên trọng, mà t́nh nên thương,

Ví chăng có số giàu sang,

Giá này dẫu đúc nhà vàng cũng nên!”

 

V́ thế mà Kiều đă được đi tụng kinh ở vườn sau nhà họ Hoạn. Nhưng cách dàn xếp này cũng không ổn, v́ thực tế th́ Kiều vẫn chỉ là một hạng nô tỳ trong tay Hoạn thư, vẫn bị đe doạ ghê gớm. Hôm nó bắt được nàng tâm sự với Thúc sinh, nàng đă thấy rơ: “Miệng hùm, nọc rắn ở đâu chốn này!”.

 

Kiều chạy trốn lại t́m chỗ ẩn trong một nhà chùa. Nhưng đến lúc Giác Duyên biết câu chuyện của nàng, cái uy thế của họ Hoạn lại bắt bà sư phải đuổi nàng đi, vứt nàng vào tay bợm già: nhà chùa bộc lộ thực chất của nó là một tổ chức trong tay bọn thống trị và phục vụ chúng.

 

Trở về thanh lâu, Kiều không c̣n có thể mong chờ ǵ ở chế độ thống trị. Nàng đă trải qua những kinh nghiệm đau đớn: kinh nghiệm lư tưởng phong kiến với Kim Trọng, kinh nghiệm lăng mạn tự do với Thúc sinh, kinh nghiệm tôn giáo. Hết cả những đường lối mà chế độ phong kiến đề ra hoặc ra vẻ dung túng, đều đưa đến chỗ tai hoạ. Kiều lại được một thời gian lao động chân tay - “Dăi dầu tóc rối, da ch́ quản bao”. Đó là một điều kiện tốt để đi vào con đường duy nhất c̣n lại: con đường nhân dân đấu tranh.

 

IV - Kiều t́m đường giải phóng trong phong trào nông dân khởi nghĩa

 

Việc kết duyên giữa Kiều và Từ Hải có một ư nghĩa chính trị rơ rệt. Nó là một việc kết nạp trong một phong trào khởi nghĩa. Đă hết hy vọng ở chế độ đương thời, Kiều, được gặp anh hùng, tỏ ngay thái độ dứt khoát. Vấn đề bây giờ không phải chỉ là vấn đề cá nhân, thoát khỏi lầu xanh, như ngày kết bạn với Thúc sinh. Kiều đặt rơ ràng tương lai của ḿnh trong tương lai của xă hội: phải đánh đổ triều đ́nh, đua lên một triểu mới, mở hy vọng cho những người bị áp bức bóc lột như nàng:

“Thưa rằng: Lượng cả bao dong,

Tấn Dương được tháy mây rồng có phen.

Rộng thương cỏ nội, hoa hèn,

Chút thân bèo bọt dám phiền mai sau”.

 

Từ Hải thoả ḷng v́ thấy ḿnh được hiểu đến thâm tâm. T́nh yêu xuất phát từ ư thức về một mục đích chung, nó là t́nh yêu giữa những người đồng tâm đồng ư:

 

“Nghe lời vừa ư, gật đầu,

Cười rằng: Tri kỷ trước sau mấy người?

… Một lời đă biết đến ta,

Muôn chung, ngh́n tứ, cũng là có nhau”.

 

Tất nhiên, đời phong kiến, quan hệ lư tưởng giữa người với người chỉ có thể đạt tới mức ân nghĩa cá nhân, cũng như quan nhiệm tiến bộ về xă hội không thoát khỏi phạm vi quân chủ. Kiều đặt hy vọng ở Từ Hải, chỉ mong thay thế triều này bằng một triều khác, và Từ Hải kết nghĩa với Kiều, cũng nhằm một đời phú quư với nàng. Nhưng dưới cái h́nh thức phong kiến ấy, nội dung tư tưởng vẫn có cơ sở chính nghĩa. Vấn đề hưởng phú quư lúc bấy giờ là phụ. Điểm chính là Kiều đă đứng về phe nhân dân chống chế độ thống trị. Bằng chứng là hôm Từ Hải cưỡi ngựa lên đường, nàng đă không ngần ngại ǵ trước những sự nguy hiểm của cuộc khởi nghĩa mà tha thiết xin theo:

 

“Chàng đi, thiếp cũng một ḷng xin đi”.

 

Nhưng Từ Hải không muốn để cho Kiều thấy ḿnh ở những hoàn cảnh khó khăn. Từ Hải muốn h́nh ảnh của ḿnh trước con mắt người yêu hoàn toàn là h́nh ảnh lư tưởng của một vị anh hùng chiến thắng:

 

“Làm cho rơ mặt phi thường,

Bấy giờ ta sẽ rước nàng nghi gia”.

 

Không được trải qua kinh nghiệm đấu tranh, Kiều không có điều kiện để chuyển lên một lập trường thực sự tiến bộ. V́ thế mà sau khi được báo ân báo oán cá nhân, Kiều quên căm thù, “thật dạ, tin người”, mà nghe Hồ Tôn Hiến, khuyên Từ Hải đầu hàng.

 

Từ Hải là một điển h́nh anh hùng nhân dân đời phong kiến. Trong giới hạn hệ thống tư tưởng thống trị, Từ Hải chưa thể đấu tranh v́ nhân dân, với ư thức phục vụ nhân dân. Tư tưởng Từ Hải là chủ nghĩa anh hùng cá nhân, ư chí cương quyền lăng mạn - “Giang hồ quen thú vẫy vùng, Gươm đàn nửa gánh, non sông một chèo”. Nhưng cái cá tính anh hùng ấy lại gắn liền với khiếu công lư, và thực tế th́ Từ Hải đă đứng hẳn về phe nhân dân, phục vụ lợi ích của nhân dân:

 

“Anh hùng tiếng đă gọi rằng,

Giữa đường dẫu thấy bất bằng mà tha!”

 

Về phần giai cấp xuất thân, Nguyễn Du đă cố ư không cho điểm ǵ cụ thể. Thực ra sức mạnh của Từ Hải là ở cơ sở quần chúng. Từ Hải đại diện cho quần chúng nhân dân, với tư tưởng duy tâm lăng mạn, đồng thời với ư chí chính nghĩa của phong trào nhân dân thời phong kiến. Quân đội Từ Hải là quân đội khởi nghĩa, có căm thù chân chính, quen bênh lẽ phải, phạt những kẻ gian ác. Việc báo ân báo oán cho Kiều rơ ràng theo một thủ tục bắt nguồn từ tác phong tự phát của quần chúng khởi nghĩa. Trước khi gửi quân đi tầm nă những tên đă làm hại đến Kiều, Từ Hải tập trung binh tướng, giải thích rơ ràng những lư do đấu tranh: “Thệ sư kể hết mọi lời, Ḷng ḷng cũng giận, người người chấp uy”. Rồi sau khi bọn phạm nhân bị bắt, việc xử tội cũng được thực hiện trước mặt toàn quân: “Ba quân đông mặt pháp trường, Thanh thiên, bạch nhật, rơ ràng cho coi”. Xét tới cùng, th́ như thế cũng là một h́nh thức “phát động quần chúng”, gây căm thù và ư thức chính nghĩa, sau đấy quân đội Từ Hải lại càng hăng hái chiến đấu:

 

“Thừa cơ trúc chẻ, ngói tan,

Binh uy từ đấy sấm ran trong ngoài.

… Đ̣i cơn gió quét, mưa sa,

Huyện thành đạp đổ năm toà cơi nam”.

 

Đời phong kiến không đi xa hơn chủ nghĩa anh hùng cá nhân, nhưng trong phong trào quần chúng, cái chủ nghĩa cá nhân ấy lại là h́nh thức đại diện cho lực lượng của nhân dân, chủ yếu là nông dân đấu tranh. Với cá tính anh hùng, Từ Hải cũng xưng bá, xưng vương - “Thiếu ǵ cô quả, thiếu ǵ bá vương”. Nhưng trong lúc c̣n chiến đấu chống triều đ́nh, thái độ ngang tàng của Từ Hải tiêu biểu cho phản ứng của nhân dân chống “Những phường giá áo, túi cơm”, chống bọn quan liêu “vào luồn ra cúi”. Trước đề nghị đầu hàng của Hồ Tôn Hiến, tư tưởng kiêu hănh của Từ Hải biểu hiện tinh thần chiến đấu anh dũng của nông dân vùng dậy:

 

“Chọc trời, quấy nước mặc dầu.

Dọc ngang, nào biết trên đầu có ai!”

 

Nhưng v́ ư chí giải phóng của nhân dân đă phải thông qua tư tưởng lăng mạn anh hùng cá nhân chủ nghĩa, không thoát khỏi h́nh thức tư tưởng phong kiến nói chung. Từ Hải đă nghe lời khuyên dụ khéo léo của Kiều. Từ Hải nhất định không thèm thuồng ǵ những chức tước của triều đ́nh - “Vào luồn ra cúi công hầu mà chi?” -, nhưng Kiều đă khiêu khích ḷng nhân từ cá nhân anh hùng, lợi dụng những thành kiến mà giai cấp thống trị đă gây ra để xuyên tạc và bôi nhọ những phong trào khởi nghĩa của nông dân:

 

“Ngẫm từ dấy việc binh đao,

Đống xưong Vô định đă cao bằng đầu.

Làm chi để tiếng về sau,

Ngh́n năm ai có khen đâu Hoàng Sào”.

 

Từ Hải đă bị quyến rũ v́ c̣n vướng vít với những h́nh thức duy tâm của tư tưởng phong kiến thống trị. Nhưng căn bản Từ Hải vẫn tiêu biểu cho phong trào nhân dân, và sau khi hy sinh anh dũng, c̣n đứng giữa chiến trường, tượng trưng cho lực lượng bất khuất của quần chúng:

 

“Khí thiêng khi đă về thần,

Nhơn nhơn c̣n đứng chôn chân giữa ṿng!

Trơ như đá, vững như đồng,

Ai lay chẳng chuyển, ai rung chẳng rời!”

 

Kiều th́ buổi đầu có đứng về phe nhân dân. Nhưng v́ không được tham gia đấu tranh, nàng cũng không thay đổi lập trường căn bản. Trong việc báo oán, nàng đă có thái độ giai cấp rơ rệt: tha cho Hoạn thư, đại biểu của thành phần thống trị, chém bọn tay sai. Dưới một h́nh thức khảng khái - “Làm ra th́ cũng ra người nhỏ nhen”, Kiều đă bộc lộ tư tưởng nể nang, rụt rè của con người tiểu phong kiến đối với những tầng lớp trên. Với lập trường như thế, một khi được thoả măn cá nhân, Kiều tất nhiên đă hết căm thù, hết thông cảm với cuộc đấu tranh của quần chúng. Sống trong phong trào khởi nghĩa, Kiều chỉ thấy bản thân ḿnh yếu ớt, không thấy lực lượng hùng cường của nhân dân đương lên:

 

“Nghĩ ḿnh mặt nước cánh bèo,

Đă nhiều lưu lạc, lại nhiều gian truân”.

 

V́ thế mà trước thủ đoạn mua chuộc của Hồ Tôn Hiến “Lại riêng một lễ với nàng” -, Kiều đă hoàn toàn quên cái ư chí lớn lao ngày mới gặp Từ Hải - “Tấn Dương được thấy mây rồng có phen”, Kiều đă trở lại với cái tham vọng hèn hạ của bọn tiểu phong kiến ao ước đi làm quan:

 

“Bằng nay chịu tiếng vương thần,

Thênh thênh đường cái thanh vân hẹp ǵ?”

 

Nhưng cái tham vọng này lại vấp phải quy luật mâu thuẫn nội bộ trong giai cấp phong kiến, mâu thuẫn giữa những mơ mộng phú quư hiển vinh của tầng lớp tiểu phong kiến và những thủ đoạn đàn áp tàn nhẫn của bọn phong kiến thống trị:

 

“Ngỡ là phú quư, phụ vinh.

Ai ngờ một phút tan tành thịt xương”.

 

Chính mâu thuẫn ấy là nội dung thực tế của số phận bội bạc mà Kiều đă cảm thấy một cách mơ màng từ thuở nhỏ. Với thái độ đểu cáng của Hồ Tôn Hiến - “Bắt nàng thị yến dưới màn” -, vừa sau khi lợi dụng nàng để giết Từ Hải, đời bạc mệnh của Kiều bộc trần cái bí quyết của nó; bằng nghệ thuật đoạn trường, Kiều đă chỉ vào mặt tên đầu sỏ quan liêu:

 

“Một cung gió tủi, mưa sầu,

Bốn dây giỏ máu năm đầu ngón tay!

… Hỏi rằng: Này khúc ở đâu?

Nghe ra muôn oán, ngh́n sầu lắm thay!

Thưa rằng: Bạc mệnh khúc này,

Phổ vào đàn ấy những ngày c̣n thơ.

Cung cầm lựa những ngày xưa,

Mà gương bạc mệnh bây giờ là đây!”

 

Với việc gieo ḿnh xuống sông Tiền Đường, đời nàng Kiều đă kết thúc. Đoạn tái hồi Kim Trọng, theo thực chất của nó, là một đoạn thần thoại, giả sử rằng Kiều, sau khi chết, c̣n sống lại trong một thiên đường phong kiến lư tưởng. Đó là một cách lợi dụng h́nh ảnh của nàng để xây dựng một nhân sinh quan duy tâm, lấy danh nghĩa đạo đức mà phủ nhận hết giá trị thực tế của đời sống, lấy chữ tâm mà thủ tiêu mâu thuẫn giữa tài và mệnh, biện chính cái mệnh, bác bỏ cái tài, trút hết những tội ác của chế độ phong kiến vào trách nhiệm cá nhân của những nạn nhân của chế độ ấy:

 

“Đă mang lấy nghiệp vào thân,

Cũng đừng trách lẫn Trời gần, Trời xa.

Thiện căn ở tại ḷng ta,

Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài”.

 

Lư luận tôn giáo và triết học của Nguyễn Du hoàn toàn đối lập với nội dung chân chính của Truyện Kiều. Mâu thuẫn giữa lư tính phong kiến và cảm hứng phản phong trong con người nghệ sĩ phản ánh mâu thuẫn sâu sắc trong chế độ phong kiến suy đồi giữa giai cấp thống trị và nhân dân đấu tranh.

 

Nguyễn Du xuất thân ở thành phần quư tộc, nhưng trải qua nhiều nỗi gian truân, đă phải lưu lạc, ẩn dật lâu năm trong dân gian, sống đời sống một anh nhà nho nghèo. Bản thân Nguyễn Du trong những năm ấy là một hạng quư tộc thất bại, nhưng kinh nghiệm đời sống, xét đến nội dung và thực chất, là kinh nghiệm tiểu phong kiến phá sản. V́ trong quá tŕnh phân hoá giai cấp phong kiến ở thời đại suy đồi, thành phần phá sản nói chung là thành phần tiểu phong kiến, vậy những phần tử phong kiến khác, lúc phá sản, cũng phải đồng hoá với thành phần này. Theo nội dung thực tế khách quan, đời sống của họ là đời sống tiểu phong kiến phá sản, thực chất kinh nghiệm của họ là kinh nghiệm tiểu phong kiến phá sản.

 

V́ thế mà trừ đoạn tái hồi Kim Trọng, trong ấy tư tưởng phong kiến thống trị lại thắng thế một cách rơ rệt, kinh nghiệm xă hội biểu hiện trong Truyện Kiều, lập trường tư tưởng Truyện Kiều, nói chung, là kinh nghiệm, lập trường tiểu phong kiến phá sản. Trên lập trường ấy, mâu thuẫn phát triển giữa tư tưởng phong kiến thống trị và ảnh hưởng của phong trào nhân dân mà những phần tử tiểu phong kiến bắt buộc phải tiếp thu trong quá tŕnh phá sản của họ.

 

Ảnh hưởng nhân dân đây gồm hai hướng chính: hướng thương nhân, tự do chủ nghĩa, và hướng nông dân và dân nghèo thành thị, công b́nh chủ nghĩa.

 

Nguyễn Du, trên lập trường phong kiến nói chung, khinh và ghét giai cấp thương nhân, nhưng nhờ kinh nghiệm tiếp xúc với nhân dân, lại thông cảm với những xu hướng giải phóng cá nhân xuất hiện trên cơ sở kinh tế hàng hoá. Ví dụ như chuyện luyến ái giữa Kiều và Kim Trọng nằm rơ ràng trong bầu không khí thành thị, v́ chỉ có ở thành thị hay gần thành thị th́ mới có những di tích tài hoa và nổi tiếng như mả Đạm Tiên, những học sinh giàu có từ xa đến học, những “nhà Ngô Việt thương gia”. Nguyễn Du khi tán thành những hành động tự do của Kiều đi t́m Kim Trọng, đă chịu ảnh hưởng của những đ̣i hỏi mở rộng phong hoá, do đời sống thành thị gây ra. Rơ hơn nữa là việc tranh chấp giữa hai cha con họ Thúc, trong ấy Nguyễn Du đă đứng hẳn về bên Thúc sinh, chê trách Thúc ông, người thương nhân lạc hậu:

 

“Dâu con trong đạo gia đ́nh,

Thôi th́ dẹp nỗi bất b́nh là xong!”

 

Giai cấp thương nhân Đông phương yếu ớt và phức tạp, dễ phong kiến hoá, không phải là lực lượng chính trong nhân dân. Trong thời đại phong kiến suy đồi ở bên ta, nó không đi xa hơn mức phát triển của giai cấp thương nhân Âu Tây vào thế kỷ thứ XIV, đầu XV. Yêu cầu tự do cá nhân của nó chỉ có một tầm quan trọng rất tương đối. Yêu cầu chủ yếu của phong trào nhân dân là yêu cầu của quần chúng cơ bản, nông dân và dân nghèo thành thị: nó là yêu cầu công lư. Công lư đây không phải chỉ là cái pháp lư h́nh thức mà bọn quan liêu lợi dụng để cấu kết với bọn lái buôn. Nó là cái quyền sinh sống căn bản của nhân dân. Chính tinh thần công lư chính nghĩa của quần chúng nhân dân đă ảnh hưởng sâu sắc đến Truyện Kiều, gây cảm hứng cho những lời sắt đá lên án những nỗi bất công của xă hội phong kiến, biểu dương người anh hùng khởi nghĩa.

 

Trong lúc gia đ́nh họ Vương c̣n đương “Êm đềm trướng rủ màn che”, bọn sai nha kéo đến một cách bất ngờ như một cơn băo giữa một bầu trời xanh. Nhưng đối với nhân dân lao động, đấy lại là một hiện tượng thường xuyên trong đời sống hàng ngày. Những nét điển h́nh mà Nguyễn Du vạch ra chính là những nét đă được tích luỹ trong kinh nghiệm xương máu lâu dài của quần chúng, mà cũng v́ thế bức tranh của thi sĩ đạt được một giá trị hiện thực chân chính, có tác dụng đấu tranh chống phong kiến:

 

“Người nách thước, kẻ tay đao,

Đầu trâu, mặt ngựa, ào ào như sôi,

Già giang một lăo một trai,

Một dây vô lại buộc hai thâm t́nh.

Đầy nhà vang tiếng ruồi xanh,

Rụng rời khung cửi, tan tành gói may”.

 

Kẻ thù chính của nhân dân là chế độ phong kiến thống trị, nhưng đồng thời trong phong trào quần chúng cũng có cuộc đấu tranh của những thành phần cơ bản chống những hạng con buôn đầu cơ, đấu tranh nội bộ hạn chế những thủ đoạn bóc lột của họ, và đấu tranh cương quyết chống những phần tử làm tay sai cho bọn thống trị. Đặc biệt cái nghề “buôn thịt, bán người” là một nghề tay sai điển h́nh - “Về đây, nước trước bẻ hoa, Vương tôn, quư khách ắt là đua nhau” - nó là một nghề kết hợp chặt chẽ những thủ đoạn tàn bạo của chế độ phong kiến với tác hại của đồng tiền, dùng bạo lực mà biến người ta thành một món hàng có ư thức. Mà cái số phận bạc bội của Kiều ở lầu xanh cũng chỉ là phản ánh một hiện tượng thường xuyên trong quần chúng lao động luôn luôn phải bán vợ, bán con để trả nợ, nộp tô và đóng thuế. Qua t́nh trạng tha hoá của Kiều, chúng ta thấy xuất hiện cái nội dung kinh nghiệm đau đớn của người lao động bị khủng bố tàn nhẫn, đến nỗi chỉ c̣n một lối thoát thân, là tự nhận ḿnh chỉ là một số tiền vốn cho người ta khai thác, nhưng trong lúc tự nhận như thế, lại vẫn có thái độ phản kháng:

 

“Hung hăng chẳng hỏi chẳng tra,

Đang tay vùi liễu, giập hoa tơi bời.

… Nhưng tôi có sá chi tôi,

Phận tôi đành vậy, vốn người để đâu?”

 

Đến đoạn biểu dương Từ Hải, ảnh hưởng của nhân dân lại càng rơ rệt, nâng cảm hứng thi sĩ lên mức anh hùng ca. Tuy Nguyễn Du chỉ quan niệm Từ Hải như một anh hùng cá nhân lăng mạn, “quen thú vẫy vùng”, nhưng sức mạnh của câu thơ chỉ có thể bắt nguồn từ những lời ca ngợi tự phát của nhân dân đề cao những người “phi thường” đă đứng dậy lănh đạo quần chúng khởi nghĩa:

 

“Phong trần mài một lưỡi gươm,

Những phường giá áo, túi cơm sá ǵ!

Nghênh ngang một cơi biên thùy”…

 

Tuy nhiên, v́ tư tưởng của Nguyễn Du căn bản vẫn là phong kiến, ảnh hưởng của phong trào nhân dân cũng chỉ có tác dụng hữu hạn. Truyện Kiều có nhiều nét điển h́nh đi sâu vào thực tế xă hội đương thời, bộc lộ những mâu thuẫn nội tại và biểu hiện nội dung tiến hoá của nó, lấy cái hiện thực khách quan mà kết án chế độ áp bức bóc lột, đề cao những lực lượng hùng mạnh của nhân dân đấu tranh. Nhưng Nguyễn Du không diễn tả được cái hiện thực tíến hoá ấy trong cuộc biến chuyển cách mạng của nó. Tuy mỗi vai tṛ có một nội dung giai cấp nhất định, tính chất giai cấp của cái nội dung ấy lại không được chỉ định rơ ràng, do đấy nội dung tư tưởng chủ quan luôn luôn mâu thuẫn với nội dung xă hội chân chính. Không những Nguyễn Du đề cao triết lư Nho giáo và Phật giáo, phát triển những t́nh cảm nhu nhược, những tư tưởng đầu hàng, mà ngay trong những đoạn đấu tranh chân chính, nội dung tiến bộ cũng bị hạn chế. Truyện Kiều có chống chế độ tham quan ô lại, nhưng lại lên án bọn sai nha nhiều hơn là bọn quan trên, chống những phường “buôn thịt, bán người”, nhưng không nói đến những thủ đoạn căn bản bóc lột nhân dân lao động trong công cuộc sản xuất, ca tụng Từ Hải, nhưng không biểu dương những thành phần nhân dân trong quân đội khởi nghĩa.

 

Nhưng với tất cả những giới hạn của thời đại và giai cấp tính của tác giả, Truyện Kiều là áng văn kiệt tác diễn tả sâu sắc nhất, trong truyền thống văn học dân tộc, hiện thực xă hội dưới chế độ phong kiến suy đồi, từ những mâu thuẫn nội bộ trong giai cấp thống trị đến cuộc đấu tranh anh dũng của quần chúng nhân dân.

 

Về phần lư luận, Truyện Kiều biện hộ chế độ thống trị, nhưng trong cảm hứng thi văn, Nguyễn Du lại chuyển sang phe nhân dân, phản ứng thực tế xă hội đương thời với những nét thối nát và những lực lượng tiến bộ của nó, đề cao những giá trị nhân đạo chân chính: tự do, công lư, chính nghĩa. Mà v́ Truyện Kiều là một trước tác văn nghệ, không phải là một cuốn sách lư luận, phần tiến bộ phải được coi là phần chủ yếu, v́ chính đấy là phần có giá trị thi văn, phần mà chúng ta thông cảm và thưởng thức.