Phan Vũ, viễn khách của thời gian
Định nghĩa về nghệ thuật th́ vô khối, mỗi người một quan niệm, với riêng tôi, nghệ thuật không ǵ ngoài một chuyến tàu xuyên. Truyện cũng thế, thơ cũng vậy. Nếu truyện là thứ văn chép lại những cuộc đời, xoay ṿng trong một hệ thống tổng quát từ trên xuống dưới, từ đáy lướt lên tầng th́ thơ là hơi thở vút lên rồi tiêu biến. Thơ gần với nhạc, thơ có thể hát lên c̣n truyện th́ không, chúng trầm xuống trong những tầng lớp chữ nghĩa dày đặc. Ở đây, tôi muốn nói về Phan Vũ và thơ của ông. Nếu làm một con số thống kê, tôi tin sẽ rất nhiều người biết về bài hát “Em ơi, Hà Nội Phố”, Phú Quang và chỉ thiểu số biết về Phan Vũ, chủ nhân của trường ca này. Phú Quang không phải Phan Vũ, Phú Quang chỉ là người làm nhạc và biết chọn khổ thơ để phổ nhạc. Nhạc sỹ, một khi sử dụng tác phẩm của người khác, y chỉ có thể tiệm cận nghệ thuật trong tư thế người thứ hai, thơ trước khi phổ và thơ được phổ rất khác nhau, như bản gốc và dị bản. Đọc trường ca “Em ơi, Hà Nội phố.”, cá nhân tôi thấy rằng nó khó thể phổ nhạc. Có hai lư do, thứ nhất, người hát thành công nhất là Bằng Kiều, ca sỹ có chất giọng khỏe, đầy năng lượng, lúc hát, chàng đồng thời bày tỏ những đam mê, khát vọng, trút xuống những mănh liệt cao nhất của cảm xúc, c̣n thơ Phan Vũ là thứ ngược lại, phảng phất như màn sương mơ, lư do thứ hai, “Em ơi! Hà Nội phố” đă bị gọt nhỏ, Phú Quang chỉ chọn vài khổ làm nhạc nên người nghe chỉ nắm được những phần cốt nhỏ của họ Phan, muốn hiểu, phải đọc thơ.
Phan Vũ sinh năm 1926, người Hải Pḥng, viết thơ, viết kịch và vẽ tranh. Thơ Phan Vũ không bám vào những loại h́nh thể loại, những cách tân, lạ hóa, đột phá như Trần Dần, Lê Đạt hay Đặng Đ́nh Hưng…sử dụng lư thuyết để đọc thơ ông, chỉ tổ làm hỏng thơ Vũ. Thơ của Phan Vũ là sự chụp, chép, ghi lại kư ức cổ. Chữ nghĩa cô đọng, đẹp, tỉnh táo mà nhiều xâm lấn. Tổng thể trường ca Em Ơi, Hà Nội phố, khắc lại cảnh hoang tàn của Hà Nội sau cuộc dội bom b52 của Mỹ.
Mỗi khổ thơ là những dấu chân mộng du, ví như :
Ta c̣n em quả bóng lăn
Một ḿnh
Trên sân cỏ
Cơn mưa đầy
Những hố sâu trước cửa
Chiếc thuyền giấy lang thang
Không bến đỗ
Hay
Ta c̣n em hàng cây khô
Buồn như dăy phố
Người bỏ xứ
Quay nh́n lần cuối
Hạt sương tan
Nḥe nḥe đôi mắt
Hoặc, sự mộng du quen thuộc với nhiều người
Ta c̣n em mùi hoàng lan
Ta c̣n em mùi hoa sữa
Tiếng giày ai gơ nhịp đường khuya ?
Cọt kẹt bước chân quen
Thang gác thời gian
Ṃn thân gỗ
Ngôi sao lẻ lạc vào căn xép nhỏ...
Có sự đối nghịch trong nhân vật chính của bài thơ, ta, kẻ lang thang trong cảnh hoang tàn trước mắt, nối vào hàng hà sa số những kư ức cũ, từ tiếng reo người bán hàng ( lanh canh ), phong thư cũ, tiếng đàn, một khuôn mặt ( đă từng xuất hiện sau khung cửa ), một nhành hoa, tiếng giày trên cầu thang cọt kẹt, hương hoa sữa, hương hoàng lan, một gánh hoa chiều, rồi th́ tiếng kinh cầu sau giờ tan lễ, tiếng đàn của ai đó đánh bản sonat ánh trăng, hàng loạt những ánh trăng chiếu từ thẳm sâu kư ức cũ, một giàn thiên lư nay đă chết khô…
“Em ơi, Hà Nội phố” là tên của trường ca cũng là ḍng mào đầu, mă khóa của sự giật lùi hiện tại vào kư ức. Tuy nhiên, cá nhân tôi lại cho đây chỉ là mă khóa thứ nhất. Trước câu “Em ơi! Hà nội phố.” có một ḍng, “Gửi những người Hà Nội đi xa…” một lời đề từ, đề tặng nhưng nếu cũng ḍng chữ này, nối với “Riêng về một chuyến đi” ( bắt đầu khổ 15 ) “Riêng về một tháng chạp” ( bắt đầu khổ 20 ) tôi sẽ có được một mật mă khác. Ḍng “Em ơi! Hà Nội phố” là sự cất tiếng, gọi lại Hà Nội thuở nguyên sơ, c̣n những ḍng tôi liệt kê ở trên là những chuyển động trong tư thế bất động. Bất động nhưng không phải cắm chân vào một chỗ, cố định trong một căn pḥng, bất động ở đây là vẫn ở cái Hà Nội đấy, Phan Vũ chuyển ḿnh trong một ṿng tṛn của trí nhớ, đi đâu cũng chạm vào kư ức, dù ông có lùi, tiến, nằm xuống, có uống say, bắt chuyến tàu, t́m vào giấc ngủ say th́ vẫn lật tẩy anh dù trong bóng tối hay ngoài ánh sáng. Kư ức khiến Phan Vũ nhớ, bởi nhớ, ông không thể quên và bởi không thể tẩy trắng lịch sử gốc, ông càng khắc khoải trong luồng suy tư bất tận.
Du Tử Lê từng viết về chữ “mộ phố”, nói rằng đấy là phát hiện mới, tôi th́ không. Mộ phố vốn đă có sẵn, bất cứ một thứ ǵ khi đă tự đánh mất hay bị ngoại lực hủy hoại, đều là vật chết, dù cảnh hay người. Sự khác nhau giữa Phan Vũ với những người khác là ông nh́n thấy mộ phố và gọi tên nó lên, mặc niệm cho nó. “Em ơi! Hà Nội phố!” chỉ là màn dạo đầu trong chủ đề kư ức trống của Phan Vũ.
Tôi nêu ra vài ví dụ :
Tôi chợt hiểu trong không gian
Luôn có sự rạn nứt im ĺm
Và thời gian một chuỗi dài
Thành quách, lâu đài sụp đổ
Chiếc b́nh vỡ, chuyện hàng ngày,
Nhưng mùi hương là những ấp ủ tháng năm
Những khoảnh khắc chờ đợi
Một bông hoa
(B́nh Vỡ )
Kẻ lăng du gục bên cột số
Con số không tṛn cột cuối cùng
( Ngày Trở Về )
Hoặc dấu hiệu của sự trắng kư ức như một cơn bệnh xoáy vụn trí óc
Mị mộng
Man mê
Đàn khuya
Trăng vỡ
……….
Mị mộng
Man mê
Xuôi ngược
Ngược xuôi hai chiều gió
Ngửa bàn tay hứng một giọt mưa
Lay lắt tháng ngày thân cỏ lá
…………………………..
Mị mộng
Man mê
Mùa măn
Chợ tan
T́nh tứ tán
…………….
Mị mộng
Ế hàng
Man mê
Nguyên một mùa xanh ngả ngả vàng
( Mị Mộng )
Rồi khi chất thơ Phan Vũ đi vào sự đối cực, phân thân
Người ấy đi một ḿnh
Khuôn mặt chia hai nửa
Một nửa đầy mặt trời
Một nửa ngả hoàng hôn
………………………..
Người ấy đi một ḿnh
Cuộc đời phân hai cực
Yêu thương phía bên này
Bên kia là thù hận
Tít mù một ṿng quay
……………………..
( Độc Hành )
Và khi những kư ức cay đắng đến mức xuyên thủng những đường phố ngọt ngào để gục xuống trước linh cữu cố nhân.
Ở quanh đây những khăn sô không thể nào đánh số
Và ở một nơi nào những nghĩa trang theo chiều dựng đứng
Chúng ta diễu qua hành tinh khác
Những bức tường vĩnh viễn một màu đen
Thách thức mặt trời bằng trái tim mưa…
( Cơn Hạn Và Nước Mắt )
C̣n lúc những nhớ thương không an phận trong lăng quên
Tôi viết bài thơ về một giấc mơ
Như một kinh cầu siêu độ…
( Bài Thơ Về Một Câu Hỏi )
Đối trọng với những tiếng nguyện, gọi, mặc khải quá khứ ( Em ơi! Hà Nội phố) là tiếng lẩm bẩm, báo thức ḿnh một chuyến đi : Bao giờ về Sài G̣n (Bài Thơ Về Một Câu Hỏi) Lời nhắc ḿnh là như vậy, kỳ thực Phan Vũ đă kéo người đọc, tôi vào Sài G̣n, qua những phân cảnh chắp vá, lúc rời rạc, lúc khăng khít, khi th́ chân thật đến mức tái tạo trong tôi một kư ức giả ( dejavu ), tôi và Phan Vũ nhập làm một.
Phan Vũ viết thơ không ḥng một khát vọng lớn nào ngoài sự ngoái nh́n, tri ân những nơi ḿnh từng sống, gá đời ḿnh như một nàng dâu. Thơ của Trần Dần có sức mạnh của những cú đánh, cú đâm, bẻ, siết, trên hết đấy là lửa phẫn nộ, bi ai, nỗi cay nghiệt trước đ̣n roi chiến trường, họ Trần như con chim bị ném vào bụi gai, điếu văn cho một sấm truyền tận thế. Họ Phan không đ̣i hỏi về sự tranh đoạt, thơ ông là sự trầm xuống của những nhớ, thương, tiếc, hờn, dỗi, buồn, những khóc, cười, mê muội, mất trí, vừa mộng mơ và cũng rất tỉnh táo…Hết thảy dội vào, tổng ḥa, cắm xuyên vào nhau thành các vùng trũng xoáy, những lỗ hổng thời gian. Đọc Phan Vũ, khó mà t́m thấy sự đột phá, cách tân loại h́nh nghệ thuật, tôi cũng ngờ rằng Phan Vũ cũng không mong ḿnh tiên phong như Chekhov, tạo ra một trường phái viết ngắn. Phan Vũ viết như một sự trả ơn, viết như một lối thoát khi thể xác, tâm hồn ḿnh đă quá nặng nề, buộc phải trút ra ngoài. Vậy nên thơ của Phan Vũ rất thản nhiên, uyển chuyển không nô lệ trong một bố cục được dàn xếp, mượn việc viết để bàn về một chủ nghĩa siêu h́nh nào đó. Thơ của Phan Vũ thật. C̣n sự mới của Phan Vũ rất khó để nói v́ chúng ta cần phải xét theo thời thế, giai đoạn. Nhiều tác phẩm vài chục năm trước có thể mới nhưng chục năm sau đă không c̣n giá trị ǵ. Vậy nên, tôi bỏ qua việc mới, cũ của thơ Phan Vũ, bởi thơ ông là một thành công vượt thời gian. Tại sao ư? Thứ nhất, đọc thơ Phan Vũ, cũng là một cách lật lại lịch sử để tham thấu tường tận, từ đấy đối chiếu giữa Hà Nội dĩ văng và Hà Nội hiện thời. Người nghệ sỹ không có trách nhiệm ǵ với cuộc đời này nếu không phải vai tṛ là chứng nhân cho thời đại ḿnh sống. Đúng hơn, nghệ sỹ là kẻ chép sử đầy sáng tạo. Lư do thứ hai: chất thơ của Phan Vũ vẫn mơn mởn sức sống, ngôn ngữ giản dị và có những góc cảnh đầy phát hiện
Tượng Chúa buồn
Bia mộ buồn hơn tượng Chúa
( Tôi Vẽ )
Và
Kỷ vật cho em cây son môi màu xám đá
(Tiệc Cuối )
hoặc câu thơ khá quen thuộc
người nghệ sỹ lang thang hoài trên phố
bỗng thấy ḿnh không nhớ nổi một con đường,
những chữ “lang thang”, “bỗng”, “không nhớ” tạo thành một liên kết ngầm, sự quên chỉ thoắt trong một cái “bỗng”, vậy cái “bỗng” đó là ǵ, có chăng một sự thót ḿnh, giật nảy, run run khi vẫn nơi này, Phan Vũ đang đứng đây ngày hôm nay, 1972 chứ không phải một cuộc dạ hành trước đó, tất nhiên, lúc ông đặt bút, một lần nữa cái “bỗng” đó nhập về tạo thành sự nhị phân, chia nhỏ kư ức và lưỡng bội nỗi đau theo cấp số nhân, lưỡng bội rồi lưỡng bội.
Điều này lư giải rơ hơn hai cái tên, hai nhân vật ẩn “Ta” và “Em”. Em là Hà Nội và Ta cũng là Hà Nội, Ta là Em và em cũng là Ta. Ta là Phan Vũ.
Định giá một tác phẩm là điều ngu ngốc nhất trần đời. Jean Paul Satre từng viết “trên đời không có tác phẩm đen tối hay tươi sáng, chỉ có tác phẩm hay hoặc dở.” Nếu tôi quả quyết thơ Phan Vũ hay th́ quá vơ đoán và ngược lại, cái dở cũng là phỏng đoán của riêng tôi. Chỉ một điều, tôi khẳng định, thơ Phan Vũ rất giá trị và đủ lớn cho một di sản vĩnh diệt. Măi măi, như ḍng cuối cùng, gấp lại bản trường ca. Măi măi, cho một con người đă hoàn nhất ḿnh vào Hà Nội, thắp măi măi ngọn lửa sầu muộn trong thế thời đảo điên và trụy lạc này.
Tru Sa
10/4/2018