Nguyễn Công Hoan
Truyện ngắn và truyện dài phải khác nhau ở tính chất.
Truyện ngắn không phải là truyện mà là một vấn đề được xây dựng bằng chi tiết với sự bố trí chặt chẽ và bằng thái độ với cách đặt câu dùng tiếng có cân nhắc.
Muốn truyện là truyện ngắn, chỉ nên lấy một ư chính làm chủ đề cho truyện. Những chi tiết trong truyện chỉ nên xoay quanh chủ đề ấy. Không có chi tiết thừa, rườm rà, miên man.
Mỗi truyện cần có một ư, một ư thôi. Ư ấy là ư chính của truyện nhưng thực ra ở trước mắt. Thường th́ nó chỉ là một câu hỏi mà tôi vụt nghe thấy, hoặc một h́nh ảnh thoáng qua trong khi tôi đi đường. Nó cũng là một chi tiết của một thời sự, hoặc chỉ là tấm ảnh đăng trên báo. Nó cũng lại là những câu th́ thào từ miệng nọ sang miệng kia. Nếu đề tài ấy, bản thân nó đă nói lên được cái ǵ th́ tôi viết nó bằng một thái độ do nếp nghĩ của tôi tạo ra. Nhưng thường th́ đề tài chỉ gợi được cảm xúc. Lúc đó, tôi xây dựng truyện bằng cách chắp nối chi tiết, h́nh ảnh tâm lư, lời đối đáp, làm cho nó ăn khớp với nhau, để cuối cùng, ở câu kết, làm nổi bật được vấn đề muốn đặt ra hoặc đă giải quyết.
Theo tôi nhận xét, khi một truyện diễn ra từ đầu đến cuối bằng nhiều cách nhiều việc, tác giả nên đóng vai người ngoài mà kể lại cho độc giả nghe.
Khi một tiểu thuyết chỉ dựa vào cảnh vào việc để nói lên sự diển của tâm lư, của tư tưởng, người viết truyện dùng h́nh thức kể chuyện cũng không sao. Nhưng tốt hơn là nên dùng h́nh thức ḿnh kể chuyện ḿnh. Ḿnh nói tâm lư tư tưởng ḿnh th́ được người nghe dễ tin là thực, là đúng.
Tôi đă không dùng h́nh thức ḿnh kể chuyện ḿnh trong Hai thằng khốn nạn, Thầy cáu, bởi v́ những truyện này cần tả nhiều cảnh, nhiều việc. Nhưng tôi đă xưng tôi trong Tôi chủ báo, anh chủ báo để tả những ư nghĩ bẩn thỉu của bọn con nhà giáu v́ danh hăo mà bị lừa và đi lừa lẫn nhau. Tôi đă xưng tôi trong Cái ḷ gạch bí mật để tả những ư nghĩ của vai phụ, là một anh này phục vụ một anh lố khác, v́ anh lố khác cứ tự cho ḿnh là tinh khôn.
Ngoài hai h́nh thức tŕnh bày truyện này, thỉnh thoảng ta cũng nên t́m ṭi mà thay đổi lối kể chuyện, để viết cho đỡ chán.
Thế là mợ nó đi Tây chỉ là những bức thư lẻ tẻ của người vợ đi du học bên Pháp viết cho chồng.
Chiếc quan tài là một truyện mà chủ động là một vật vô tri, nhưng đă hành động rất linh hoạt.
Cô Kếu gái tân thời, Nỗi ḷng ai tỏ là những truyện không có chuyện.
Hai cái bụng không những không có chuyện, c̣n không có cả hành động nữa.
Tơ vương là truyện viết theo thể nhật kư.
1931-1932 là truyện tôi không phải việt một chữ nào. Tôi đă cắt những mẩu báo đăng về một sự việc diễn ra trong hai năm này với tŕnh tự thời gian hẳn hoi, rồi dán lại thành mộ truyện có đầu có đuôi xảy ra về sự việc ấy !
Tôi c̣n muốn thử viết những truyện mà cách tŕnh bày khó khăn hơn : một truyện mà từ đầu đến cuối kết hợp bằng toàn những cảnh không liên quan ǵ với nhau ; một truyện mà chủ động không phải là một người mà là một tập thể ; một truyện mà chỉ có lời một người đương nói với người khác bằng điện thoại (1)
Trích Hỏi chuyện các nhà văn,
các trang 175, 191, 196, 198.
(1) Nhà văn Nguyễn Công Hoan c̣n nhiều lần nói về kinh nghiệm viết truyện ngắn của ông. Đọc thêm các bài : Viết truyện ngắn thế nào cho ngắn ? (tạp chí Văn nghệ 6-1959) ; sách Đời viết văn của tôi. Một phần tài liệu trong phần Sáng tác trong tập sách trên, đă được đưa vào cuốn, Hỏi chuyện các nhà văn, thành bài Nói thêm in ở cuối sách.