Khoa học – Lịch sử                                                                                          

C1

«Ta chưa hoàn toàn biết một khoa học

khi chưa biết lịch sử của nó»

(Auguste Comte)

(1883)

Tác giả : Ernst Mach*

Người dịch : Nguyễn Văn Khoa

*

Quyển sách này không nhằm giảng dạy những định lư của cơ học. Thay v́ một giáo tŕnh, độc giả sẽ t́m thấy ở đây một công tŕnh giải thích và phê phán được thúc đẩy bởi tinh thần chống siêu h́nh. [...]

Bất cứ ai quan tâm đến câu hỏi: nội dung của cơ học như một khoa học tự nhiên là ǵ, chúng ta đă xây dựng nó từ nguồn cội nào, như thế nào, và ta có thể xem nó như một vật sở hữu vững chắc đến mức nào, sẽ t́m thấy trong quyển sách này một số giải đáp sáng sủa – ít ra chúng tôi hy vọng như thế. Bởi v́ trong thực tiễn giảng dạy, cái nội dung mang đến cho kẻ tư duy và khảo sát thiên nhiên sự quan tâm cùng với hứng thú lớn lao và được chia sẻ nhất này lại thường bị che khuất dưới những dụng cụ giáo khoa của khoa học hiện đại. 

Những yếu tố cơ bản của các ư niệm mà khoa cơ học nghiên cứu đều được triển khai, hầu như hoàn toàn, từ loại công tŕnh được thực hiện trên những trường hợp đặc thù và rất đơn giản của nhiều hiện tượng thuộc cơ giới. Phân tích những vấn đề đặc thù này dưới nhăn quan lịch sử vẫn c̣n là phương tiện, tự nhiên nhất và hiệu quả nhất, để thâm nhập vào các nguyên lư cơ học thiết yếu; thậm chí c̣n có thể nói rằng chỉ bằng cách này ta mới có thể lĩnh hội được đầy đủ những kết quả tổng quát của môn học. [...]

Mặc dù không lấy lịch sử của cơ học làm mục tiêu chính, ở đây chúng tôi sẽ xem xét lịch sử phát triển của nó, trong chừng mực mà điều này là cần thiết để am hiểu t́nh trạng hiện nay của môn học, đồng thời không hủy hoại tính nhất quán của công tŕnh chúng tôi thực hiện. Ngoài sự kiện là chúng ta không thể đứng bên ngoài loại thúc đẩy được khởi động bởi những con người xuất sắc nhất của mọi thời đại – những thôi thúc, nói cho cùng, c̣n phong phú hơn các thúc đẩy mà những đầu óc minh mẫn nhất thời nay có thể phát động –, th́ không có cảnh sắc nào vĩ đại và đẹp đẽ hơn là cảnh tượng mà trí tuệ mạnh mẽ của các nhà nghiên cứu đă đặt nền móng cho môn học hiến tặng chúng ta. Trong sự thiếu vắng phương pháp hoàn toàn – bởi v́ chỉ nhờ những nỗ lực của chính họ mà cái phương pháp này h́nh thành, và sẽ luôn luôn c̣n là khó có thể hiểu được nếu ta không biết ǵ về công tŕnh của họ – những nhà tiên phong này đă chiếm hữu, trở thành chủ nhân của đối tượng nghiên cứu, và áp đặt lên nó h́nh thức khoa học trừu tượng. Người có hiểu biết về toàn bộ quá tŕnh phát triển của môn học hiển nhiên sẽ đánh giá được ư nghĩa của cuộc vận động khoa học hiện nay, một cách độc lập và mạnh mẽ hơn nhiều, so với kẻ chỉ có thể dựa trên hướng đi nhất thời mà cuộc vận động này dấn vào, v́ sự thẩm định của họ bị giới hạn vào khoảng thời gian mà họ sống. [...]

Nghiên cứu lịch sử quá tŕnh phát triển của một khoa học là thiết yếu, nếu chúng ta không muốn rằng tất cả các nguyên lư mà nó đă tập hợp được không dần dần thoái hóa thành một hệ thống những kết quả chỉ hiểu nổi một nửa, thậm chí hoàn toàn như một hệ thống thành kiến đơn thuần. Việc nghiên cứu lịch sử này không chỉ giúp chúng ta hiểu hiện trạng của môn học rơ ràng hơn, mà c̣n làm nổi bật nhiều khả năng mới, bằng cách chỉ ra rằng nó có phần nào đó là quy ước và ngẫu nhiên. Từ quan điểm cao hơn này, mà ta có thể leo tới từ nhiều tuyến đường khác nhau, chúng ta có thể bao quát toàn bộ nền khoa học trong một tầm nh́n thông thoáng hơn và tự do hơn, đồng thời nhận biết các đường hướng ta c̣n chưa dấn bước tới.

Ernst Mach,

Mécanique : exposé historique et critique

(Cơ học : Tường tŕnh Lịch sử và Phê phán), 1883

Bản tiếng Pháp của E. Bertrand, 1903

Paris, Hermann, 1925.

Tr. 1, 2, 13, 14, 249.