BA THẦN TƯỢNG CỦA

BỘ LẠC SỬ GIA

(1903)

Tác giả : François Simiand *

Người dịch: Nguyễn Văn Khoa

 

Như mọi suy tư đã tạo ra các cuộc cách mạng về nhận thức khoa học, trường phái Annales* và cái dự án sáng tạo mà nó đề xuất đã không xuất hiện từ hư vô, chứng cớ là ​​văn bản chuẩn bị cho những đổi mới của Tạp chí Annales này, đến từ François Simiand (1873-1935).

Tác giả là nhà xă hội học theo trường phái «duy xă hội (sociologisme)» của Émile Durkheim*. Một mặt, lối tiếp cận xă hội học này đã chuyển tâm điểm của đối tượng nghiên cứu lịch sử từ cá nhân sang tập thể – một sự di dời quan trọng, bởi ngoài sự phá vỡ các thói quen đă bám rễ lâu đời, nó c̣n kéo theo nhiều thay đổi nữa, từ phương pháp đến lý thuyết. Mặt khác, bó buộc phải chú ư đến những công tŕnh khoa học nhân văn và xă hội lân cận đă góp phần mở ra và nhân lên các công trình nghiên cứu đa khoa hay liên khoa. Trong sử học, hành động cá nhân và sự kiện hay biến cố đơn lẻ được đặt vào một bối cảnh lớn hơn, rộng hơn, sâu hơn của hiện thực xă hội và lịch sử. Ở Simiand, đổi mới này được thể hiện chủ yếu thông qua nhận thức về tác động quyết định của những yếu tố kinh tế.

Tuy nhiên, nếu giọng điệu khoa học của François Simiand cho thấy ảnh hưởng của trường phái xă hội học Durkheim, nó cũng biểu lộ một ư muốn khoa học rập khuôn theo các «khoa học cứng» kiểu Auguste Comte, và do đó, vẫn c̣n có những giới hạn nhất định, và là khía cạnh tương đối già nua nhất của trích đoạn dưới đây, so với bức tranh toàn cảnh của sự đổi mới sử học trong suốt thế kỷ thứ XX ở Pháp.  

*

Dường như đã đến lúc phải từ bỏ và rất nên từ bỏ ngay từ bây giờ, một số thói quen đã rơ nét và chắc chắn không còn chỗ đứng [trong sử học], đồng thời nêu lên những đặc trưng của chúng – các trở ngại mà ta có thể theo ẩn dụ của Bacon[1]  để gọi là những «thần tượng của bộ lạc sử gia» – và bắt đầu cuộc chiến chống lại chúng không để chậm trễ hơn nữa. Tôi sẵn sàng đưa ra ở đây ba ví dụ:

 

1) «Thần tượng chính trị», nghĩa là đường hướng nghiên cứu thống trị hay ít ra là sự quan tâm triền miên, về lịch sử chính trị, những sự kiện chính trị, các cuộc chiến tranh, v. v… những thứ rốt cuộc đã mang lại cho các loại biến cố trên một tầm quan trọng quá mức. Và có lẽ vì sự ngẫu nhiên luôn luôn chiếm phần lớn nhất trong loại biến cố này, nên sự loại bỏ có phương pháp ảnh hưởng của cái ngẫu nhiên  càng trở thành khó chấp nhận và khó thực hiện hơn [trong sử học], sự thiết lập những quan hệ đều đặn và quy luật càng trở nên khó quan niệm và khó hoàn thành hơn – nói tóm lại, sự chấp nhận thái độ khoa học càng bị chậm trễ. Tất nhiên, sử gia không được bỏ qua các sự kiện chính trị, nhưng chúng cũng không thể chiếm lấy cái vị thế bao quát hoàn toàn không thể biện minh hiện đang nắm giữ, ngay cả trong những công trình nghiên cứu thuộc các phân nhánh khác của sử học.

 

2) «Thần tượng cá nhân» hay thói quen thâm căn cố đế xem sử học như lịch sử của những cá nhân, chứ không phải là nghiên cứu về những biến cố, sự kiện. Thói quen này thường dẫn đến việc sắp xếp các công trình nghiên cứu và làm việc xung quanh một nhân vật, chứ không phải xung quanh một thiết chế, một hiện tượng xă hội, hay một quan hệ cần được thiết lập. Một ông Pontchartrain[2] nào đấy đă có may mắn được lần lượt làm Cố vấn Tối cao Pháp viện Paris, Chủ tịch Tối cao Pháp viện Bretagne, Giám quan rồi Tổng Thanh tra Tài chính, Bộ trưởng Bộ Hải quân, Tổng Giám đốc Học khu, Thủ tướng nước Pháp ư?, … thì người ta sẽ nghiên cứu về Pontchartrain và Tối cao Pháp viện, Pontchartrain và chính quyền địa phương, Pontchartrain và tài chính, và hải quân, và giáo dục… ; nhưng v́ được thực hiện một cách gián tiếp, không có khuôn khổ thực sự và không được phân ranh dựa trên bản chất của sự vật hay vấn đề, nên không một công trình nghiên cứu nào có thể mang lại hiểu biết đầy đủ và bổ ích về bất kỳ một thiết chế nào, vốn luôn luôn quan trọng hơn tất cả mọi cá tính của Pontchartrain gộp lại. Ngay cả đối với một [Jean-Baptiste] Colbert[3]*, cũng không chắc rằng cái thứ khung tiểu sử và cá nhân này là khuôn khổ nghiên cứu tốt nhất và khoa học nhất. Nhưng tại sao không ngăn cấm, trên nguyên tắc, những công trình về các định chế chỉ được thực hiện nhân dịp nghiên cứu về một nhân vật thứ yếu, mà không đòi hỏi những công trình về ngay chính các thiết chế này? Và cuối cùng, trong khi chúng ta còn chưa có đủ những tác phẩm nghiên cứu về tình trạng của công nghiệp và nông nghiệp dưới thời [Jacques] Turgot[4]*, trong khi chúng ta hầu như hoàn toàn không biết gì về đời sống kinh tế của nước Pháp dưới thời Đại Cách mạng và Đế chế,… tại sao không loại bỏ hoàn toàn, ít ra là trong lịch sử khoa học, những công trình đơn thuần dành cho tiểu sử của bất kỳ một họ hàng nhỏ nào của một vĩ nhân, và không gửi tất cả những trước tác như Vụ Giây Chuyền của Hoàng Hậu (Les Affaires du collier de la Reine) đi giao lưu cùng Napoléon và Gia Đ́nh (Napoléon et Sa Famille)[5], trong mớ giai thoại lịch sử và tiểu thuyết lịch sử? Nhân sự không nhiều, thời gian cũng chẳng dồi dào để ta có thể làm việc này và việc nọ. Chúng ta phải hy sinh cái này hoặc cái kia.

 

3) «Thần tượng ngày tháng», nghĩa là thói quen loay hoay trong các nghiên cứu về nguồn gốc, các cuộc điều tra về những khác biệt đặc thù, thay v́ khảo sát loại hình b́nh thường trước tiên, nghĩa là xác định và tìm hiểu nó trong xã hội ngay tại thời điểm bắt gặp nó. Để lấy một ví dụ, thay vì tiến hành như W. J. Ashley^[6] khi ông nghiên cứu hệ thống trang ấp lãnh chúa chẳng hạn: sử gia này bắt đầu công trình của mình bằng cách tiếp cận nó như một hệ thống đã hoàn tất trong thế kỷ thứ XII, tại các lãnh địa ở miền Trung và miền Nam, nơi loại hình tổ chức này đã hiện ra đầy đủ và sắc nét nhất, rồi sau đó ông mới quay ngược về các nguồn gốc có thể giải thích nó, đồng thời khảo sát những h́nh thức ít rõ nét hơn ở các lãnh địa khác. Thần tượng ngày tháng, trái lại, khiến chúng ta xem mọi thời kỳ đều quan trọng như nhau và bằng nhau, và nhìn lịch sử như một cuộn sách[7] liên tục, trong đó tất cả các thời kỳ đều được thiết lập giống nhau, mà không nhận ra rằng thời điểm này là đặc trưng, là quan trọng hơn thời điểm kia, rằng đây là một hiện tượng mấu chốt đáng được nghiên cứu sâu sắc, trong khi ở nơi khác chỉ có sự lặp đi lặp lại tẻ nhạt những sự kiện thuộc về cùng một loại hình đã quen thuộc, và do đó, là loại vật liệu cằn cỗi và vô dụng không đáng được triển khai. Nói tóm lại, nội dung của thần tượng ngày tháng là ý muốn cân nhắc mọi sự kiện, mọi thời điểm như thể tất cả đều đáng được xem xét, đáng được phơi bày trong cùng một công trình nghiên cứu. Có lẽ không một sự đánh giá nào có thể gây sốc cho tinh thần sử học truyền thống hơn là lời phê phán trên[8] [xem phản ứng của Hauser[9] và trả lời của Simiand bên dưới]. Tuy nhiên, đây là điểm cần được nhấn mạnh, bởi vì phương pháp là vấn đề quan trọng hàng đầu. Phải chứng minh rằng, một cách liên tục và không ý thức, do đó với nhiều vụng về và đầy sai lầm, bản thân sử học truyền thống thật ra chưa từng làm ǵ khác! Vì sao lịch sử thời nay đã không được thực hiện với cùng một sự chắc chắn như lịch sử của thế kỷ trước, nếu không phải v́ sử gia cần phải hiểu cái xảy ra trước, phân định và cân nhắc tầm quan trọng của các yếu tố, để biết cái xảy ra sau?  V́ sao mà một phần không nhỏ những trước tác sử học được cống hiến cho việc nghiên cứu nguồn gốc của một thiết chế, một dân tộc, nếu không phải v́ t́nh trạng sau này của thiết chế đó, sự tồn tại về sau của dân tộc ấy, đă áp đặt vấn đề này lên tâm tư của sử gia? Chính nhờ mối quan tâm liên tục nhằm hiểu biết cái ǵ sẽ đến sau, mà chúng ta đă chọn lọc, sắp xếp, rọi sáng những ǵ đă được cung cấp như dữ kiện trong phần xảy ra trước. Như vậy, vấn đề là phải nhận thức rơ rệt về cái quá tŕnh thiết yếu này, và áp dụng nó tốt hơn, có phương pháp và nghiêm ngặt hơn, so với cách các sử gia đă làm và c̣n đang làm. Thay v́ tuân theo những gợi ư của môi trường và thời điểm mà dựng lên một cách hoàn toàn may rủi bản câu hỏi chúng ta cần đặt ra cho quá khứ, chính là bằng cách xác định trước những hiện tượng toàn thể có đường ranh rơ nét, những loại h́nh được xây dựng vào thời kỳ và tại địa điểm ta đă có cơ hội thực hiện chúng, mà chúng ta chuẩn bị cho việc cầu viện tới những sự kiện và biến cố đă xảy ra trước đó, và có khả năng giải thích các chặng đường phát sinh của chúng. Thay v́ trải ra một cách máy móc và vô hạn chuỗi ngày tháng đơn thuần này (v́, như chúng ta vừa thấy, nó không phải là một sự sắp xếp trung thực, mà nói cho cùng, chỉ là chuyện cực chẳng đă), ta phải t́m lập ra các nhóm yếu tố giải tŕnh có sự chặt chẽ khách quan, và để am hiểu các quan hệ thật sự giữa những sự kiện, kể cả các quan hệ tiếp nối, phải t́m cách biết cái b́nh thường, cái đă thành h́nh, trước khi muốn nắm bắt cái đa tạp đặc thù, trường hợp đặc biệt, và cái phôi chưa phân biệt.

 

Như vậy, trong những hướng dẫn chuyển tiếp cũng như trong tác phẩm đă được vẽ ra một cách lư tưởng, mối quan tâm thống lĩnh [của sử gia] phải là sự thay thế cách làm việc theo kinh nghiệm, thiếu suy nghĩ chín chắn, bằng một phương pháp phản tỉnh và tinh thần phê phán thực sự. Xin lặp lại một lần nữa, rằng tôi không tin vào một sự cải tổ đột ngột, chỉ bởi sự kiện duy nhất là mục đích đă được định ra và chấp nhận. Tuy nhiên, tôi tin rằng trong công việc đặc thù của các sử gia hiện nay, trong sự lựa chọn và sắp xếp rất tinh tế các công tŕnh nghiên cứu, trong bận tâm làm mới tác phẩm sử học bằng cách tận dụng những tiến bộ đă đạt được bởi các khoa học láng giềng khác, thực ra, nhiều xu hướng đă hiện lên rơ rệt… Và chúng đều nhằm, một mặt, vào việc thay thế dần lối thực hành truyền thống, bằng một nghiên cứu thực chứng và khách quan về những hiện tượng con người có thể được giải thích một cách khoa học; và mặt khác, vào việc lèo lái  các nỗ lực khoa học cốt tủy về hướng xây dựng có ư thức một nền khoa học xă hội. Đưa những xu hướng này vào hành động sẽ là công việc, tôi hy vọng, của thế hệ mới.

François Simiand,

Méthode historique et science sociale

(Phương pháp Sử học và Khoa học Xă hội),

Trg: Revue de synthèse historique

(Tạp chí tổng hợp lịch sử), 1903,

đăng lại trong Annales, ESC, 1960,

số 1, tr. 83-119