Vật lư học – Lịch sử

Milêtos (Triết phái)

C1

Từ thần thoại sang khoa học,

Nguồn gốc của khoa vật lý

 Tác giả : Jean-Pierre Vernant*

Người dịch: Nguyễn Văn Khoa

*

Xác định danh nghĩa các tác giả xứ Milêtos* là điều không hiển nhiên. Để đánh giá chính xác sự đóng góp của họ vào đầu nguồn của triết học, phải bắt đầu bằng việc đặt họ trở vào cái khung của nền văn hóa Hy Lạp cổ xưa – một nền văn minh cơ bản dùng miệng. Ở đây, giáo dục không dựa trên việc đọc những văn bản viết, mà trên việc nghe văn thơ có âm nhạc đi kèm của họ, từ thế hệ này sang thế hệ kia. Tất cả kiến ​​thức được bảo lưu như vậy, trong các tác phẩm sử thi lớn, trong những kư thuật thần thoại – chúng giữ vai tṛ bộ nhớ tập thể và bách khoa toàn thư kiến ​​thức phổ thông chung cho toàn thể cộng đồng. Chính trong loại thi ca này mà tất cả những ǵ một người Hy Lạp cần phải biết đă được ghi lại: về con người và quá khứ của ḿnh (kỳ công của các vị anh hùng xa xưa); về các vị thần, gia đ́nh và gia phả của họ; về thế giới, h́nh thể và nguồn gốc của nó. Về phương diện này, sự nghiệp của các tác giả ở Milêtos đại diện cho  một sự đổi mới triệt để. Không làm ca sĩ, thi sĩ hoặc nhà kư thuật, họ phát biểu bằng các bản văn xuôi viết tay, nhưng không nhằm triển khai một câu chuyện theo hướng truyền thống, mà để tŕnh bày một lư thuyết nhằm giải thích tổ chức của vũ trụ và một số sự kiện tự nhiên. Từ nói sang viết, từ thi ca qua văn xuôi, từ tường thuật tới giải thích, sự thay đổi hệ điều tra đáp ứng một loại h́nh hoàn toàn mới, mới ở đối tượng nó chỉ định là thiên nhiên, mới ở cái h́nh thức tư duy hoàn toàn thiết thực được thể hiện ở đó.

Chắc chắn là các huyền thoại cổ xưa, đặc biệt là Thần phả (Theogonía*) của Hêsiodos*, cũng thuật lại với họ, thế giới đă siêu hiện từ Hỗn mang (Khaos*)[1] như thế nào, những bộ phận khác nhau của nó được biệt phân ra sao, kiến trúc tổng thể của nó được tập hợp và thiết lập như thế nào. Nhưng trong loại huyền thoại này, quá tŕnh phát sinh có dạng thức của một bảng phả hệ; nó được dàn trải dần theo trật tự của mối quan hệ cha con giữa các vị thần, theo nhịp độ liên tiếp của các cuộc hôn nhân, những hồi sinh nở, những t́nh tiết lôi kéo thần linh vào, và đối lập nhiều thế hệ thần khác nhau. Nữ thần Gaîa* (Mẹ Đất) tự sinh ra Ouranos* (Trời Cao) và Pontos* (Sóng Mặn); rồi từ cuộc giao phối với Ouranos mà ḿnh đă tạo ra, Gaîa sinh thêm các Titans* (Khổng lồ), những kẻ đầu tiên làm chủ ṿm trời, bầy con nổi loạn chống lại bố đẻ, để rồi sau lại bị chính con cái của ḿnh là nhóm thần linh trên đỉnh Olympos* khai chiến và lật đổ, nhằm ủy thác cho Zeus*, kẻ trẻ nhất trong số họ, nhiệm vụ áp đặt lên vũ trụ (kosmos)[2]*, trong tư cách chủ nhân mới, một trật tự rốt cuộc cũng vĩnh hằng.

Ở các triết gia xứ Milêtos, loại h́nh ảnh ấn tượng này chẳng c̣n lại ǵ, và sự biến mất của nó đánh dấu thời điểm siêu hiện của một dạng  thức mới của hiểu biết. Giải thích một hiện tượng không chỉ có nội dung là gọi tên cha mẹ nó, là thiết lập một quan hệ ḍng dơi nữa. Nếu hiện thực tự nhiên cho thấy một trật tự đều đặn thường xuyên, th́ đấy không thể là v́, một ngày đẹp trời nào đó sau chiến thắng, một vị thần tối cao đă áp đặt nó cho các thần linh khác, kiểu như một vị vua phân chia trách nhiệm, chức năng, lĩnh vực.  Để có thể hiểu được, trật tự phải được tư duy như một quy luật nội tại của tự nhiên, và chủ tŕ ngay từ đầu sự bố trí sắp xếp nó. Huyền thoại kể nguồn gốc của thế giới bằng thi ca, vinh danh ông hoàng mà triều đại đă sáng lập và duy tŕ một trật tự có cấp bậc trên dưới rơ ràng giữa các quyền lực thiêng liêng. Đằng sau ḍng vạn vật trôi nổi, các triết gia xứ Milêtos truy t́m loại nguyên lư thường hằng làm nền tảng cho sự cân bằng thích đáng  của những yếu tố khác nhau cấu thành vũ trụ. (…) [Họ] không đưa một hữu thể siêu nhiên nào vào sơ đồ giải thích của ḿnh. Với họ, thiên nhiên (physis*)[3] chiếm lĩnh toàn bộ hiện thực với tính thực chứng triệt để của nó; không có ǵ tồn tại, không có ǵ xảy ra hoặc sẽ bao giờ xảy ra mà không có cơ sở và nguyên do trong physis, như chúng ta có thể nh́n thấy mỗi ngày. Chính quyền lực của physis, trong sự thường hằng và đa tạp của những biểu hiện của ḿnh, đă lấy chỗ của các thần linh xưa kia, và tự đảm nhận tất cả mọi đặc tính của sự linh thiêng bởi sức sống mănh liệt và nguyên lư trật tự mà nó chứa đựng.

Jean-Pierre Vernant,

Les origines de la philosophie

(Nguồn gốc Triết học)

Trg:  Philosopher, les interrogations contemporaines

(Triết học, Những Chất vấn Đương đại)

Paris, Fayard, 1980, tr. 464-466.