SOCRATE TỰ BIỆN

 

Tác giả: Platon.

Người dịch: Phạm Trọng Luật.

 

____________________

Năm 399 trước Tây lịch, Socrate bị ba công dân Athènes là Mélètos, Anytos và Lycon truy tố về tội «làm thanh niên hư hỏng» và «thay thế các vị thần của thành quốc bằng ngoại thần». Theo luật pháp của Athènes, kẻ bị buộc tội có thể tự biện hộ hay đọc bài căi do người khác viết giúp. Ông chọn giải pháp đầu, và sau một phiên xử mang danh nghĩa công lư song thực chất là chính trị, đă bị kết án phải uống thuốc độc. Nhưng cũng từ đó, Socrate hoá thân thành mẫu mực bất tử, bài tự biện của ông do Platon ghi lại trở thành tác phẩm văn học và triết học gối đầu giường, «trường hợp Socrate» không ngừng chất vấn lương tâm con người, đồng thời đặt ra một câu hỏi lớn về công lư cho mọi chế độ chính trị.

Để chuyển ngữ tác phẩm lư thú này, chúng tôi chủ yếu dựa trên bản dịch tiếng Pháp của Victor Cousin (Apologie de Socrate, 1822), và bản dịch tiếng Anh của Benjamin Jowett (The Apology of Socrates, 1892), cả hai đều có thể t́m thấy dễ dàng trên Internet. Tuy nhiên, ở một số đoạn, chúng tôi đă sử dụng song song các bản dịch Pháp ngữ mới của Emile Chambry hoặc Luc Brisson, khi thấy cần phải diễn tả giản dị, trong sáng hoặc gần gũi hơn với tiếng Việt.

Th́ giờ không cho phép, tháng này xin chỉ giới thiệu với quư độc giả phần I của tác phẩm; phần 2 và 3 sẽ đi tháng sau.

Phạm Trọng Luật.

____________________

PHẦN MỘT

Socrate tường thuật nguồn gốc của sự vu khống mà ông là nạn nhân, chất vấn Mélètos, và đặt vấn đề công lư.

Thưa quư công dân Athènes [01], không biết những kẻ truy tố tôi đă gây ấn tượng ǵ trên quư vị; riêng đối với tôi, bài buộc tội của họ [02] quả đă có sức thuyết phục mạnh đến độ hầu như đôi lúc nó làm tôi quên bẵng ḿnh là ai. Rằng hay th́ thực là hay; tuy nhiên, họ chẳng phát biểu tới một lời trung thực. Song trong bao dối trá đă tuôn ra ở đây, điều làm tôi sửng sốt hơn cả là khi họ dặn quư đồng hương phải cảnh giác trước tài hùng biện của Socrate. Nói thế mà không sợ bị phủ nhận ngay tức khắc th́ thật là liều lĩnh đến mức trơ tráo, bởi v́ chỉ cần mở miệng ra tôi đă vô t́nh chứng minh trước cử tọa rằng Socrate này chẳng có chút nghề miệng luỡi mọn nào. Trừ phi đối với họ sự hùng biện có nghĩa là sức mạnh của sự thật. Nếu đúng như thế, tôi thú nhận có thể là nhà hùng biện, nhưng không phải theo kiểu của họ. Bởi v́, xin nhắc lại một lần nữa, họ chưa hề nói lên lời nào đúng với sự thực, trong khi từ miệng tôi, quư vị sẽ nghe tất cả sự thực, cho dù nó không được chải chuốt bằng loại ngôn từ bóng bẩy như trong diễn từ đầy tiểu xảo của bên nguyên, mà ngược lại, bằng bất cứ câu chữ nào thoạt hiện đến trong đầu; bởi v́ thực t́nh, tôi tin chắc rằng ḿnh sẽ không nói điều ǵ không chân thực. Vậy, đừng ai chờ đợi chi khác ở Socrate.

 

Ở vào tuổi đời này, thật khó coi nếu tôi xuất hiện trước mắt quư vị như một thiếu niên đang tập diễn thuyết trước công chúng, phải không quư đồng hương Athènes? Cho nên ân huệ duy nhất mà tôi xin quư vị là, nếu phải nghe tôi tự bênh vực bằng cùng thứ ngôn ngữ mà tôi vẫn quen dùng ở quảng trường Agora [03], gần các bàn đổi tiền (nơi một số đông quư vị ở đây đă từng nghe tôi phát biểu) hay ở bất cứ chỗ nào khác, xin chớ ngạc nhiên và ồn ào ngắt lời tôi [04]; bởi v́ hôm nay là lần đầu tiên trong đời, tuổi đă ngoài bảy mươi, Socrate này mới phải ra hầu ṭa, nên thật t́nh hoàn toàn xa lạ với thứ ngôn ngữ được sử dụng nơi pháp đ́nh. Thế th́, y hệt như nếu tôi là người sống ngoài thành quốc, quư vị sẽ dung thứ cho phép tôi phát biểu bằng lời nói và cung cách của nơi tôi ở, tôi cũng xin quư vị, và tôi tin rằng đấy là yêu cầu chính đáng, hăy để cho tôi làm chủ phần h́nh thức của phần tự biện này, cho dù nó sẽ có kết quả tốt xấu ra sao, mà chỉ tập trung tất cả chú ư suy xét xem những điều tôi nói ra là đúng hoặc sai. Đấy chính là nhiệm vụ của người xét xử; nhiệm vụ của diễn giả là khai báo sự thật.

 

Thưa quư công dân Athènes, bây giờ, trước hết cho tôi phản bác những kẻ buộc tội và các tội trạng mà họ đă cáo buộc tôi trước kia; sau đó, tôi sẽ trả lời những kẻ buộc tội và các tội trạng mới mà họ gán cho tôi gần đây.

 

Bởi v́, thưa quư vị, không thiếu ǵ người đă truy tố tôi trước quư vị từ bao năm nay, và tuy rằng họ chẳng đưa ra được điều ǵ trung thực, tôi vẫn sợ họ nhiều hơn là Anytos với đồng đảng [05], mặc dù những nhân vật sau cũng rất đáng ngại. Vâng, thưa quư đồng hương, những kẻ buộc tội tôi đầu tiên mới đáng sợ hơn nhiều, bởi v́, chiếm lĩnh tinh thần của phần đông quư vị từ tuổi thơ, họ đă không ngừng lặp đi lặp lại những điều dối trá khiến quư vị tin rằng có một nhà thông thái nào đó mang tên Socrate thường vẫn suy tưởng về các hiện tượng trên trời, bươi kiếm trong ḷng đất, và biến chuyện xấu xa thành điều đáng làm [06]. Những ai phổ biến loại tai tiếng ấy mới thật sự là kẻ kết án tôi; bởi v́, tin theo lời họ, người nghe tự thuyết phục ḿnh rằng bất cứ cá nhân nào, một khi đă đeo đuổi loại t́m ṭi đó, đều không tin là có thần thánh. Những kẻ buộc tội này thật đông đảo, và họ đă hành động từ lâu; hơn nữa, họ đă áp đặt ư kiến này trên quư vị ở vào cái tuổi dễ tin của thời thơ ấu hoặc niên thiếu, càng dễ tin hơn nữa khi họ xử vắng mặt một kẻ không ai bênh vực. Và điều kỳ quái hơn hết là ngay bản thân tôi cũng không thể biết mặt, không nêu được tên những ai đă kết tội ḿnh, ngoại trừ một tay viết hài kịch [07]. Nhưng tất cả những kẻ đă mang các điều dối trá trên ra thuyết phục quư vị v́ ganh ghét hay để phỉ báng tôi, rồi những kẻ cả tin sau đó lại đi thuyết phục người khác, chính hạng người này mới làm tôi bối rối hơn cả. Đă không thể nào đưa một ai ra toà, tôi c̣n không thể nào phản bác họ; để tự vệ, tôi bị đặt vào thế phải đương đầu với những bóng ma, và tranh luận mà không nghe tiếng trả lời. Như thế, xin quư vị ghi nhận trong tâm trí cho, rằng Socrate này có đến hai loại người buộc tội như vừa tŕnh bày: kẻ đă ám tố tôi từ thời xa xưa, và kẻ chỉ mới ra mặt tố tụng gần đây; mặt khác, cũng xin quư vị hiểu giùm cho là tôi phải bắt đầu bằng sự phản bác hạng người thứ nhất, bởi v́ chính họ là kẻ mà quư vị đă nghe trước tiên trong một thời gian dài, và chính họ mới để lại nhiều ấn tượng trên quư vị hơn hạng người sau.

 

Đă đến lúc, thưa quư đồng hương Athènes, tôi phải tự bênh vực và cố gắng rứt ra khỏi tâm trí quư vị những điều vu khống đă ăn sâu từ lâu, với thời gian được phát biểu thật là ít ỏi [08] Tất nhiên, tôi hy vọng đạt được mục đích, nếu nó có ích cho cả quư vị lẫn bản thân Socrate này. Tôi hy vọng thành công, tuy biết rằng tự bênh vực trong những điều kiện như thế là cực kỳ khó khăn, và hoàn toàn không tự dối ḿnh về mức khó khăn đó. Thôi, hăy để mọi việc diễn tiến theo ư muốn của thần thánh. Bổn phận công dân của tôi là tuân thủ luật pháp và tự bênh vực ḿnh.

 

Hăy trở lại từ gốc và xem tội trạng nào đă làm điểm tựa cho những kẻ phỉ báng tôi và đă khiến Mélitos có đủ tự tin để truy tố tôi trước toà. Xem nào, những kẻ phỉ báng Socrate đă nói ǵ? Thử làm như thể lời buộc tội của họ đă được viết ra trong bản cáo trạng, và nay sau thủ tục tuyên thệ, đang được tuyên đọc trước ṭa: «Socrate là người nguy hiểm, v́ tật ṭ ṃ sai trái, y muốn thấu triệt cả chuyện trên trời và trong ḷng đất, biến chuyện xấu xa thành điều đáng làm, c̣n dạy dỗ kẻ khác loại tà thuật ấy». Đấy là cáo trạng.

 

Đấy chính là những ǵ quư vị đă thấy tận mắt trong hài kịch của Aristophane. Một ông Socrate nào đó được kéo vất va vất vưởng ngang sân khấu, tuyên bố rằng ḿnh có tài đi lại trên không và hàng trăm điều ngông cuồng khác về nhiều chuyện mà bản thân tôi tuyệt đối không hiểu nổi. Tôi nói thế không phải để dè bỉu loại kiến thức trên - xin đính chính nếu có ai trong cử tọa thành thạo về các bộ môn ấy; hy vọng rằng Mélitos sẽ không lại kiếm chuyện với tôi thêm lần nữa v́ lời đính chính này. Sự thật là tôi không hề đeo đuổi loại học thuật đó; phần lớn quư vị ở đây có thể làm chứng cho tôi. V́ vậy, tôi yêu cầu vị nào đă từng đàm luận với tôi, và đấy là trường hợp của một số rất đông quư vị, hăy hỏi han nhau xem, và công bố xem có bao giờ quư vị từng nghe Socrate này phát biểu chi, ngắn ngủi hay dông dài, về các vấn đề ghi trong cáo trạng trên. Quư vị sẽ thấy ngay rằng tất cả những chuyện mà người ta gán cho tôi đều thuộc về cùng một duộc: chẳng có ǵ là thực trong các lời phao đồn ấy.

 

Và nếu có ai bảo quư vị rằng tôi c̣n dạy dỗ kẻ khác lấy thù lao, th́ đấy cũng là tin thất thiệt. Không phải tôi không biết rằng có khả năng dạy dỗ người đời là điều cao đẹp, như Gorgias của Leontium, như Prodicos ở Céos, như Hippias xứ Elis [09]. Các nhân vật lừng danh này đă đi khắp mọi thành quốc Hy Lạp, và ở đâu họ cũng thuyết phục nổi thanh niên bản xứ rời bỏ các vị thầy đồng hương đang dạy dỗ ḿnh miễn phí để theo học họ, chẳng những chịu trả phí tổn cao, mà c̣n xem đấy như một đặc ân. Ngay tại thành quốc ta, tôi nghe nói cũng có một người mới đến từ Paros, một biện sĩ rất giỏi. Hôm nọ, tôi t́nh cờ ghé thăm Callias con của Hipponicus, người đă trả học phí cho giới biện sĩ c̣n nhiều hơn tất cả những kẻ hiếu học ở đây cộng lại. Tôi hỏi Callias khi nói về các con của ông ta: «Này Callias, nếu bạn có ngựa giống hoặc ḅ mộng thay v́ hai con trai, chúng ta đều biết rằng phải giao chúng và phải trả thù lao tương xứng cho ai có khả năng phát huy bản chất của chúng thành những sinh vật khỏe và đẹp đến tối đa, và kẻ ấy hẳn phải chuyên nghề chăn ngựa hay nuôi ḅ. Nhưng v́ các con bạn là người, bạn đă quyết giao chúng cho ai chưa? Ai có thể dạy dỗ chúng nên người và thành công dân tốt? Tôi tin rằng, từ khi làm bố, nhất định bạn đă suy nghĩ nhiều về chuyện này. Bạn đă có ai chưa?». Ông ta đáp: «T́m được người rồi». Tôi lại hỏi: «Ai thế, dân ở đâu, đ̣i thù lao bao nhiêu?». Callias cho tôi biết: « Evenos đấy Socrate, ông ta đến từ Paros và lấy 5 min» [10]. Tất nhiên, tôi mừng cho Evenos, nếu quả thật ông ta có biệt tài ấy và chịu truyền dạy với một giá phải chăng như vậy. Bản thân tôi, nếu có chuyên môn của ông ta, chẳng những tôi sẽ rất hănh diện mà c̣n tự đắc. Khổ nỗi, thưa quư đồng hương Athènes, tôi không có khả năng này.

 

Đến đây, trong số quư vị hẳn có người sẽ hỏi: «Nhưng mà này Socrate, công ăn việc làm của ông chi ǵ vậy? Tại sao người ta lại phỉ báng ông? Ông cho rằng ḿnh chẳng làm ǵ khác thường cả; nhưng chắc chắn ông không thể là nạn nhân của bao nhiêu tai tiếng, bao nhiêu chuyện nhảm nhí nếu thực sự ông không làm chi hơn hoặc khác thiên hạ. Hăy nói chúng tôi nghe, để tránh cho cử toạ sự phán xử nhẹ dạ, vơ đoán». Nghi vấn chí lư, tôi hoàn toàn đồng ư; v́ vậy, tôi xin cố gắng giải thích v́ đâu mà Socrate này lại thừa hưởng vừa cái danh người hiểu biết [11], vừa bao lời phỉ báng như vậy. Xin quư vị lắng nghe. Có thể một vài vị trong cử tọa tưởng rằng tôi nói đùa; nhưng xin hăy yên trí rằng tôi chỉ nói lên sự thực. Danh tiếng của tôi không đến từ chi khác hơn là một kiến thức vốn có. Kiến thức về cái ǵ vậy? Có lẽ nó chỉ là một sự hiểu biết liên hệ đến con người. Thứ kiến thức ấy, có thể là tôi có thật, bởi v́ ai cũng có khả năng đạt đến, và chỉ trong chừng mức đó thôi mà tôi dám tin ḿnh là người hiểu biết. Ngược lại, các biện sĩ mà tôi vừa kể tên ban năy lại có một loại tri thức khác, ở một cấp bực cao hơn là kiến thức chung này. Tôi không thể nói chi hơn về loại tri thức đó, bởi v́ thật t́nh tôi không biết; ai nói khác là nói láo và vu khống.

 

Đến đây, quư công dân Athènes, xin đừng lao nhao ngắt lời tôi, nếu quư vị thấy rằng Socrate này nói về ḿnh quá đỗi tự phụ; bởi v́ những lời tôi sắp nói ra đây không xuất phát từ tôi mà từ một quyền uy đáng cho quư vị tin cậy hơn nhiều. Để xác nhận sự hiểu biết của Socrate, tôi xin dẫn chứng lời phán của thần Apollon ở đền Delphes [12], Ngài sẽ nói cho quư vị biết tôi có phải là người hiểu biết chăng, và kiến thức ấy là ǵ. Trong cử toạ chắc ai cũng biết Chéréphon, bạn từ thời thơ ấu của tôi, đồng thời là một công dân tốt, kẻ đă cùng đi đày và cùng hồi hương với quư vị [13]. Biết rơ Chéréphon, quư vị c̣n lạ ǵ nhiệt t́nh mà y đặt vào mọi công việc. Ngày kia, khi ghé viếng đền Delphes, Chéréphon bỗng đánh bạo thỉnh ư Thần xem trên đời này c̣n có người hiểu biết hơn Socrate chăng (đến đây, một lần nữa tôi lại phải xin quư vị chớ x́ xào khó chịu khi nghe tôi nói); và vị đồng cô [14] ở đền trả lời rằng không có ai cả. Về lời đáp này, dù Chéréphon nay không c̣n nữa, Chérécrate ở đây có thể xác nhận với quư vị.

 

Thưa quư công dân Athènes, bây giờ hăy xét xem v́ sao Socrate này lại kể chuyện ấy ra ở đây. V́ nay tôi phải giải thích với quư vị căn nguyên của những lời vu khống mà tôi là nạn nhân. Khi biết câu trả lời của Thần, tôi chợt thắc mắc: lời phán này muốn nói chi, mang ẩn nghĩa ǵ? Bởi v́ tôi thừa biết rằng ḿnh chẳng mảy may có chút kiến thức nào. Vậy th́ Thần muốn nói chi, khi phán rằng tôi là kẻ hiểu biết nhất? Chắc chắn là Ngài không thể nói dối; dối trá là điều hoàn toàn trái ngược với bản chất của thần thánh. Hoang mang tột độ như thế khá lâu, sau bao lần do dự, cuối cùng tôi đành phải lấy quyết định tự t́m hiểu ư Thần. Trộm nghĩ nếu t́m được một người giàu kiến thức hơn ḿnh, lúc ấy tôi có thể thưa lại với Thần: đây là người thông thái hơn tôi, thế mà Ngài lại dạy rằng tôi là người hiểu biết nhất! Tôi bèn đến viếng một công dân vẫn được xem là thuộc thành phần có nhiều kiến thức sâu rộng nhất thành quốc, hy vọng rằng ở đây hơn bất cứ nơi nào khác, tôi sẽ có cơ may kiểm chứng lời phán trên. Tôi đă khảo sát cặn kẽ nhân vật này – xin miễn nêu tên, chỉ cần nói rơ rằng đấy là một trong các nhà lănh đạo chính trị lớn nhất của chúng ta -, và từ cuộc đàm luận với ông ta, tôi rút ra kết luận rằng vị này đă gây được ấn tượng thông thái trước mắt nhiều người, nhất là trước mắt của chính ḿnh, song sự thực là y chẳng có chút kiến thức nào. Khám phá trên khiến tôi cố gắng chứng minh cho ông ta thấy rằng y không hề có những hiểu biết mà y tưởng có. Hậu quả là tôi chỉ chuốc lấy sự thù ghét của ông ta và bạn bè tham dự cuộc đàm thoại. Khi ra về, tôi không khỏi tự nghĩ ḿnh hiểu biết hơn vị này. Có thể đúng là cả ông ta lẫn tôi đều không biết chi đáng kể, song trong khi ông ta tưởng ḿnh biết mặc dù chẳng biết chi, th́ tôi tuy không biết chi cũng không hề tưởng là ḿnh biết. Như thế, ít nhất về điểm này, dường như tôi biết điều hơn: tôi không tưởng là biết điều tôi không biết. Sau đó, tôi lại viếng một nhân vật khác, c̣n được xem là thông thái hơn cả vị trước; tôi đi đến cùng một kết luận, và ở đấy tôi cũng lại tự chuốc lấy oán hận của ông ta và rất nhiều bạn hữu chung quanh.

 

Tuy vậy, tôi vẫn không nản chí chút nào. Tôi hoàn toàn cảm nhận được sự thù ghét mà ḿnh đă tích lũy, song dù buồn rầu, ngay cả đôi khi kinh hoảng nữa, tôi tin rằng ḿnh phải đặt sự t́m hiểu ư nghĩa của lời Thần phán lên trên tất cả. Tôi lại ghé hết nhà này đến nhà khác, cố t́m gặp bằng được những người được tiếng thông thái hay tỏ vẻ có vốn liếng kiến thức. Và Chó [15] ơi, tôi xin thề, bởi v́ tôi phải khai thực với quư vị, đây là kết luận tôi đă rút ra từ cuộc thăm ḍ: trừ vài ngoại lệ hiếm hoi, kẻ được tiếng là thông thái nhất rốt cuộc lại thiếu hiểu biết hơn ai hết, trong khi kẻ bị xem là thấp kém hơn dường như lại gần gũi với lương thức hơn.

 

Dầu sao, cũng xin thuật lại với quư vị trong chi tiết cuộc truy t́m đáng gọi là công tŕnh Hercule của Socrate này để tự thuyết phục rằng lời phán của Thần là không thể sai. Sau giới chính khách, tôi t́m đến giới cầm bút, từ kẻ viết kịch, làm thơ đến các loại tác gia khác, hoàn toàn không nghi ngờ rằng ở đây sự dốt nát của tôi sẽ hiển hiện lộ liễu trước kiến thức ưu đẳng của họ. Cầm trong tay tác phẩm nào có vẻ đă được tạo tác công phu nhất của họ, tôi hỏi họ thực sự muốn nói ǵ, hy vọng qua đó được chỉ giáo thêm. Thưa quư đồng hương, thật là xấu hổ phải nói lên sự thực, tuy rằng dù sao cũng phải khai thật với quư vị mà thôi. Tất cả hoặc hầu hết những người có mặt trong các cuộc tṛ chuyện đều có thể bàn về văn thơ của các vị ấy hay hơn cả chính tác giả. Tôi mau chóng nhận ra rằng giới văn thi sĩ đă sáng tạo được không phải nhờ kiến thức, mà nhờ một thứ năng khiếu tự nhiên hay cảm hứng thiên phú giống như ở các nhà tiên tri hay thầy bói; các vị này có thể tiết lộ bao điều thật đáng phục tuy chẳng có hiểu biết chi về chúng. Nhà văn, nhà thơ dường như cũng ở trong một trạng thái tương tự; đồng thời tôi cũng nhận thấy rằng họ c̣n tưởng ḿnh thông thái hơn thiên hạ trên mọi vấn đề khác nhờ thứ năng khiếu đặc biệt ấy, thật ra th́ họ chẳng hiểu biết ǵ hơn ai. Tôi bèn giă từ giới này, tin chắc rằng dù sao ḿnh cũng c̣n hơn họ, v́ cùng một lư lẽ như đối với các chính khách.

 

Sau cùng, tôi t́m đến giới công nghệ [16]. Tự thấy ḿnh chẳng biết chi hết về loại nghệ thuật này, tôi tin chắc sẽ gặp ở đây rất nhiều nghệ nhân biết làm đủ thứ sản phẩm đẹp đẽ. Và về điểm này th́ tôi không nhầm chút nào: họ biết rất nhiều chuyện mà tôi không biết, và dưới khía cạnh này th́ đúng là họ thông thái hơn Socrate tôi rất nhiều. Tuy nhiên, thưa quư vị, ngay cả kẻ có hoa tay nhất ở đây cũng mắc phải cùng một sai lầm như giới văn thi sĩ; v́ xuất sắc hơn kẻ khác về kỹ thuật nghề nghiệp, anh nào cũng yên trí rằng ḿnh phải có nhiều kiến thức hơn thiên hạ về bao chuyện quan trọng khác, đến nỗi sự tự phụ điên khùng đó che lấp cả tài năng kỹ xảo của họ. Rốt cuộc, liên tưởng đến lời phán của Thần, rồi tự vấn nên giữ ḿnh như bây giờ, nghĩa là không có cả những điều họ biết lẫn những điều họ không biết, hay nên vừa có phần hiểu biết vừa có phần u muội của họ, tôi đă tự trả lời cho ḿnh và với Thần rằng Socrate này muốn giữ ḿnh như hiện thời hơn.

 

Thưa quư công dân Athènes, chính những t́m ṭi này đă khơi dậy bao oán ghét cay độc và đáng sợ đối với tôi, và cũng chính từ căm thù mà những điều vu khống tôi đă xuất phát. Đồng thời, cũng chính nhờ những t́m ṭi này mà tôi lại được tiếng là hiểu biết, bởi v́ tất cả những ai đă từng nghe tôi đều tưởng rằng Socrate này biết hết mọi chuyện về những ǵ tôi đă chứng minh là người khác không biết. Nhưng thưa quư vị, sự thật là chỉ có Thần Apollon mới thông thái, và Ngài chỉ muốn dạy qua lời phán rằng kiến thức của con người chưa đi đến đâu cả, thậm chí không là ǵ cả; và hiển nhiên là ở đây đâu phải Ngài nói chi về cá nhân tôi, mà chỉ dùng tên tôi như một thí dụ, như thể đang nói với tất cả mọi người: hỡi con người, kẻ thông thái nhất trong số các anh sẽ là ai tự biết rằng kiến thức của ḿnh không là ǵ cả, như Socrate. Tuy vững tin như thế, song để chắc chắn hơn nữa, đồng thời vâng lời Thần, tôi luôn tiếp tục cuộc t́m kiếm, hết khảo sát công dân thành quốc này đến kẻ ngoại thành kia, bất kỳ ai được tiếng hay có vẻ thông thái, hy vọng một ngày kia sẽ t́m thấy ở họ sự hiểu biết đích thực. Và khi không t́m ra, tôi làm kẻ phát ngôn của Thần, chứng minh cho từng người thấy rằng họ không thông thái như họ tưởng. Việc ấy đă chiếm hết thời giờ, khiến tôi không c̣n rảnh rỗi để lo việc thành quốc hay gia đ́nh; thế nên tôi cam sống trong cảnh cực kỳ túng quẫn, với mục đích duy nhất là tận tụy phục vụ lời Thần.

 

Mặt khác, nhiều thanh niên nhàn rỗi v́ là con nhà giàu có đă tự nguyện theo tôi, v́ thích nghe Socrate này thử thách kẻ tưởng ḿnh thông thái. Sau đó chính họ lại tự ư bắt chước tôi, đi t́m những người khác nữa để khảo hạch; và tôi không nghi ngờ chút nào là họ thường được mùa lớn, bởi v́ không thiếu ǵ người trên đời này tưởng rằng ḿnh hiểu biết tất cả, mặc dù thật ra chẳng hiểu ǵ bao nhiêu, thậm chí không biết chi hết. Rồi tất cả những kẻ bị lật mặt nạ là dốt nát đó, thay v́ công kích lớp trẻ, quay lại đổ trách nhiệm lên đầu tôi. Họ rêu rao tướng lên rằng có tên Socrate khốn kiếp nào đó đang làm thanh niên hư hỏng. Song nếu ai hỏi tên Socrate ấy đă làm ǵ, dạy ǵ cho lớp trẻ đến nỗi chúng bị hư hỏng th́ họ không biết. Để che giấu sự bối rối, họ đưa ra loại phàn nàn nghe đă nhàm tai về bất cứ ai xem là triết gia, nào là «suy tưởng về các hiện tượng trên trời, bươi kiếm trong ḷng đất», nào là «không tin vào thần thánh», nào là «biến chuyện xấu xa thành điều đáng làm», bởi v́ họ không dám thú nhận sự thật là đă bị bắt quả tang chỉ giả bộ thông thái chứ thực sự không có hiểu biết chi hết. Song nhờ vừa đông đảo lại mưu mẹo và hung hăn, họ đă liên tục phỉ báng tôi; như thế, từ lâu họ đă nhét đầy tai quư vị bao lời thị phi nham hiểm theo một chương tŕnh có phối hợp và đầy tính thuyết phục. Để rồi ngày hôm nay, Mélètos, Anytos và Lycon đứng ra tố tụng: đằng sau Mélètos là đám văn thi sĩ, sau Anytos là các nhóm chính khách và công nghệ, sau Lycon là giới biện sĩ. Bởi vậy, như tôi đă nói với quư vị ngay từ đầu, đúng là phép lạ nếu tôi có thể đánh đổ, trong một thời gian ngắn như ở đây, sự vu khống đă bám rễ lâu đời vào tâm trí của quư vị.

 

Thưa quư công dân Athènes, đấy là sự thật, tất cả sự thật. Tôi đă không giấu giếm, ngụy trang ǵ cả, mặc dù biết thừa rằng những điều tôi nói ra chỉ tổ làm họ oán ghét tôi thêm; song chính sự thù ghét này là chứng cớ rằng tôi đă nói thật, và không nhầm lẫn chút nào về nguồn gốc của những lời phỉ báng. Quư vị có thể tự thuyết phục dễ dàng như thế, nếu chịu khó điều tra sâu hơn, bây giờ hoặc sau này.

 

Về những kẻ buộc tội Socrate tôi đầu tiên, thiết tưởng tự biện hộ như thế đă khá đầy đủ; giờ đến lúc tôi phải cố trả lời nhóm người buộc tội tôi gần đây cùng với Mélétos, người hiền lành và công dân tốt của thành quốc như ông ta tự nhận. Hăy đọc lời khai của họ y như ta đă làm với nhóm trước; đại khái nó nói như sau: «Socrate có tội đă làm hư hỏng thanh niên, có tội chẳng những không tôn thờ mà c̣n thay thế các vị thần của thành quốc bằng ngoại thần». Đấy là bản cáo trạng; chúng ta thử lần lượt xem xét từng điểm một.

 

Theo Mélètos, tôi có tội đă làm hư hỏng thanh niên. Riêng tôi, thưa quư đồng hương Athènes, tôi nói chính Mélètos mới là kẻ có tội, tội lấy chuyện nghiêm trọng làm tṛ đùa, và hàm hồ lôi người khác ra trước công lư để giả bộ như hết sức quan tâm đến những chuyện mà thật ra y chẳng bao giờ lưu ư. Và tôi sẽ cố gắng chứng minh tức th́ với quư vị rằng sự thật là như thế.

 

Socrate: Lại đây Mélètos và trả lời tôi. Có phải ông hết sức quan tâm đến việc làm sao cho thanh niên thành quốc ta trở nên đức hạnh [17] tột cùng chăng?

 

Mélètos: Đúng thế.

 

Socrate: Nếu thật vậy, xin ông nói cho toà nghe ai là người có thể làm cho thanh niên đức hạnh hơn đi. Hẳn là ông phải biết thôi, bởi v́ đấy là chuyện ông luôn luôn tha thiết mà. Ông cho rằng ông đă phát hiện ra kẻ làm cho lớp trẻ hư hỏng, đă tố cáo hắn trước ṭa, vậy th́ bây giờ ông phải chỉ ra được ai là người có khả năng làm cho thanh niên ta đức hạnh hơn chứ. Nói nghe đi Mélètos. Thấy chưa, ông không mở miệng trả lời được, đấy không phải là bằng chứng hiển nhiên rằng ông chưa bao giờ bận tâm đến việc giáo dục tuổi trẻ hay sao? Nhưng mà thôi, Mélètos khả kính ạ, tôi hỏi lại: ai là người có thể làm cho thanh niên ta đức hạnh hơn, nói cho mọi người nghe đi.

 

Mélètos: Luật pháp.

 

Socrate: Đấy không phải là câu tôi hỏi, Mélètos ạ. Câu tôi hỏi ông là: ai? người nào? Tất nhiên, điều đầu tiên người ấy phải biết là pháp luật.

 

Mélètos: Những người mà ông thấy ở đây, những người đang xử tội ông đấy, Socrate.

 

Socrate: Ông nói sao, Mélètos? Những người ngồi xử đây đều có khả năng dạy dỗ lớp trẻ và làm cho chúng đức hạnh hơn à?

 

Mélètos: Chắc chắn.

 

Socrate: Tất cả mọi người hay là trong số các vị ngồi xử đây, có người làm được, có người không làm được ?

 

Mélètos: Tất cả.

 

Socrate: Héra ơi [18], tuyệt vời! Ông đă t́m ra cho thành quốc một số khổng lồ các nhà giáo giỏi. Nhưng mà thôi, ta tiếp tục. Tất cả các công dân đang nghe ta đây, họ cũng có khả năng làm cho thanh niên đức hạnh hơn, hay không?

 

Mélètos: Họ cũng có khả năng ấy.

 

Socrate: Thế c̣n các vị đại biểu thành quốc?

 

Mélètos: Cả các đại biểu thành quốc nữa.

 

Socrate: Thế th́, Mélètos ạ, tất cả những ai tham dự Đại Hội Công Dân đều có thể làm thanh niên hư hỏng, hay là cả họ nữa cũng đều có khả năng làm cho tuổi trẻ đức hạnh hơn?

 

Mélètos: Họ đều có khả năng ấy hết cả.

 

Socrate: Như vậy, theo ông, mọi công dân Athènes đều hữu ích cho tuổi trẻ cả, trừ tôi. Chỉ có Socrate này là làm thanh niên hư hỏng, có phải ông nói thế không?

 

Mélètos: Đích xác như thế.

 

Socrate: Thật là bất hạnh cho tôi, nếu quả đấy là sự thật. Nhưng hăy trả lời tiếp đi. Theo ông, nếu không phải là người mà là là ngựa chẳng hạn, th́ sự thể có c̣n như thế không? Phải chăng tất cả mọi người đều có khả năng làm cho chúng khoẻ đẹp hơn, và chỉ một người là có bí quyết làm chúng hư đốn? Hay là ngược lại? Chỉ có một người hay một số ít người là có khả năng đào tạo tuấn mă thôi, nói cụ thể là kẻ nuôi ngựa? C̣n bao người khác, khi cưỡi ngựa hay dùng chúng vào bất kỳ việc ǵ, đều chỉ làm chúng hư đốn đi? Phải chăng không chỉ đối với ngựa mà ngay cả đối với các gia súc khác cũng đều như vậy? Nhất định là phải như thế thôi, Anytos và Mélètos ạ, dù các ông có đồng ư hay không. Và thật ra, quả là hạnh phúc biết bao cho thanh niên, nếu thật sự chỉ có một người có thể làm chúng hư hỏng trong khi tất cả mọi người khác đều có khả năng làm chúng đức hạnh hơn. Nhưng mà thôi, Mélètos; ông đă chứng minh khá đầy đủ rồi. Những phát biểu của ông vừa nói rơ ràng rằng ông chẳng tha thiết ǵ với thanh niên, mà cũng chưa bao giờ bận tâm về chuyện giáo dục mà ông đă mượn danh nghĩa để truy tố tôi.

 

Socrate: Hơn nữa, nhân danh Zeus, xin ông trả lời tôi câu hỏi này, Mélètos: sống với người tốt hay sống với kẻ xấu, đàng nào lợi hơn? Câu hỏi chẳng có chi là khó, trả lời tôi đi ông bạn. Có phải kẻ xấu bao giờ cũng gây hại, trong khi người tốt luôn luôn làm lợi cho người chung quanh chăng?

 

Mélètos: Đúng thế.

 

Socrate: Như vậy, có ai thích nhận thiệt hại hơn là lợi ích từ những người mà ḿnh giao thiệp hay không? Trả lời đi Mélètos, như luật pháp bắt buộc ông. Có ai thích nhận chuyện dữ hơn là điều lành chăng?

 

Mélètos: Không. Chằng có ai cả.

 

Socrate: Xem nào, thế khi ông kết tội tôi làm thanh niên hư hỏng, hung dữ, ông nói là tôi đă làm cố ư hay vô t́nh?

 

Mélètos: Cố ư. Tôi tin chắc như thế.

 

Socrate: Thế là thế nào, Mélètos? Ở tuổi ông, sự khôn ngoan đă vượt xa Socrate già đời này, đến độ ông c̣n biết rằng kẻ hung ác bao giờ cũng gây hại và người hiền lành luôn luôn làm lợi cho người chung quanh, trong khi tôi lại ngu muội đến mức không hiểu rằng khi ḿnh làm cho kẻ khác xấu ác th́ chắc chắn phải chờ đợi bị hắn hăm hại trở lại, và chẳng những thế tôi c̣n cố ư làm hư hỏng lớp trẻ để bị làm hại một cách hoàn toàn ư thức nữa kia! Điều này, không chỉ một ḿnh tôi mà chẳng ai trên đời này có thể tin ông nổi, Mélètos ạ. Hoặc tôi không làm thanh niên hư hỏng, hoặc nếu tôi làm th́ đấy chỉ là chuyện ngoài ư muốn và ngoài sự hiểu biết của tôi; trong cả hai trường hợp, ông là kẻ khai man. Luật pháp không trừng phạt loại lỗi lầm không chủ tâm; nếu tôi vô t́nh làm thanh niên hư hỏng, đáng lẽ ông phải gọi tôi ra một nơi để dạy bảo hay cảnh cáo th́ mới đúng, bởi v́ hiển nhiên là nếu được khuyên can, tôi sẽ hết làm lỗi mà không biết. Đàng này, thay v́ t́m gặp để dạy bảo, ông lại lôi cổ tôi ra toà, nơi để xét xử kẻ đáng bị trừng phạt hơn là chỉ cần quở trách.

 

Socrate: Thưa quư đồng hương Athènes, đấy là chứng cớ đủ hiển nhiên về điều tôi nói ban năy: Mélètos chưa bao giờ bận tâm về các vấn đề này. Dù sao, tôi cũng muốn biết thêm. Nói chúng tôi nghe đi, Mélètos, tôi đă làm thanh niên hư hỏng bằng cách nào. Có phải bằng cách xúi giục họ không nh́n nhận và thay thế các thần linh của thành quốc bằng tà thần ở nơi khác, như được ghi lại trong đơn kiện của ông không?

Mélètos: Chính thế.

Socrate: Mélètos, nhân danh ngay chính các vị thần đang nói đây, hăy giải thích rơ ràng hơn một chút cho tôi và cả toà nghe, bởi v́ tôi chưa hiểu ông buộc tôi tội ǵ. Tội đă dạy rằng thần thánh có thật (trong trường hợp này, tôi không vô thần, và không thể mắc tội vô thần), song không phải là các thần linh mà thành quốc này thờ. Hay tội chang những đă tin không có thần thánh, mà c̣n dạy kẻ khác đừng công nhận bất kỳ thần linh nào?

 

Mélètos: Tôi buộc tội ông không công nhận bất cứ vị thần nào.

 

Socrate: Tuyệt vời! Tại sao ông nói thế, Mélètos! Bộ tôi không tin như mọi người rằng mặt trời, mặt trăng đều là thiên thần cả à?

 

Mélètos: Zeus ơi, tôi thề. Không, thưa quư vị thẩm phán, hắn hoàn toàn không tin; bởi v́ hắn nói mặt trời là đá, c̣n mặt trăng là đất.

 

Socrate: Ông tưởng tượng đang buộc tội Anaxagore hay sao Mélètos? Ông khinh thường các vị thẩm phán quá, nếu ông tưởng họ dốt đến mức không biết rằng trong các cuộn giấy  của Anaxagore đầy những khẳng định tương tự. Hơn nữa, ông c̣n tưởng tượng rằng lớp trẻ nô nức kéo nhau đến học ở Socrate thứ lư thuyết mà chỉ cần trả chưa tới 1 đrắc chúng đă có thể nghe đọc ngay cận sân khấu quảng trường bất cứ lúc nào [19], lại c̣n có cơ hội chế giễu Socrate này nữa chứ, nếu tôi dám nhận vơ loại ư kiến phi lư đến kỳ cục đó là của ḿnh. Nhưng mà, Zeus ơi, ông cho rằng tôi không công nhận bất cứ vị thần nào thực à?

 

Mélètos: Đúng. Nhân danh Zeus, tôi thề là ông không công nhận thần thánh nào cả.

 

Socrate: Những điều ông vừa nói quả khó tin, Mélètos; tôi có cảm tưởng rằng chính ông cũng không tin nổi. Thưa quư đồng hương Athènes, đối với tôi, Mélètos là kẻ liều lĩnh và xấc láo: do sự bồng bột và thiếu tự chế của tuổi trẻ, y đă đặt chuyện buộc tội để lăng nhục tôi. Chắc y đến đây nhằm thử thách tôi bằng một câu đố, tự nhủ trong đầu: để coi thử xem Socrate, kẻ được tiếng là hiểu biết có nh́n ra rằng tôi đang bỡn cợt, đang nói năng ngược ngạo, hay là tôi có thể lừa được cả hắn lẫn những người nghe khác. Bởi v́ thực sự là y đă tự mâu thuẫn hoàn toàn trong lời buộc tội, như thể là y đă nói: Socrate mắc tội không tin là có thần thánh, đồng thời Socrate mắc tội tin rằng có thần thánh. Như thế mà không phải là bỡn cợt sao?

 

Xin quư vị hăy theo dơi, và cùng tôi xét xem v́ sao tôi nghĩ rằng y mâu thuẫn. Trả lời đi, Mélètos; riêng quư ṭa, như tôi đă yêu cầu ngay từ đầu, xin quư vị chịu khó nghe Socrate này phát biểu theo lối nói thường ngày của tôi. Nói chúng tôi nghe đi, Mélètos: trên đời này, có ai tin rằng có những chuyện liên hệ đến con người mà lại không có con người chăng? Xin quư toà ra lệnh cho y phải trả lời thay v́ né tránh ồn ào như thế. Có ai tin rằng có thuật nuôi ngựa mà không có ngựa chăng? Có tiếng sáo mà không có người thổi sáo chăng? Bởi v́ ông không chịu mở miệng, tôi nói thay ông vậy. Chẳng có ai cả, Mélètos ạ. Xin trả lời, cho ông và với toàn thể cử tọa như thế. Hăy trả lời thêm câu hỏi này nữa: có ai tin vào chuyện quỷ thần mà không tin là có quỷ thần chăng? [20]  

Mélitus: Chắc là không.

Socrate: Cám ơn ông đă trả lời, mặc dù thật là khó nhọc, dưới sự bắt buộc của ṭa! Như vậy, ông đồng ư rằng tôi có công nhận và dạy dỗ chuyện quỷ thần: dù đă xa xưa hay mới đây không thành vấn đề, cái chính là theo ông tôi đă bàn về mănh lực quỷ thần, ông đă viết và thề độc như thế trong cáo trạng. Nhưng nếu công nhận hiệu lực của quỷ thần, th́ tất yếu cũng phải công nhận là có quỷ thần chứ, phải không? Vâng, nhất định như thế thôi. Ông im lặng là thừa nhận rồi. Thế mà, có phải chúng ta đều xem quỷ thần như thần linh hay con cháu thần thánh chăng? Ông có đồng ư không nào?

 

Mélitus: Đồng ư.

 

Socrate: Rốt cuộc, bởi v́ tôi công nhận là có quỷ thần theo lời khai của chính ông, và bởi v́ quỷ thần đều là thần linh, đấy là bằng chứng của điều tôi nói: ông đến đây để thách đố và giải trí trên đầu Socrate, vừa quả quyết rằng tôi không tin là có thần thánh, vừa xác nhận rằng tôi tin là có thần thánh, bởi v́ tôi tin là có quỷ thần. Và nếu quỷ thần là con cháu thần thánh - dù là con hoang của các vị với loài tiên, loài tinh, hay ngay cả người thường như ta nói -, ai có thể tin được rằng có con cháu thần thánh mà lại không có thần thánh? Nó cũng phi lư như tin rằng có giống la do lừa với ngựa đẻ ra, mà lại không có cả ngựa lẫn lừa! Như thế, thật khó tin nổi rằng ông đă không đặt chuyện kiện cáo này ra, hoặc để thử thách tôi, hoặc v́ ông không t́m ra được một lư do chính đáng nào khác. Bởi v́ làm sao ông có thể thuyết phục được bất cứ ai chưa hoàn toàn ngớ ngẩn rằng cùng một người lại có thể vừa tin là có những biểu hiện của quỷ thần và thần thánh, lại vừa đồng thời quả quyết rằng không có cả thần thánh, quỷ thần lẫn các bán thần là anh hùng? Đời nào ông làm được, Mélètos.

 

Thưa quư công dân Athènes, tôi không cần phải tự bênh vực lâu hơn. Đối với tôi, điều vừa phát biểu đă đủ để chứng minh rằng cáo trạng của Mélètos là không có cơ sở, và tôi hoàn toàn vô tội. C̣n về điều tôi đă thưa với quư vị ngay từ đầu – rằng tôi là nạn nhân của rất nhiều oán thù c̣n sôi sục – xin quư vị cứ tin thật như thế; và điều gây hậu hoạn cho tôi nếu chẳng may thất kiện, sẽ không phải là cá nhân Mélètos hay Anytos, mà chính là bệnh ganh ghét và tật phỉ báng đă từng hăm hại bao công dân tốt, và sẽ c̣n làm hại nhiều người khác nữa, bởi v́ không hy vọng ǵ tai ương này sẽ ngừng lại ở tôi.

 

Có thể trong số quư vị, ai đó sẽ hỏi: Ông không xấu hổ đă đeo đuổi một sự t́m ṭi ngày nay đang đặt ông trước nguy cơ mất mạng hay sao, Socrate? Tôi có thể đối đáp rất hợp lư với vị nào đặt ra bắt bẻ ấy: ông bạn nhầm rồi, nếu ông tin rằng một người có chút giá trị nào đó phải biết cân nhắc may rủi sống chết, thay v́ chỉ tự vấn lương tâm xem ḿnh đă hành động công chính hay không, đă hành động như người tốt hay kẻ xấu trong mọi việc làm. Cứ nghe theo ông th́ tất cả các vị bán thần đă chết trong trận vây hăm thành Troie đều dại dột cả, đặc biệt là Achille con của Thétis và Pélée, khi ông ta xem cái chết tựa lông hồng so với nỗi sống nhục. Nữ thần mẹ ông, khi thấy con nóng nảy t́m giết Hector, đă nhắc khéo bằng những lời sau, nếu tôi nhớ đúng: «Con ơi, nếu mi giết Hector để trả thù cho Patrocle, mi cũng sẽ chết ngay sau đó, v́ đấy là cái số phận đang chờ đợi mi». Lời tiên tri ấy không ngăn cản ông vào sinh ra tử; rồi sợ sống hèn v́ không trả thù bạn hơn tất cả, Achille đă gào thét: «Cho tôi chết ngay tại đây, miễn sao trừng phạt được kẻ đă giết Patrocle, thay v́ cứ c̣ng lưng ngồi chờ trên mũi thuyền, làm tṛ cười cho thiên hạ, làm một gánh nặng vô ích trên mặt đất». Theo ông, cư xử như thế là lo sợ trước hiểm nguy và cái chết chăng?

 

Thưa quư công dân Athènes, thật ra ta phải hành xử như thế mà thôi. Bất kỳ ai, khi đă chọn một vị trí mà ḿnh cho là xứng đáng nhất, hay được bề trên đặt vào đấy, theo tôi, phải bảo vệ nó đến cùng, bất kể hiểm nguy hay chết chóc mà chỉ nghĩ đến danh dự. V́ thế, thưa quư vị, tôi sẽ cư xử thật kỳ quặc, nếu sau bao lần liều mạng cố thủ như chiến binh ở các vị trí đă từng được giới tướng lănh của thành quốc đặt vào, như ở Potidée, ở Amphipolis và ở Délion, nay tôi lại đào ngũ v́ sợ chết hay một nguy hiểm nào khác, khi chính thần Apollon ở đền Delphes bảo tôi phải sống cuộc đời triết gia suốt phần đời c̣n lại, để tự xét ḿnh và xét người, như bản thân tôi đă tin và tự giải thích như thế. Đấy mới đúng là một cách ứng xử kỳ quặc, và đấy mới đúng là lúc phải truy tố tôi ra ṭa như kẻ không sùng kính, không tin là có thần thánh, không vâng lời phán của Thần, sợ chết, ngu si đần độn mà tưởng ḿnh thông thái hiểu biết. Bởi v́ sợ chết, thưa quư vị, chẳng là ǵ khác hơn là tưởng ḿnh biết điều ḿnh không biết, là ảo tưởng hiểu biết chứ không phải hiểu biết thực. Thật vậy, không ai biết chết là ǵ, có phải là điều tốt lành nhất cho con người chăng; ấy thế mà ai cũng sợ chết, như thể đă biết chắc chắn rằng nó là điều bất hạnh nhất. Có phải đấy là sự ngu dốt đáng cho ta xấu hổ nhất không, khi tưởng rằng biết điều ḿnh không biết? Riêng đối với tôi, có lẽ tôi chỉ khác phần lớn người trần ở điểm ấy, và nếu tôi dám nghĩ rằng ḿnh hiểu biết hơn họ chút đỉnh, th́ đó chính là ở thái độ này: không biết là chuyện ǵ sẽ xảy ra sau khi ĺa đời, tôi cũng không tưởng rằng ḿnh biết chi về cơi   Hadès [21]. Nhưng điều tôi biết chắc chắn là: sống không công chính, không nghe lời kẻ hơn ḿnh dù là thần hay người, là trái với bổn phận và danh dự. Đấy mới là điều xấu xa mà tôi sợ và t́m cách trốn tránh, bởi v́ tôi biết rơ nó là điều xấu xa, chứ không phải những điều giả định là xấu xa trong khi có thể thực sự là tốt lành.

 

V́ thế, ngay cả trong trường hợp quư vị tha bổng tôi bây giờ, thay v́ nghe theo chọn lựa mà Anytos đă đặt ra cho quư vị: hoặc đừng bao giờ truy tố Socrate, hoặc nếu đă lôi hắn ra ṭa th́ phải kết án tử chứ đừng để thoát; bằng không th́ chính con cháu quư vị, từ lâu đă gắn bó với học thuyết Socrate như thế, chắc chắn sẽ ngày càng hư hỏng thêm, vô phương cứu chữa. Nếu quư vị nói với tôi: Này Socrate, chúng tôi bác bỏ luận điệu của Anytos và trả tự do cho ông, với điều kiện là: hoặc từ nay ông phải ngừng triết lư, bỏ thói quen t́m ṭi chất vấn; hoặc ông sẽ bị xử tử, nếu vẫn quen tật cũ mà bị phát hiện trở lại. Vâng, nếu quư ṭa phóng thích tôi với những điều kiện như trên, tôi sẽ trả lời không chút đắn đo: Thưa quư công dân  Athènes, tôi kính yêu quư vị, nhưng tôi quyết vâng lời thần hơn là tuân lệnh quư vị, và khi nào c̣n chút hơi sức, tôi sẽ không ngừng sống đời triết gia, khuyên nhủ và khuyến cáo quư vị, nói với bất cứ ai gặp gỡ trên đường bằng ngôn ngữ quen thuộc: Này bạn, là công dân Athènes, thành quốc tăm tiếng và lớn mạnh nhất về tinh thần cũng như vật chất, bạn không hổ thẹn chỉ lo làm giàu, t́m kiếm danh vọng mà xem thường việc trau dồi hiểu biết, tu dưỡng tâm hồn với đức hạnh hay sao? Và nếu có ai cho rằng ḿnh vẫn luôn luôn chăm lo việc học hỏi và đức hạnh, tôi sẽ không vội tin lời anh ta, rồi không rời y một bước, tôi sẽ hỏi han, xem xét, thử thách anh ta, và nếu tôi phát hiện ra rằng y chỉ giả bộ chứ không có chút đức hạnh nào, tôi sẽ làm cho anh ta phải xấu hổ là đă đánh giá quá thấp những điều cao quư nhất, và quá cao những chuyện phù phiếm. Socrate này sẽ làm như thế với bất cứ ai tôi gặp, dù trẻ hay già, công dân hay ngoại kiều, nhưng nhất là với các công dân, bởi v́ quư vị là đồng bào của tôi. Và xin quư vị hiểu cho: đấy là lệnh của Thần Apollon, và tôi tin rằng không thể có lợi ích nào lớn hơn cho thành quốc ta bằng nhiệt t́nh thực hiện lời Thần của tôi.

Thật vậy, khi lang thang khắp đường phố, tôi không đeo đuổi mục đích nào khác hơn là thuyết phục quư vị, không phân biệt già trẻ, rằng hăy chăm lo sự hoàn thiện của tâm hồn trước khi lo nghĩ về thân xác với của cải, và trước hết mọi thứ khác. Tôi không ngừng nói với quư vị rằng của cải không phải là đức hạnh, mà ngược lại, đức hạnh là của cải, và chính từ đức hạnh mà xuất phát mọi lợi ích công hoặc tư khác. Nếu phát biểu như thế là làm thanh niên hư hỏng, th́ loại biểu văn trên đúng là độc dược; nhưng nếu có ai cho rằng tôi nói chi khác, th́ người ấy nói láo, hay đánh lừa quư vị. Trước sự thể này, ngày nay tôi chỉ cần thưa với quư vị: có làm theo khuyến cáo của Anytos hay không, có trả tự do cho tôi hay không, không thành vấn đề; tôi sẽ chẳng bao giờ làm chuyện chi khác, dù phải bỏ mạng ngh́n lần.

Thưa quư công dân Athènes, xin chớ x́ xào và chịu khó lắng nghe đến cùng như tôi đă yêu cầu; sự nhẫn nại này sẽ không vô ích cho quư vị. Có thể tôi c̣n phải nói nhiều điều khác sẽ làm quư vị bực ḿnh hơn, nhưng xin quư vị đừng để bị dao động bởi những cơn phẫn nộ. Hăy tin chắc rằng nếu quư vị xử tử tôi, quư vị sẽ gây thiệt hại cho chính quư vị hơn là cho tôi, nếu quả thật tôi là người như đă tŕnh bày. Thật thế, cả Anytos lẫn Mélètos đều không thể hăm hại tôi; họ không thể làm được, bởi v́ tôi không nghĩ rằng kẻ xấu ác lại có năng lực làm hại người tốt lành. Có thể họ làm cho tôi bị kết án tử, đi đày hay mất quyền công dân, và xem đấy như những bất hạnh lớn. Nhưng tôi không chia sẻ ư kiến này; đối với tôi, bất hạnh lớn nhất là điều mà những kẻ buộc tội tôi đang làm hôm nay: t́m cách đẩy người vô tội vào chỗ chết.

Giờ đây, thưa quư đồng hương, xin chớ nghĩ rằng tôi tự biện v́ bản thân tôi như người ta có thể tưởng, mà chính là biện hộ cho quư vị, v́ e rằng khi kết án tôi, quư vị sẽ xúc phạm đến vị Thần đă gửi tôi đến đây như một tặng phẩm cho thành quốc. Nếu bắt tôi phải chết, quư vị sẽ không t́m lại được dễ dàng một công dân khác như tôi, dường như đă được trói vào thành quốc như một con ruồi trâu trên lưng ngựa, dù sự so sánh này có vẻ lố bịch. Tuy to lớn và khỏe mạnh, nhưng lại nặng nề chậm chạp do chính sự dềnh dàng của ḿnh, con ngựa cần được ruồi chích để thúc đẩy, kích thích. Giống như thế, dường như Thần đă trói tôi vào thành quốc để thức tỉnh, kích thích, quở trách mỗi công dân trong quư vị, bất cứ lúc nào, bất cứ ở đâu, không ngừng, không nghỉ.

Một người như thế không dễ t́m. Và nếu quư đồng hương tin tôi, quư vị phải trả tự do cho tôi. Nhưng có thể là quư vị bực ḿnh như bao kẻ bị đánh thức khi đang say ngủ, và nghe theo lời xúi bẩy của Anytos, sẵn sàng bắt tôi chết không chút đắn đo, rồi ngủ lịm triền miên trở lại, trừ phi v́ ḷng thương hại, Thần Apollon lại gửi đến một người khác để thay tôi. Dù sao, quư vị có thể nhận ra rằng chính Ngài đă gửi tôi như tặng phẩm cho thành quốc qua dấu hiệu này: có cái ǵ cao hơn con người trong sự kiện tôi đă lơ là với đời tư của ḿnh trong bao năm liền để chăm sóc đời sống của quư vị, đến với từng người một như chỉ có bậc cha anh mới có thể làm, và không ngừng khuyến khích mỗi người luôn luôn trau dồi đức hạnh. Nếu tôi rút ra được chút lợi lộc ǵ hay đồng lương nào từ sự cổ vơ ấy, hành động của tôi c̣n có thể giải thích được. Nhưng như quư vị thấy, ngay cả những kẻ đă truy tố, phỉ báng tôi với ngần ấy trâng tráo, cũng không đủ liều để thử t́m người làm chứng rằng tôi đă từng đ̣i hỏi được trả công dù chỉ một lần. Ngược lại, tôi có thể đưa ra một nhân chứng không thể phản bác rằng lời khai của tôi là hoàn toàn trung thực: đó là sự nghèo khó của chính Socrate này.

Nhưng có thể là thái độ bất nhất chăng, khi tôi cứ lang thang trên đường phố, can thiệp vào chuyện người khác, tự nguyện góp ư kiến cho mỗi người, mà chưa bao giờ có can đảm tham gia vào đại hội quốc dân, lên diễn đàn làm cố vấn cho thành quốc. Thưa quư đồng hương, điều đă ngăn cản tôi chính là một dấu hiệu của thần linh hay quỷ thần [22] mà nhiều người trong quư vị thường nghe tôi nhắc đến, mà Mélètos đă đùa cợt đem ra làm tội lỗi chính của tôi trong cáo trạng. Hiện tượng khác thường này đă xuất hiện từ khi tôi c̣n thơ; đấy là một thứ tiếng nói tôi chỉ nghe thấy khi nó muốn ngăn cản tôi làm điều dự định, nhưng không bao giờ khuyến khích tôi thực hiện điều ǵ. Nó luôn luôn phản đối mỗi khi tôi muốn tham gia vào chính trường, và phải nói là nó phản đối đúng và đúng lúc; bởi v́, xin quư vị biết cho: nếu làm chính trị th́ Socrate này có lẽ đă bỏ mạng từ lâu rồi, và chắc chắn đă chẳng mang lại lợi ích ǵ cho cả quư vị lẫn cho bản thân ḿnh. Và xin quư vị chớ nổi giận nếu tôi nói ra đây một sự thực: chẳng ai có thể sống sót nếu dám đương đầu với quư vị hay với bất kỳ một tập hợp quần chúng nào khác. Không, dù ở đây hay ở đâu, chẳng ai có thể thẳng thắn ngăn cản sự đam mê của số đông, không để nó dẫn đến những hành động bất hợp pháp hay bất công trong xă hội mà lại không hề hấn ǵ. Nếu muốn đấu tranh cho công lư mà không chết sớm, chỉ có cách là làm thường dân và không tham dự vào chính quyền.

Ở đây, tôi có thể đưa ra nhiều chứng cớ không thể chối căi, không phải là lư luận mà là sự kiện, điều luôn luôn được quư vị trọng thị hơn. Xin lắng nghe những chuyện đă xảy ra cho tôi; quư vị tất sẽ hiểu rằng tôi không bao giờ nhượng bộ ai v́ sợ chết khi làm bổn phận hay bảo vệ công lư, dù hành động như thế luôn luôn là đâu mặt với tử thần. Tôi sẽ nói với quư vị những điều quư vị không thích nghe, c̣n có thể xem là thói ba hoa của thuật biện luận thông thường; tuy nhiên, tất cả đều là sự thật.

Như quư công dân biết, công vụ duy nhất mà tôi đảm nhận cho đến nay là vai tṛ đại biểu. Khi đến lượt bộ tộc Antiochide mà tôi tùy thuộc nắm quyền điều khiển Hội Đồng Bộ Tộc, ngược với tất cả luật lệ thành quốc, quư vị khăng khăng đ̣i xử tập thể mười tướng lănh đă không vớt xác những chiến binh bỏ mạng trong trận thủy chiến ở vùng đảo Arginuses; một sự bất hợp pháp mà quư vị công nhận và ân hận về sau. Nhưng lúc ấy, tôi là đại biểu duy nhất của thành quốc đă dám vạch ra sự vi phạm luật pháp đó, và biểu quyết chống quư vị. Mặc dù nhiều diễn giả liên tục đăng đàn doạ ngưng chức và đem tôi ra xử, trong khi quư vị không ngừng gào la kích thích họ, tôi vẫn thà chịu nguy nan đứng về phía pháp luật và công lư hơn là theo đuôi quư vị làm điều bất chính v́ sợ gông cùm và tử thần.

Chuyện trên xảy ra vào thời thành quốc c̣n dưới chế độ dân chủ. Khi nền chuyên chính của ba mươi bạo chúa được dựng lên, theo thói quen gây liên lụy cho càng nhiều người càng tốt khi hành xử độc ác, họ gọi tôi cùng bốn công dân khác đến dinh Tholos rồi sai chúng tôi đi Salamine bắt một công dân đối lập tên là Léon về hành quyết. Vào dịp đó, tôi cũng đă chứng minh, không phải bằng lời nói mà bằng hành động, rằng tôi xem cái chết tựa lông hồng, nếu quư vị cho phép tôi dùng lại thành ngữ đă nhàm tai này, rằng điều quan tâm duy nhất của tôi là tránh làm chuyện bất công và nghịch đạo, ngay cả quyền lực kinh khủng của ba mươi bạo chúa lúc ấy cũng không làm tôi nao núng. Ra khỏi dinh Tholos, tôi về thẳng nhà, trong khi bốn công dân kia đi Salamine t́m bắt Léon. Nếu chính quyền tàn bạo kia không bị lật đổ ngay sau đó, sự bất tuân của tôi chắc chắn đă đưa tôi đến chỗ chết. Điều này, không thiếu ǵ người trong số quư vị có thể xác nhận như nhân chứng.

Quư vị có thể tin nổi chăng là tôi vẫn cứ sống lâu như cho đến nay, nếu tham gia vào chính trường đồng thời sẵn sàng đạp lên tất cả để chỉ phục vụ công lư như kẻ toàn thiện? Thật khó ḷng, thưa quư đồng hương; dù là tôi hay ai khác cũng không thể làm được. Suốt đời, tôi luôn luôn sống như thế trước mắt mọi người, khi có dịp tham chính cũng như trong quan hệ riêng tư, không nhân nhượng bất kỳ ai khi công lư bị đe dọa, dù là bạo chúa hoặc thành phần mà kẻ vu khống tôi cố t́nh tŕnh bày như đệ tử [23]. Tôi chưa hề xưng là thầy của ai, song nếu có ai muốn đàm thoại với tôi, muốn xem tôi thực hiện sứ mạng của ḿnh như thế nào, tôi chưa bao giờ để họ thất vọng, bất luận già trẻ lớn bé. Tôi không thuộc loại người chỉ phát biểu để lấy tiền và giữ im lặng khi không ai trả thù lao; không phân biệt giàu nghèo, tôi luôn luôn để mọi người chất vấn, hoặc trả lời câu tôi hỏi rồi nghe bàn luận, tùy theo sở thích của mỗi người. Nếu trong số công dân ấy, về sau có kẻ trở thành hoặc lương thiện, hoặc bất lương, th́ tôi cũng không phải là người đáng được ca ngợi hay quở trách như nguyên nhân, bởi v́ tôi chưa bao giờ hứa hẹn dạy dỗ ai, hay ban phát cho ai bài học nào cả. Và nếu có kẻ nào khẳng định đă từng nghe hay học riêng ở tôi chuyện ǵ ngoài những điều tôi vẫn phát biểu công khai trước mọi người, th́ xin quư vị cứ yên trí rằng đấy chỉ là chuyện bịa đặt.

Chắc bây giờ quư vị đă hiểu v́ sao nhiều người năng lui tới tṛ chuyện lâu dài với Socrate. Tôi đă giải thích rơ, với tất cả sự thực: đó là v́ người ta thích nghe tôi khảo sát những kẻ tưởng ḿnh thông thái nhưng thực ra chẳng có chút hiểu biết nào, và nhất định là cảnh tượng đó phải khá thú vị. Và cho tôi nhắc lại: tôi chỉ hành động như thế để thực hiện mệnh lệnh mà Thần đă truyền cho tôi qua lời phán, qua mộng triệu hay các phương tiện khác mà chưa thần linh nào đă dùng để truyền đạt ư muốn của ḿnh cho người trần. Muốn biết những điều tôi vừa nói có đúng với sự thực hay không, quư vị có thể kiểm soát dễ dàng. Bởi v́ nếu tôi có khả năng làm thanh niên hư hỏng và đă từng làm thế trong quá khứ thật, hẳn những nạn nhân của tôi nay phải nhận ra với tuổi tác rằng những điều tôi khuyên bảo họ thời trẻ là độc hại, và hoặc họ đích thân đến ṭa đ̣i trừng phạt tôi, hoặc nếu không muốn tự tay làm việc ấy, nhờ cha anh hay thân nhân của họ thay mặt đ̣i trị tội. Dù sao, tôi thấy rất nhiều người có thể ở trong trường hợp trên tại đây. Đây là Criton, cùng tuổi và cùng bộ tộc với tôi, bố của Critobule; rồi Lysanias ở Sphettos, cha của Eschine; cả Antiphon ở Céphise, bố của Épigenès nữa. Kia là những người có anh hoặc em thường lui tới với tôi: anh em Nicostrate với Théodote, con của Théozotidès; anh em Paralios với Théagès, con của Démodocos; anh em Adimante với Platon, con của Ariston; anh em Acéantodore với Apollodore... Và tôi c̣n có thể nêu tên nhiều người khác nữa, tất cả đều có mặt. Lẽ ra Mélètos cũng phải mời ít nhất một người ra làm chứng cho ông ta; và nếu v́ y không nghĩ đến, xin cứ mời bây giờ, tôi cho phép; nếu ông ta có thể đưa ra một nhân chứng buộc tội, xin cứ tự tiện. Nhưng quư vị sẽ thấy là ngược lại; họ đều sẵn sàng bênh vực tôi cả, tôi, kẻ đă làm hư hỏng con em họ, nếu phải tin lời Mélètos và Anytos. Có thể đúng là những thanh niên bị tôi quyến rũ đều có lư do để bảo vệ tôi, nhưng c̣n thân nhân họ mà tôi chưa hề quyến rũ nổi, tuổi tác lại cao, họ có lư do ǵ để bênh vực tôi, ngoài sự ngay thẳng và công chính, ngoài niềm tin rằng Mélètos gian dối trong khi Socrate tôi nói thực?

Thưa quư công dân Athènes, như thế tưởng cũng đă đủ. V́ những luận cứ mà tôi c̣n có thể dùng để tự vệ đại loại cũng tương tự. Nhưng trong số quư vị, có thể có người bực ḿnh với tôi, khi nhớ lại rằng trong một phiên xử ít nguy hiểm hơn, ông ta đă phải dầm dề nước mắt năn nỉ, van xin các vị thẩm phán, và để họ động ḷng trắc ẩn, mang cả cha mẹ, con cháu, bạn bè ra tŕnh diện trước ṭa, trong khi tôi không làm như thế mặc dù tự biết đang phải đương đầu với nguy nan lớn nhất. Luẩn quẩn trong đầu, khác biệt ấy có thể làm ông ta cay đắng, và bực tức với cách hành xử của tôi, sẽ giận dữ bỏ phiếu kết án. Tôi không tin rằng có ai mang trong ḷng sự ấm ức ấy, song nếu chẳng may mà có, tôi có thể nói lư với ông ta: này bạn, tôi cũng có bố mẹ, bởi v́ nếu nói như Homère th́ tôi sinh ra từ người chứ không phải từ cây sồi hay tảng đá. Về con cái, tôi cũng có ba đứa, một đă lớn, hai đứa kia c̣n nhỏ; tuy nhiên, tôi sẽ không mang chúng ra đây để xin quư vị xá tội. Không phải v́ ngoan cố ngạo mạn, cũng không phải v́ xem thường quư ṭa; vấn đề cũng không phải là tôi gan dạ hay yếu đuối trước cái chết.

Thật ra, v́ danh dự của tôi, của quư vị và của cả nền cộng ḥa nữa, tôi thấy không nên dùng loại phương tiện đó, ở vào tuổi này và với tiếng tăm dù hư hay thực của tôi, bởi v́ dù sao th́ Socrate cũng c̣n hơn kẻ phàm phu đôi chút theo ư kiến của số đông. Nếu trong số quư vị có ai được xem là hơn người ở sự hiểu biết, ḷng can đảm hay bất kỳ một đức hạnh nào khác mà lại hạ ḿnh xử sự như thế th́ quả là đáng xấu hổ; tuy nhiên, sự thực là tôi thường nh́n thấy lắm kẻ được xem là cao quư làm nhiều chuyện thấp hèn bất ngờ trước ṭa, như thể bị kết án chết là bất hạnh khủng khiếp nhất, như thể là họ có thể sống bất tử nếu được tha. Hạng người như thế làm nhục thành quốc, bởi v́ họ làm cho kẻ ngoại thành nghĩ rằng những nhân vật đă được dân Athènes này xem như đức hạnh nhất, hoặc chọn lựa để thay họ nhận lănh các trách vụ và phẩm tước công cộng, thật ra chẳng khác ǵ đàn bà. Thưa quư ṭa, đấy là điều mà những kẻ ít nhiều có tiếng tăm như chúng tôi không nên làm để giữ danh giá; và đấy là điều mà quư vị cũng không nên để cho xảy ra v́ vinh dự của thành quốc, và nếu chúng tôi có lỡ làm, không nên chấp nhận, mà ngược lại phải trừng phạt rơ ràng bằng cách kết tội kẻ đă đến đây để mưu diễn các màn kịch thương tâm kia, và qua đó làm cho thành quốc trở thành lố bịch, thay v́ kết án người b́nh tĩnh ngồi chờ án lệnh.

Nhưng thưa quư công dân Athènes, ngoài chuyện danh dự, đối với tôi công lư c̣n đ̣i hỏi rằng sự trắng án không thể đạt được nhờ van xin, rằng chúng ta không được xin xỏ, mà ngược lại, phải tŕnh bày sự kiện và thuyết phục các vị thẩm phán. Bởi v́ các vị không dự họp để biến công lư thành một ân huệ, mà để xét xem thế nào là công chính; quư vị đă tuyên thệ không xét xử tùy tiện theo lợi quyền hay sở thích mà theo luật lệ. Thế nên chúng tôi không thể làm cho quư vị quen thói bội thề, và quư vị cũng không nên tự để vướng vào thói quen đó, nếu không cả hai bên đều đắc tội với thần thánh. Như vậy, xin quư vị chớ trông đợi rằng tôi sẽ cầu viện đến loại phương tiện mà tôi xem là không lương thiện, không công chính, không sùng kính - nhất là khi đang bị Mélètos ngồi kia buộc tội không tin là có thần linh. Bởi v́, nếu tôi làm quư vị mềm ḷng bằng lời van xin, và làm quư vị vi phạm lời tuyên thệ, chính lúc đó mới thật là tôi dạy quư vị sự bất sùng kính, và v́ muốn tự vệ, đă vô t́nh tự buộc tội rằng ḿnh không tin là có thần thánh. Nhưng thưa quư vị, sự thật hoàn toàn ngược lại. Tôi tin thần thánh hơn bất cứ ai trong số những kẻ buộc tội tôi. Và tôi tin tưởng tự đặt số phận vào tay quư ṭa cùng vị Thần ở đền Delphes, chờ xem quyết định nào là tốt nhất, không chỉ cho tôi mà cho cả quư vị.

(Hết phần 1)