Marc Chagall
Đời Tôi 
Mai
Ninh chuyển ngữ
Đoạn 3
Ngày qua ngày, đông cũng như hạ, bố tôi thức dậy vào sáu giờ sáng, đến nhà thờ đọc những lời kinh quen thuộc cho một người chết nào đó. Khi trở về, ông đun nước, uống trà rồi đi làm. Thứ công việc thê thảm. Thứ công việc cực h́nh.
Việc ǵ phải che giấu chứ ? Chẳng có lời nào có thể an ủi số mệnh của cha tôi (tôi xin bạn, chớ thương xót, nhất là đừng thương hại).
Bơ, phó-mách lúc nào cũng đầy trên bàn. Bánh ḿ trét bơ là một biểu tượng vĩnh hằng, chẳng bao giờ rời khỏi bàn tay thơ ấu của tôi. Bất cứ đi chỗ nào - ra sân, ra đường hay cả vào pḥng vệ sinh - tôi đều cầm theo (những người thân tôi cũng thế thôi, một miếng bánh ḿ trong tay!).
Chúng tôi đói chăng ? Đâu nào !
Chỉ v́ nó giống như một vết ngứa. Đó là thèm muốn được ăn, được mơ, được ngáp, được nhai. Đặc biệt nhất là thích được làm…bậy ban đêm ngoài hàng rào. Ôi xin lỗi về sự khiếm nhă này ! Điều ấy tự nhiên thôi, là v́ trong đêm trăng người ta sợ phải đi quá xa đấy mà. Người ta (bọn trẻ chúng tôi) thật không đủ can đảm để động đậy, chân cẳng chẳng thể cựa quậy chút nào hết. Buổi sáng hôm sau, ông bố chửi rủa mấy đứa con về những thứ bẩn thỉu của chúng.
Tôi thích ngủ lắm. Không phải trong đêm mà vào buổi sáng, khi các tia mặt trời xuyên qua dưới mái nhà, lọt vào nh́n tôi qua cửa sổ. Những con ruồi đă bắt đầu vo ve và nhất là thích quẩn quanh trước mũi.
Ôi, ngủ đến bao giờ ?
Cha đă vào pḥng, cầm dây da trên tay bảo: ‘‘H́nh như mày phải đi học cơ mà’’.
Tôi ngắm tấm màn xanh, cái trần đầy mạng nhện, khung cửa mở ra khu nhà ngoài kia, và ngẫm nghĩ – quả thật, dường như mọi người đă dậy cả rồi. Thôi, nằm nán thế đă đủ ! Tôi nghe tiếng động ở cửa pḥng ăn. Một người đàn bà bước vào : ‘‘Bán cho một con cá ṃi ba xu, bà hẳn có cá ngon ? ’’.
Tôi thức tỉnh. Chẳng biết mấy giờ. Trời đă sáng. Nước trà đă dọn lên bàn. Thật không biết tả thế nào cái màu và mùi của nó. Một thứ nước lỏng rất ngọt cùng với chiếc bánh lưỡi liềm trôi tọt xuống bụng.
Thứ sáu là ngày tổng vệ sinh tắm rửa của cha tôi. Mẹ lôi từ ḷ sưởi ra cái ṿ nước nóng, và cha ḱ cọ tí chút chỗ này tí chút chỗ kia. Cái đầu, bộ ngực, hai bàn tay đen đủi. Vừa tắm ông vừa than thở, thật không có một thứ trật tự nào cả, chỉ c̣n là một mớ tinh thể ! Ôi gánh nặng gia đ́nh, tám đứa con trên tay. Không một sự giúp đỡ !
Lời cha than văn khiến tôi nuốt ngược nước mắt và chạnh nghĩ tới cái nghệ thuật nghèo nàn của ḿnh, tới tương lai. Hơi nước nóng bốc lên, quyện mùi xà pḥng và mùi các ‘‘tinh thể’’ làm hồn tôi nặng trĩu. Mấy ngọn nến được vinh dự thắp lên cho ngày lễ thánh trong tuần như cắt cổ tôi, giống như với con ḅ trong chuồng của ông tôi lúc trước. Đêm nóng và tủi nhục.
Nhưng bữa ăn tối có bàn tay sạch sẽ của bố, gương mặt và chiếc áo sơ-mi trắng của người đă làm hồn tôi dịu xuống. Tất cả đều tốt đẹp.
Bữa ăn dọn ra. Ồ, tôi thèm quá !
Cá nhồi, thịt ninh cà-rốt, ḿ sợi, chân ḅ đông lạnh, nước canh, bánh ḿ… Nhiệt độ tăng dần trong căn nhà. Rồi cha thiu thiu ngủ.
Tôi luôn luôn ganh tị khi thấy người ta gắp cho cha những miếng thịt quay vàng đượm trong nước sốt. Thật thèm thuồng, tôi nh́n cái soong, nh́n từ nơi người ta đem ra, đặt xuống, trong khi mẹ tôi múc thức ăn vào đĩa. Không biết trong đó c̣n sót lại miếng nào chăng ? Ít nhất c̣n một cục xương nhỏ mà tôi có thể gặm thỏa thích ?
Cha mệt mỏi ăn với sự khó nhọc. Bộ râu mép động đậy thật buồn nản. Như con chó nhỏ, tôi nh́n nghiêng ông. Chẳng phải chỉ ḿnh tôi nh́n ông như vậy. Phía sau và bên cạnh, đứng hay ngồi, c̣n mấy con em và xa hơn nữa là thằng em tôi. Tất cả chúng tôi đều ước muốn được ăn chút thịt quay như thế. Ôi, hẳn thơm ngon lắm ! Tôi thầm nghĩ - có thể cũng đến cái ngày ḿnh trở thành bố trẻ con, là chủ gia đ́nh, và ḿnh sẽ được ăn thỏa thích món thịt quay này.
Những món ăn trong lễ thứ sáu đă lôi tôi đi rất xa, nhắc nhở tôi về một ư nghĩa nào đó của cuộc sống.
Mấy miếng thịt cuối cùng đă bay từ đĩa bố sang mẹ, rồi trở lại đĩa của bố.
- Ḿnh ăn đi !
- Không, mẹ nó ăn đi !
Bố đă ngáy kḥ kḥ, không có cả thời giờ đọc kinh. Làm ǵ được ?
Và mẹ cất giọng hát trước ḷ sưởi, chúng tôi hát theo bản nhạc đạo. Tôi nhớ đến ông nội, tôi nhớ cái cối xay bằng dầu quay măi quay măi, và tôi thổn thức. Mẹ vừa khóc vừa cất cao giọng chấm dứt bài hát, kéo dài từng chữ trong nước mắt.
Có trái tim nào không chùng xuống trong đêm nay khi nghĩ rằng không một ai ngoài phố, chỉ có những chiếc đèn lồng lập ḷe và những ả giang hồ. Những ngọn nến tàn dần, tắt ngấm trong bầu trời. Mùi nến nồng làm tôi nhức đầu nhưng lại sợ đi ra ngoài sân. Thật thế, một đêm đă khuya hơn, tôi bắt gặp một mụ già ăn trộm. Mụ ấy hỏi : ‘‘Này, ở đây có quán trọ nào không ? Ta từ nghĩa địa tới đấy.’’
Tất cả mọi người đă vào giường. Nhưng ở phía chợ có tiếng nhạc từ vườn hoa vọng đến. Người ta đang dạo chơi.
Những lùm cây tự vuốt ve nhau, nghiêng ngả trong bóng đêm. Những chiếc lá th́ thầm.
Buổi tối ngày lễ thứ sáu, mấy đứa nhỏ mới tụ tập quanh bàn ăn. C̣n trong tuần chỉ có cha tôi ngồi ở đó uống trà đến mười giờ. Aniouta, người chị cả đi chơi về, lấy một con cá ṃi trong tiệm ở nhà ngoài rồi cầm đuôi xách vào. Mấy đứa em gái nhỏ đi sau cũng mỗi đứa kéo theo một con như vậy.
Cá ṃi, dưa bao tử, phó-mách, bơ và bánh ḿ đen bầy cả trên bàn. Ngọn đèn chiếu lờ mờ vào các thứ ấy. Đấy là bữa ăn tối trong tuần của bọn tôi. Tôi cũng tự nuôi ḿnh bằng món kacha đen. Không có cái thức ăn nào tàn khốc như món này ! Chỉ nghĩ trong miệng xộn xạo mấy cái hạt là tôi phát điên như thể miệng chứa đầy đinh ốc.
Thường thường tôi hay thiu ngủ vào bữa ăn. Mẹ lại gần đánh thức :
- Tôi chẳng hiểu nổi thằng bé này ! Cứ sau bữa ăn là nó lăn ra ngủ. Này con, dậy ăn đi chứ !
- Ăn ǵ ?
- Bột xay.
- Bột ǵ ?
- Bột ḿ đen với sữa.
- Mẹ à, con buồn ngủ.
- Ăn đă !
- Con không thích ăn thứ ấy.
- Dậy, thử ăn đi, nếu nó làm con nghẹn, nếu nó làm con ngất xỉu, hẵng hay.
Thú thật rằng cũng có khi tôi giả đ̣ ngất đi, nhưng lắm lúc loại lúa gạo này cũng cứu rỗi tôi ở những thời điểm, nơi chốn và trường hợp khác.
Mùa đông. Chân tôi c̣n đứng thẳng nhưng cái đầu bay mất. Tôi đứng trước ḷ sưởi bằng gang đen t́m hơi ấm. Mẹ ngồi trên ghế trước mặt, bụng phệ, kềnh càng và đường bệ. Cha đă đặt ấm nước và bắt đầu quấn những điếu thuốc lá. Mẹ nói chuyện, nói chuyện, gơ gơ tay lên bàn, lắc mái tóc. Chén nước trà đă nguội.
Đêm. Nằm trong giường, tôi nh́n thấy trên tường một bóng người, chắc là cái khăn chùi tay. Nó giống một người nào đó trở về, một người đàn ông, một ông chú mặc chiếc áo choàng để cầu kinh, đột nhiên hắn ta mỉm cười, dễ sợ. Hay là một bà cô chăng, hoặc một con dê ?
Phải ngồi dậy thôi, phải đến pḥng ngủ của cha mẹ. Nhưng chỉ tới cửa pḥng họ mà thôi. Bởi v́ chỉ nghĩ đến chuyện đi vào đó là tôi sợ. Sợ thấy cha nằm dài, hàm râu dựng lên, miệng mở, ngáy pḥ pḥ. Đứng trước cửa pḥng tôi gọi nhỏ : ‘‘Mẹ à, con sợ’’. Một giọng trả lời như trong mơ :
- Con muốn ǵ ?
- Con sợ.
- Đi ngủ đi 1
Thế là tôi cảm thấy an tâm ngay. Ánh sáng từ cái đèn dầu treo đêm dịu dàng bao bọc tâm hồn tôi. Tôi bước dần về phía giường ḿnh, ở đó thằng em David nằm ngủ dưới chân. David đáng thương, bây giờ nó đă nằm yên trong ḷng đất, trong miền đất của nó, hăy c̣n quá trẻ ! Nó, đứa em mà tôi thương yêu biết bao. Đối với tôi, tên nó dịu dàng hơn cả một dăi chân trời và nó thổi vào tranh tôi hơi hướm của quê hương.
Em, anh đă chẳng làm ǵ được cho em. Ho lao. Xa lánh tất cả. Hao ṃn.
Nhưng trước đấy chúng tôi ngủ chung với nhau. Ban đêm tôi thấy các bức tường sát lại gần. Ngọn đèn rọi ánh sáng mờ đục lên trần. Tôi vùi đầu vào gối. Đột nhiên, tôi nghe tiếng chuột đằng sau đầu, tôi đùng đùng chộp lấy nó rồi vất về phía chân giường có em tôi. Tới lượt nó quưnh quáng ném trả lại. Cuối cùng chúng tôi d́m con chuột trong chậu nước ban đêm.
B́nh minh mát mẻ đă đến. Buổi sáng thánh thiện xuyên qua cửa kính và hai đứa tôi vẫn ngủ.
Khi thấy tôi quá sợ hăi, mẹ gọi đến gần. Chẳng c̣n cái khăn lau tay biến thành dê đực hay thành lăo già. Và qua khung kính đọng đá, chẳng có khuôn mặt cơi âm nào lướt vào được. Tấm gương cao và tối trong pḥng khách không làm tôi hăi hùng nữa. Linh hồn các người họ hàng đă chết từ lâu và những nụ cười của các cô gái trẻ như cùng trú ngụ trong gương. Chiếc đèn treo trên trần lẫn tấm phản chẳng làm tôi sợ, một khi được nằm cùng mẹ.
Thế nhưng, tôi lại sợ kiểu khác. Mẹ mập quá, bộ ngực phồng căng như hai chiếc gối. Cái mềm nhăo của thân thể, của tuổi, của những lần sinh nở, nỗi đau của đời làm mẹ, cái dịu dàng của cơn mơ tỉnh nhỏ, cặp chân mập tṛn thun giăn - tôi sợ vô t́nh chạm phải từng thứ ấy.
Bệnh hoạn của đám trẻ con trong nhà thường được báo trước bằng những giấc mơ của mẹ.
Này nhé, đêm. Mùa đông lạnh lẽo. Căn nhà đắm trong giấc ngủ. Đột nhiên, về phía đường cái, bóng bà ngoại Chana đă chết vừa khép lại cánh cửa vừa nói : ‘‘Con gái, tại sao lạnh thế này mà con để cửa mở ?’’. Hay là một hôm có ông già mặc toàn trắng từ một thế giới khác đến nhà, một ông chú có bộ râu dài chăng? Vào nhà rồi nhưng ông ta cứ đứng yên và xin bố thí. Mẹ đưa cho mẩu bánh ḿ. Chẳng nói chẳng rằng ông ta đập mạnh lên đó làm miếng bánh rơi xuống đất.
- Chazia - mẹ tôi gọi khi bừng tỉnh- anh dậy xem bọn nhỏ ra sao.
Và thế là chúng tôi lâm bệnh ngày hôm sau.
Những ǵ ở sau nhà mà tôi yêu thích tôi đă gửi gấm trong bức tranh ‘‘Trên thành phố’’. Hay là tôi kể cho các bạn nghe vậy.
Từ ô cửa ṭ ṿ ở nơi chứa đồ đạc cũ tôi có thể quan sát mọi thứ kỹ càng. Một dăy nhà nhỏ, cửa sổ, cổng chính, bầy gà, một nhà máy đă đóng cửa, ngôi nhà thờ, ngọn đồi nhỏ - chính ra nó là cái nghĩa trang cũ, người ta không c̣n chôn cất ở đấy nữa. Tôi tḥ đầu ra ngoài, hít thở không khí mát và xanh. Mấy con chim bay qua trước mặt. Tôi nghe tiếng người đàn bà vỗ nước b́ bơm. Nh́n thấy đôi vớ và cặp chân, bà ta làm bẩn cả mấy mảnh đất nung và những viên gạch yêu quí của tôi. Bà rất ham lấy chồng nhưng không có con.
Tôi ư. Tôi cũng thích chóng làm đám cưới lắm. Tôi yêu những nhạc sĩ chơi đàn trong ngày hôn lễ, yêu điệu polka và điệu valse.
Từng mớ giấy màu tung lên, chúc mừng hạnh phúc và may mắn. Ông già bà trẻ, các cô các cậu, ăn mày và nhạc sĩ, tất cả dẫm chân lên nhau, bắt chéo tay cùng nhảy. Chúng tôi hôn nhau, hát, nhảy, quay ṿng.
Và tôi sẽ hôn ai ? Phải t́m cho ra một người. Chẳng lẽ lại hôn một bà già hay một ông râu rậm !
Tôi đi t́m người đẹp.
Cạnh nhà tôi có nhiều gia đ́nh khá sôi nổi. Đằng sau nhà là bác phu xe. Bác ta làm việc cùng với con ngựa của ḿnh. Con ngựa can đảm cố kéo những gánh nặng. Nhưng trước hết, chính bác phải kéo ngựa ta. Bác gầy cao hơn nó và dài hơn cả cỗ xe. Ngồi trên đó, tay giữ cương tay cầm roi, như thể bác đang điều khiển chiếc thuyền buồm dù trời không tí gió mà rất dịu. Kiếm chẳng đủ sống, vợ bác bán rượu lậu, nhưng thật ra chính ông chồng giấu diếm uống một ḿnh hết cả. Say khướt, bác ta chỉ làm con ngựa hí lên từng chập. Chắc là ngựa ta cười đấy ! Bác quên hẳn cả nó, cứ nghiêng ngửa trên cỗ xe.
Trước mặt chúng tôi là một căn nhà nhỏ khác, rất khuất. Đấy là nhà một bà thợ giặt tên Tanjka, chuyên môn ăn cắp. Nửa kia của một người rất lười, sống với vợ và lũ con. Người ta nghe thấy toàn tiếng họ căi nhau, toáng ra từ mấy cái ống ḷ sưởi mà gần đó đă để sẵn một chậu nước pḥng khi xảy ra hỏa hoạn. Đôi lần, bà vợ sau khi chửi chồng thoải mái đă ra ngồi hóng gió ở băng ghế. Tôi ra ngoài sân đúng lúc ấy, bà ta lắc cái đầu, có nghĩa là :
- Ừ, vậy đó, mày thấy lăo tồi tệ ấy thế nào ? Lăo c̣n tưởng ḿnh có lư !
Phía bên trái là một căn nhà gỗ, chủ nhân là một người đàn ông rưỡi. Họ buôn ngựa và ăn cắp chim bồ câu. Thường họ lùa chim nhà khác ra khỏi chuồng rồi bắt trộm trong lúc chúng đang bay. Đă có lần họ c̣n muốn rủ rê thằng nhỏ tôi đây làm theo.
Ở cạnh bọn lười là những người làm bánh ḿ. Gia đ́nh này thanh lịch nhất trong khu phố nhà tôi. Ngay từ năm giờ sáng họ đă thắp đèn ở cửa và đốt ḷ. Trong bếp ấm áp. Những chiếc bánh lưỡi liềm đầy đặn được chất nhanh vào từng chiếc giỏ. Và buổi sáng, vui vẻ, tôi chạy tới mua, hănh diện đem về trong hai tay một cặp bánh nóng hổi.
Thuở ấy tôi nh́n mấy cô nhỏ láng giềng với đôi mắt khiếp sợ. Cơn thịnh nộ của trẻ con dữ dội đến nỗi làm cô bé như bị thôi miên, đă đi theo tôi vào sân. Nhưng sau một hồi quay quắt chúng tôi mới bắt chuyện được với nhau.
Tôi không nhớ nữa, tôi chơi với cô nhỏ Olga hồi mấy tuổi. Tôi dọa dẫm rằng tôi chỉ bằng ḷng trả lại quả bóng nếu cô bé chịu cho tôi ngó cặp chân – cho ta xem chân đến đây này, rồi ta mới trả bóng cho !
Bây giờ tôi thật ngạc nhiên về những điều bậy bạ như thế. Tự ái bị tổn thương v́ rốt cuộc hồi ấy chẳng thành công ǵ cả !
Tuy thế, có những ngày không những chỉ chơi gậy gộc, xúc xắc, chơi ném lông, c̣n trèo qua phía công trường với thằng bạn. Có lúc tôi chơi suốt ngày trên mấy cái bè. Tắm sông, leo lên mặc quần áo, rồi lại nhảy xuống nước. Chỉ có điều tôi hơi bị khó chịu khi nhảy vào nước. Thằng bạn cùng trường chế nhạo tàn nhẫn :
- Xem ḱa, cái của nó nhỏ quá !
Không có ǵ đè nặng tôi bằng sự chế riễu của cái tên tóc đỏ nham hiểm ấy. Lúc nào cũng vậy. Nó có ǵ hơn tôi, nếu nó chỉ là cái thằng to đầu ngu ngốc, cái thằng bé mất nết được nuông chiều.
Tôi thích được một ḿnh dưới sông, tôi tắm và không khuấy động nước sông. Chung quanh tỉnh làng yên ắng. Trời đùng đục, xanh đen. Nhưng cao hơn th́ rạng rỡ một niềm hạnh phúc.
Bỗng nhiên, ở bờ bên kia, dưới mái nhà thờ, một cột khói bốc lên. Dường như người ta nghe thấy tiếng kêu răng rắc của mấy cuốn kinh Thora, của bàn thờ bị cháy. Những tiếng kinh rơi loảng xoảng.
- Mau lên, ra khỏi nước !
Tôi khoái xem đám cháy biết bao.
Lửa bùng lên đủ khác phía. Thoáng chốc, nửa bầu trời ám khói chiếu xuống mặt nước. Các cửa tiệm vội đóng cửa. Tất cả động đậy, hoảng loạn, người ngựa, bàn tủ. Mọi người kêu gọi, xô đẩy nhau.
Đối với tôi, yêu dấu hơn cả, cảm động hơn cả là ngôi nhà tôi được sinh ra. Tôi chạy vội đến đó, muốn nh́n nó lần cuối và nói lời từ biệt. Trên mái đă đầy than đen và ánh lửa. Căn nhà như ngất xỉu. Cha tôi cùng những người hàng xóm tưới nước cứu nó.
Đến tối, tôi leo lên nóc nhà để nh́n ngắm rơ hơn cái thành phố đă cháy rụi, mọi thứ bốc khói, nứt nẻ, sụp đổ.
Tôi đi về nhà, buồn bă và mệt mỏi.
Ngoài cái tinh xảo trong tṛ chơi ném lông, chơi gậy, ngoài các lần tắm sông hay đứng trên nóc nhà nh́n những trận hỏa hoạn, tôi c̣n nhiều tài khác.
A, chắc các bạn chưa nghe giọng hát trẻ con của tôi ở Witebsk đâu nhỉ ?
Trong khu đất nhà tôi có một cụ già nhỏ người nhưng khá rắn rỏi. Mớ râu dài đen, hơi loáng thoáng bạc phơ phất, khi chĩa trong không khi cắm xuống đất. Đó là một ông thầy giáo và cũng là một người hát nhạc đạo. Ông cụ chẳng có vè ǵ oai nghiêm cả. Tôi đến học vỡ ḷng và học hát với ông.
Tại sao tôi hát ?
Không hiểu do đâu mà tôi biết rằng giọng nói chẳng phải chỉ để kêu la hay căi nhau với mấy con em. Tôi có giọng lắm và có thể cất cao như ư muốn. Mấy người qua đường ngoái lại, nhưng họ nào ngờ được đấy là một bài hát. Họ bảo nhau : ‘‘Thằng nhỏ điên ! Có ǵ mà nó kêu gào vậy ?’’
Tôi tự nguyện giúp cụ vào ngày lễ lớn. Tất cả giáo đường và cả tôi nữa đều nghe thấy rơ ràng cái giọng kim vang vang. Tôi nh́n những khuôn mặt trung thành mỉm cười, chăm chú, và tôi bắt đầu mơ mộng : Ta sẽ trở thành người hát nhạc đạo. Ta sẽ vào học ở nhạc viện.
Trong khu nhà tôi c̣n có một nhạc sĩ vĩ cầm, chẳng hiểu ông ta từ đâu đến. Ban ngày ông ấy chạy việc cho một hiệu bán đồ sắt, buổi tối dậy đàn. Tôi cũng c̣ cưa vài nốt, kéo đại kéo bừa. Nhưng ông vừa gơ nhịp lên đôi ủng vừa bảo :
- Đáng phục, đáng phục !
Thế là tôi tự nghĩ ngay : ‘‘Ta sẽ là nhạc sĩ chơi vĩ cầm, ta sẽ vào nhạc viện’’.
Ở Lyozno, mọi gia đ́nh, họ hàng và láng giềng mời tôi và em gái đến nhảy cho họ xem. Tôi khá dễ thương, ưu nhă với những sợi tóc quăn quăn. Có thể tôi sẽ là vũ công, tôi sẽ vào….Chao ơi, chẳng biết được nữa, tôi sẽ đi đâu !
Ngày và đêm tôi làm thơ. Người ta bảo khá hay. Và tôi lại nghĩ : ‘‘Ta sẽ là thi sĩ….’’. Tôi không hiểu sẽ tự đưa ḿnh đi đến tận nơi nào !
Các bạn đă thấy ḍng sông Dwiwa của chúng tôi vào ngày lễ mùa thu chưa ?
Mấy cái nhà để thay quần áo dọc bên bờ bị gỡ đi, người ta không c̣n tắm nữa v́ trời bắt đầu chớm lạnh. Bên bờ, dân Do Thái rũ tất cả tội lỗi của họ xuống nước. Dưới bóng cây chiếc ca-nô bồng bềnh, có tiếng mái chèo đâu đó. Sâu hơn trong nước, phản chiếu bóng đầu cha tôi đong đưa nhè nhẹ. Ông cũng vậy, cũng phủi hết những phấn bụi tội lỗi trên quần áo.
Vào các ngày lễ này tôi bị đánh thức vào một hai giờ sáng và tôi chạy bay đến nhà thờ. Tại sao phải chạy như thế trong đêm tối ? Sẽ sung sướng bao nhiêu nếu được nằm lại trong giường.
Trong bóng đêm mọi người cố xua cơn buồn ngủ, vội vă đến giáo đường. Họ chỉ trở về đi ngủ lại sau khi cầu nguyện xong. Tách trà buổi sáng, những chiếc bánh ngọt có màu sắc và h́nh thù một thánh tích phương đông, các món ăn thịnh soạn bày ra ngay ngắn. Những lời kinh cầu bay vội vàng qua đấy, trước khi mọi người cùng thưởng thức. Buổi tối trước ngày lễ Xá Tội, chúng tôi ăn gà và canh.
Các ngọn nến sáng rực từ xa, chúng tôi sẽ rước đến nhà thờ. Những ngọn nến trắng được cắt gọt khéo léo đă bắt đầu lên đường, vừa đi vừa cầu, vừa khấn nguyện. Chính các ngọn nến ấy đă chiếu sáng cho những người đă khuất, cho mẹ cho cha, cho em, cho ông tôi và tất cả những người đă yên nghỉ trong ḷng đất.
Ở giáo đường, hàng trăm ngọn nến cháy sáng trong mấy cái thùng đầy đất, như các đóa hoa dạ lan hương rực rỡ. Những đóa hoa cứ lớn dần lên, ngời sáng. Người ta nh́n thấy các khuôn mặt, bộ râu, những đốm sáng sát gần vào nhau.
Trước khi đến nhà thờ, cha tôi khom lưng thở dốc t́m cho mẹ mấy cuốn kinh, chỉ cho bà vài trang đă gập ở đầu.
- Đây, chỗ này, đọc tới đây.
Rồi ngồi trước bàn ông ghi chú những trang đă chọn với cây bút ch́ hay với móng tay. Trong góc khác ông viết : ‘‘Bắt đầu từ đây’’. Gần một đoạn cảm động, ông ghi : ‘‘Khóc được rồi !’’, chỗ khác : ‘‘Hăy nghe bài hát !’’…
Và cứ thế, mẹ tôi yên tâm đi đến nhà thờ, không phải lo rằng ḿnh sẽ khóc vào những lúc vô ích mà đúng lúc đúng chỗ. Cùng quá, nếu bà chẳng theo kịp ḍng cầu nguyện, bà sẽ nh́n xuống dưới, về phía bao lơn nơi có mấy bà khác. Khi chỗ ghi dấu ‘‘Khóc đi’’ sắp đến, bà bắt đầu, cũng như các bà kia, nhỏ những giọt lệ thần linh. Đôi má đỏ lên, mấy viên kim cương ướt át nhỏ từng giọt một, trượt trên các trang kinh.
Cha mặc toàn trắng. Một lần mỗi năm vào ngày lễ Xá Tội, ông giống như nhà tiên tri Ilya. Gương mặt vàng hơn thường lệ, nó trở thành màu gạch hồng sau khi khóc. Ông khóc không chừng, lặng lẽ và như ư muốn, nhưng không cử chỉ nào quá đáng. Đôi khi ông vừa kêu ‘‘A, a’’ vừa quay lại bảo những người bên cạnh phải giữ im lặng trong buổi cầu kinh, hay để xin một hơi thuốc lá.
Tôi ư ? Tôi trốn khỏi nhà thờ, chạy về phía hàng rào của khu vườn, hái ngay một trái táo to xanh. Trong cái ngày phải nhịn đói này, tôi cắn trái táo ngon lành. Chỉ có bầu trời xanh nh́n tôi. Cái thằng người tội lỗi ! Răng tôi run rẩy, hút tất cả các chất nước ngọt cùng thịt ngon của quả táo. Tôi chẳng thể nào nhịn ăn nổi cả ngày để mà chờ đến tối như luật lệ của ngày lễ đă định sẵn. Khi mẹ hỏi : ‘‘Con có nhịn ăn không ?’’ Tôi trả lời như một tên bị kết án : ‘‘Dạ có’’.
Tôi chẳng đủ ngôn từ để tả cái giờ cầu kinh buổi tối. Lúc ấy nhà thờ như đầy các vị thánh. Chậm chạp, nghiêm trang, những người Do Thái giở ra các tấm khăn thần thánh thẫm đầy nước mắt của một ngày cầu nguyện. Quần áo họ rũ tung như những chiếc quạt. Giọng họ lao xao xuyên qua ṿm cửa cong có những cánh nhỏ, khi ẩn khi hiện.
Tôi thực nghẹn thở, không cựa quậy nổi.
Ngày bất tận ơi ! Hăy ôm lấy ta. Hăy đưa ta gần ngươi hơn. Nói câu ǵ đi, cắt nghĩa cho ta hiểu ! Suốt cả ngày ta nghe ‘‘amen, amen’’ và ta thấy mọi người quỳ gối.
‘‘Thượng Đế, nếu ngài có thật, hăy biến con thành xanh ngắt, thành hung hăn, giấu con trong bàn thờ vơi kinh Thora, hăy làm điều ǵ đi !’’.
Hồn phách chúng tôi bốc hơi, và từ dưới những kính màu, những cánh tay giơ lên.
Ngoài kia, các cành cây bạch dương cao nghệu, khô khốc, đong đưa b́nh thản. Giữa ban ngày đám mây quay tṛn, tan ră rồi ḥa nhập lại.
Những ngọn nến sắp tàn, ánh lửa nhỏ đă cháy đêm nay trong thứ không khí vô tội. Khi th́ ngọn nến bay lên cùng mặt trăng, lúc th́ mặt trăng rơi xuống cánh tay chúng tôi. Con đường cũng cầu nguyện. Các ngôi nhà cùng khóc. Bầu trời đêm bao phủ khắp phía. Mấy v́ sao nhấp nháy và không khí mát bay vào miệng.
Cứ thế, chúng tôi về nhà.
Có đêm nào sáng, có đêm nào trong suốt như đêm nay ?
Cha mệt đừ, nhịn đói đi ngủ. Những tội lỗi của ông đă được rửa sạch, của mẹ cũng vậy. Có lẽ chỉ ḿnh tôi c̣n nặng tội mà thôi.
Và lễ Phục Sinh ! Ngay cả bánh ḿ đặc biệt của lễ này, ngay cả củ cải đen cũng không đảo loạn tôi bằng h́nh ảnh của Agade với ly rượu nho đầy. Tôi muốn uống cạn hết cả, nhưng chẳng thể được !
Đôi khi rượu trong tay cha tôi có vẻ c̣n đỏ thẫm hơn, nó phản chiếu màu hoa tử đinh hương tím đậm, vương quyền. Cái ‘‘ghết-tô’’ định sẵn cho giống dân Do Thái và cái nóng gắt của sa mạc Arabie đi qua màu rượu với biết bao đau buồn.
Ánh sáng ban đêm từ ngọn đèn treo rơi xuống đă đè nặng lên linh hồn tôi. Dường như tôi thấy những chiếc lều trên cát sa mạc, những người Do Thái trần trụi dưới mặt trời bỏng lửa, căi nhau dữ dội về chúng tôi, về sự hiện hữu của chúng tôi - thánh Moïse và Thượng Đế.
Cha tôi nâng ly rượu, bảo tôi ra mở cửa. Mở cửa vào cái giờ khuya khoắt này ư ? cho thánh tiên tri Ilya đi vào ?
Một chùm sao lóng lánh trắng bạc trên nền trời nhung xanh ùa vào trong mắt và tim tôi. Nhưng Ilya với chiếc xe ngựa trắng đâu ? Có thể ông c̣n ở trong sân, trong h́nh dáng một ông già yếu ớt, một lăo ăn mày c̣ng lưng đeo cái túi và gậy trong tay. Ông ấy sẽ vào nhà chăng ?
‘‘Ta đă đến đây ! Nào, ly rượu ta đâu ?’’.
Mùa hạ đến, khi đám trẻ con nhà giàu đi nghỉ hè, mẹ thương hại bảo :
- Này, nếu con muốn th́ đi Lyozno, đến nhà ông ngoại hai tuần.
Một khu ngoại ô như trên tấm ảnh. Một lần nữa, tôi đến đó. Mọi căn nhà vẫn đấy, ngay cả ḍng sông, cái cầu, bờ đường. Tất cả vẫn ở đó, từ ngôi nhà thờ công giáo trắng và đồ sộ, kia là trung tâm cái bùng binh lớn. Chung quanh đây dân hàng phố bán dầu quỳ, bột, bát đĩa.
Một gă nông dân đánh xe ḅ vào đó như thể anh ta không dự định trước. Anh xông vào hoặc cánh cổng này hay cánh cửa kia. Một người buôn bán gốc phương đông hay bà vợ lúc nào cũng mang bầu của ông ta, đùa bỡn với gă đánh xe :
- Ivan, quỷ sứ lôi mày đi ! Không nhận ra tao sao ? Không mua ǵ hôm nay à ?
Ngày có phiên chợ, cái nhà thờ nhỏ nghẹt người, nghẹn thở. Những anh nông dân trên xe ḅ, những mẹt rau cỏ, mọi thứ hàng hóa khác nhau chèn ép nó. Dường như chính Thượng Đế cũng bị xua đuổi vậy. Người ta náo động, kêu la, xông mùi hôi. Lũ mèo rên rỉ, đám gà bị cột trong lồng cục tác không ngừng. Mấy con heo làu nhàu, những con ngựa dở hơi hí từng chặp. Đủ màu sắc rực rỡ, kích loạn cả bầu trời.
Nhưng tất cả tĩnh lặng lại vào buổi tối.
Những bức tường ánh lên, các ngọn đèn đêm ḷe sáng. Mấy con ḅ ngủ yên trong chuồng, say mùi phân bón, và chị gà mái nháy mắt ranh mănh trên rường nhà. Người buôn bán tính sổ ở bàn, dưới ánh đèn. Mấy cô gái có bộ ngực nây nẩy trắng sữa, uể oải trong góc nhà. Nhưng thử mà giơ tay bóp xem ! Một thứ nước trắng ngọt sẽ bắn tung vào má bạn đấy !
Ngoài trời trăng sáng, hân hoan quay ṿng sau các mái nhà. Và chỉ ḿnh tôi, cái thằng hay mơ mộng là ngồi im tại chỗ. Ấy, một con heo trong suốt, hai chân lún sâu vào đất, ngây ngất đứng trước mặt tôi.
Bên ngoài tối. Trụ đường nghiêng nghiêng. Bầu trời xanh xám. Những hàng cây nghiêng ngửa.
Tôi ao ước biết bao được cưỡi ngựa, nhưng ngựa của ông tôi là một con ngựa chứng, có cái cần cổ căng thẳng. Tôi năn nỉ ông cậu :
- Cậu à, cháu muốn…cháu muốn…
- Muốn ǵ ?
- Cưỡi ngựa.
- Cháu không biết đâu, cháu không thể cưỡi nó.
- Ô, có mà, cháu biết.
Và con ngựa đứng trước mặt tôi, đầu cúi gầm. Nó có vẻ buồn. th́ thầm một ḿnh điều ǵ đó. Hay nó đang mỉm cười với đám cỏ ?
Cuối cùng tôi cũng leo lên, trèo qua bụng nó, không có yên, chẳng có ǵ cả. Bạn biết không ? Bụng nó to ghê. Hai chân dạng ra, tôi giơ tay lên trời. Nhưng con ngựa đă phóng đi rồi ! Tôi bị lôi theo rồi ngă nhào xuống đất, đợi nó cho cú đá. Nhưng không, ngựa ta vui vẻ, lấy hết sức chạy trốn qua cánh đồng. Chúng tôi t́m nó suốt cả buổi tối. Cậu mắng mỏ, khó chịu. Măi sau mới t́m thấy nó sâu trong rừng, đang lúc lắc reo cái chuông đeo cổ và b́nh thản nhai cỏ.
Năm tháng qua đi. Rồi cũng đến lúc phải bắt chước người khác, phải giống họ phần nào !
Một ngày đẹp trời, tôi thấy trước mắt một ông thầy giáo người Mohileff. Cơ thể như ông ấy từ tấm bảng hay gánh xiếc nhảy ra. Chẳng ai gọi ông đến. Ông đă tới một ḿnh như người mai mối hay như lăo già chuyên chở xác chết !
Sao mà ông ta nhanh nhẹn thế ! Cứ nh́n thẳng vào bộ râu là tôi biết rằng, chữ ‘‘a’’ mà có một dấu gạch ở dưới là thành chữ ‘‘o’’. Nhưng ở cái chữ ‘‘a’’ kia th́ tôi đă thiu ngủ, và ở dấu gạch th́ tôi muốn… Ấy, cũng chính ở lúc đó ông thầy cũng ngủ luôn.
Ông thầy thật ngộ nghĩnh. Tôi nhào vào lớp học mau lẹ như một lằn sét, và mỗi tối với chiếc đèn băo trong tay tôi trở về nhà. Những ngày thứ sáu ông dẫn tôi đi tắm, bắt nằm dài trên băng ghế. Rồi với một nhánh phong ông khám xét thân thể tôi kỹ lưỡng, như thể tôi là một cuốn kinh.
Những ông thầy kiểu ấy, tôi có tới ba ông.
Thấy đầu tiên, một cái đinh găm nhỏ, người Mohileff.
Ông thứ nh́ ở Ohre – ông này chẳng có ǵ để nhớ đến.
C̣n ông thứ ba, gốc Djatkine, một nhân vật oai nghiêm nhưng chết yểu.
Dường như thầy đầu tiên là người ảnh hưởng đến tôi nhiều nhất. Nghĩ xem, mỗi thứ bảy thay v́ được đi tắm sông th́ mẹ bắt tới nhà ông để học kinh. Mặc dù tôi biết ở giờ đó - ngay sau bữa cơm trưa - v́ là ngày cuối tuần nên ông thầy cùng bà vợ ngủ say sưa, không mặc quần áo. Bởi thế, mỗi lần tới tôi phải đợi ông mặc quần. Một hôm, lúc gơ cửa tôi đă đánh thức sự chú ư của con chó nhà ông. Một con chó oai vệ, lông đỏ, già và dữ dằn, có hàm răng thật nhọn. Chậm răi, nó xuống cầu thang, vểnh tai tiến lại phía tôi và…
Tôi chẳng nhớ rơ chuyện ǵ đă xảy ra, chỉ biết rằng người ta đă nhấc lên cái tay và cái chân đầy máu, ở ngay cửa ra vào. Con chó, hắn đă cắn tôi.
Cùng ngày ấy con chó đă bị mấy ông lính rượt bắt và nó chỉ trúng đạn ở viên thứ mười hai thôi đấy. Tối đó, chú tôi đem tôi đi Pétersbourg trị bệnh. Bác sĩ tuyên bố bốn ngày sau tôi sẽ chết. Con chó bị dại !
Thích thú ghê. Mọi người xúm vào săn sóc, v́ mỗi một ngày trôi qua là tôi đến gần cái chết. Bỗng nhiên tôi trở thành một thứ anh hùng. Việc đi Pétersbourg hấp dẫn tôi lắm. Tôi có cảm tưởng là ở đó ḿnh sẽ gặp hoàng đế nước Nga ngoài đường phố. Ngang qua sông Néva, tôi tưởng như cái cầu của nó treo lưng chừng trời. Quên bẵng vết chó cắn, tôi sung sướng được ngủ một ḿnh trong cái giường trắng, được ăn canh trứng. Tôi thích dạo chơi trong khu vườn bệnh viện giữa những đứa trẻ ăn mặc đẹp, tôi như nh́n thấy một chàng hoàng tử sắp lên ngôi vua. Đứng thật xa chúng, tôi không vui đùa ǵ cả cũng chẳng có đồ chơi. Lần đầu tiên tôi nh́n thấy bao nhiêu thứ, vô cùng đẹp đẽ. Ở nhà có ai mua cho tôi các thứ ấy bao giờ ! Ông chú khuyên hăy nhặt lấy một cái nào đó bị bỏ rơi. Ôi nó đáng yêu quá. Tôi lo về nó nhiều hơn về cái tay bị chó cắn. Chàng hoàng tử kia không đến đ̣i lại chứ ?
Các cô ư tá mỉm cười khích lệ. Nhưng trong tôi dường như có tiếng khóc của đứa trẻ mất đồ chơi.
Cuối cùng, tôi đă khỏi và trở về nhà.
Tôi thấy nhà ḿnh đầy các bà trang điểm và các ông trịnh trọng. Những đốm đen che mất ánh sáng ban ngày. Tiếng ồn ào, thầm th́… Bất ngờ, một tiếng kêu điếc tai của đứa bé sơ sinh vang lên. Mẹ tôi, nửa thân trần nằm ở giường, nhợt nhạt. Thằng em bé nhất vừa mới chào đời.
Cái bàn phủ vải trắng. Tiếng áo quần mặc ngày lễ cọ sát. Một cụ già lầm rầm đọc kinh, rồi với con dao nhọn cụ cắt miếng thịt nhỏ ở bụng đứa bé. Cụ mút máu bằng đôi môi và lấy râu chặn tiếng kêu của nó. Tôi thấy dâng lên một nỗi buồn. Lặng lẽ, bên cạnh những người khác, tôi nhai mẩu bánh và mấy miếng cá ṃi.
…………………..(c̣n tiếp )