Thượng Văn phỏng vấn Mai Ninh
(Nhanvan.com và Vietmercury, San Jose)
*/ Mai Ninh là ai?
- Nếu có một lần bất chợt bị vương vấn hay lăng đăng nghĩ đến điều này th́ có lẽ đó là lần đầu MN nghe lời hát ǵ trong một bài nhạc của Trịnh Công Sơn: “ Tôi là ai mà c̣n trần gian thế “. Câu ấy vừa hỏi vừa trả lời, phải thế không?
Nhưng nếu hiểu câu hỏi này như về một chút thân thế, th́…MN trước kia là một cô nhỏ rời Saig̣n đi Pháp du học khi đậu Tú Tài. Học xong, làm nghiên cứu viên khoa học, trong ngành vật lư. Cư ngụ ở vùng Normandie, tây bắc nước Pháp, từ hơn ba mươi hai năm. Có hai cô con gái, nay lớn hơn mẹ ngày rời quê hương.
*/ Tôi đọc ở đâu đó câu thơ của Jean Géhenno:
"Nous rêvons une vie,
Nous en vivons une autre,
Mais celle que nous rêvons est la vraie."
Đâu là đời sống thật của Mai Ninh: một nhà văn, một nhà khoa học?
- Rêve là mơ ước. MN thường mơ về một trạng thái - un état - sống như thế nào, nhiều hơn là một đời sống - une vie. Đời sống thật chính là cái hiện tại ḿnh đang có mặt, hoà nhập hay bị lôi đi cùng với nó, cả đang chịu đựng. MN học và làm việc khoa học đă lâu so với thời gian viết lách và hiện thời vẫn c̣n trong ngành nghề ấy nên nếu nói về đời sống thật như một hiện tại chiếm hữu thời gian, trí óc ḿnh hằng ngày th́ MN gần với một người khoa học hơn nhà văn. Nhưng mặt nào đó, MN thấy ḿnh “giàu có” nhờ ở chỗ, lúc th́ được sống thật trong mẫu người này khi lại với tâm trạng và cái nh́n của người kia. Dĩ nhiên đă nhiều lần hai con người ấy đụng độ nhau, rất vui, bổ túc và bổ ích.
*/ Thói quen viết lách hàng ngày của Mai Ninh ra sao?
- MN không có thói quen hằng ngày cho sự viết lách. Có nhiều ngày không viết ǵ cả. Rất là tùy hứng, tùy công việc và những thứ lôi cuốn khác. Cũng khổ là dường như bị lôi cuốn bởi nhiều thứ. Trần gian mà. Thường thường, MN viết ban đêm, sau khi đi xem một cuộn phim về hay giữa khuya chợt thức. Nếu có một thói quen nào th́ đó là viết trong im vắng, không có ai lướng vướng bên cạnh.
*/ Trong Hợp Âm Trong Vùng Sân Khuất, ngoại trừ hai truyện ngắn Băo Cát và ẩm Ướt Những Cơn Mưa không ghi ngày tháng, những truyện khác được viết trong khoảng từ tháng Giêng, năm 1999 đến tháng Sáu, năm 2000. Lư do nào đă khiến chị viết đều đặn trong khoảng thời gian này?
- Không biết những người viết khác sáng tác ra sao nên MN chẳng hiểu viết như thế nào được gọi là đều đặn. Cộng số tác phẩm ra đời trong một khoảng thời gian nhất định chưa hẳn là cách ước lượng sự đều đặn. Điều này tùy thuộc vào nhịp viết. Riêng MN, lắm khi nhiều ngày chẳng được vài ḍng, rồi bất ngờ trong ít hôm là kết thúc một truyện ngắn. C̣n về lư do đă “sản xuất” khoảng tám truyện trong một năm rưỡi, theo tính sổ của anh Thượng Văn, th́ chỉ là sự t́nh cờ. T́nh cờ từ một gặp gỡ với người, với cảnh ngộ, bắt gặp một tâm trạng, có khi một phong cảnh đặc biệt cũng làm lay động tư tưởng, đánh thức xúc cảm, khơi mở tưởng tượng để đưa đến ư muốn viết ra thành truyện.
*/ Tennessee Williams có nói rằng ông có thể viết hay hơn nhiều nếu ông không quá lo lắng về khả năng viết lách của ḿnh. Mai Ninh có nỗi lo lắng này khi bắt đầu cầm bút?
- Có hơi băn khoăn lẫn dè dặt một chút lúc viết hai ba truyện đầu tiên, khởi sự một điều ǵ cũng thế, nhưng không lo lắng. MN chẳng thấy ǵ phải lo lắng cả, khi đấy không là chuyện thiết yếu cho đời sống của ḿnh. Tuy thế, MN không xem viết chỉ là chuyện để chơi. Nếu là chơi, dễ đưa đến cách viết vô ư thức (tất nhiên chẳng thể nói, cứ chơi là vô ư thức, “nghề chơi cũng lắm công phu”), lại đem đăng báo th́ hoá ra xem thường người đọc.
*/ Viết lách theo chị có phải là hành động truyền đạt, chuyển vận những kinh nghiệm cá nhân vào chữ nghĩa?
- Với MN, trước hết nó khởi đầu bằng nhận thức, sau đó là ư muốn truyền đạt những thao thức, cảm nhận và suy nghiệm. Đúng thế, suy nghiệm cá nhân nhiều hơn là kinh nghiệm. Nếu chỉ chuyển tải kinh nghiệm th́ không mấy người đọc những ng̣i viết trẻ tuổi ư ? Trong khi thật ra chúng ta có thể bắt gặp, nhận được rất nhiều điều mới lạ trong văn chương chữ nghĩa của họ. Chúng không chuyên chở kinh nghiệm mà chính là những chụp bắt cảm xúc tinh khôi, nhiều khi nhất thời, nhưng là những suy nghĩ và khao khát về cuộc sống.
*/ Một số truyện của Mai Ninh (Nến Trong Kẽ Liếp, Mây Một Ngày) có khung cảnh của Việt Nam thời chiến tranh trước năm 1975. Liệu cái khoảng cách thời gian trên dưới 25 năm có giúp Mai Ninh nh́n rơ hơn cuộc chiến này và những hệ lụy của nó trước khi viết?
- Rời quê hương vào cái tuổi bắt đầu có những thắc mắc, suy tư riêng biệt, định h́nh và ư thức hơn về thế giới cùng những sự việc xảy ra quanh ḿnh, nên mỗi khi nhớ về Việt Nam th́ hẳn nhiên điều hằn sâu, nhớ đời với MN vẫn là khung cảnh và cuộc sống cùng con người nơi ấy ở thời sắp đi du học, nghĩa là trước năm 1975.
Người ta thường nói, muốn nh́n rơ sự việc, nhất là những sự kiện lịch sử phải có một khoảng cách thời gian rất dài. Về cuộc chiến tranh cuối này trên xứ sở chúng ta th́ 25 năm chưa đủ để nh́n rơ mọi sự kiện. Không chiến tranh nào với tầm cỡ ấy chỉ thuần là nội chiến, rất nhiều yếu tố địa h́nh, nhân sự, chính trị, kinh tế đến từ bên ngoài mà chúng ta chưa biết hết, mà những guồng máy điều động, tham dự c̣n giấu kín. Hiện thời, MN cảm nhận và nếu có viết ra những ǵ liên quan đến quê hương và các hệ lụy để lại của cuộc chiến ấy là thuần qua t́nh người và bằng linh cảm.
*/ Mai Ninh viết trong lời tựa: "... nếu phần lớn các hành động của con người đều do t́nh yêu dẫn dắt và chi phối, th́ viết, với tôi, cũng v́ lẽ ấy." Nhân vật của Mai Ninh là những kẻ đi t́m t́nh yêu và phần lớn, họ không t́m thấy (tôi trong Băo Cát, tôi trong Đêm Rượu Đợi, tôi trong Nến Trong Kẽ Liếp...) Họ đi t́m thứ không hiện hữu trong thế giới này?
- Những con người ấy tự tạo ra một h́nh tượng của t́nh yêu, rồi loay hoay, trăn trở, đi t́m. Nếu họ không t́m thấy, phần lớn v́ t́nh yêu trong họ hầu như biểu tượng sự tuyệt đối, hay ít nhất điều khó gặp trong đời/người thường. Nhưng tác giả dù đau ḷng cho nhân vật của ḿnh vẫn thấy nhữngï đợi chờ biển trời, những thất vọng quay quắt đến độ đẩy họ vào buông thả chính là thực chất của đam mê, là cái đẹp mênh mông của sự đi t́m. Những con người đam mê như thế sẽ măi đi t́m, không cần biết điều họ t́m hiện hữu hay không.
*/ Mưa Đá Âm Dương là một thử nghiệm siêu thực trong truyện ngắn của Mai Ninh?
- Đúng, đấy là một thử nghiệm, có chút ảnh hưởng từ nghề nghiệp và điện ảnh. MN rất thích điện ảnh, và đây là ngành nghệ thuật khai phát khiá cạnh siêu thực nhiều hơn những ngành khác. Mặc dù cho đến nay, điện ảnh khai thác điều này về mặt kỹ thuật nhiều hơn. MN thấy, phần nào đó, với thể loại ấy người viết dễ xây dựng một cốt truyện phong phú, xử dụng một văn phong mới, thăng hoa nhiều ư tưởng. Nói chung, ng̣i bút như được đi trên “con lộ mở”*. Trong chiều hướng đó, MN định đi xa hơn, tiếc là mới được thế thôi. Nhưng sẽ tiếp tục.
*/ Mai Ninh có tin là nhà văn phản ảnh thời đại họ sinh sống? Thời Mai Ninh cầm bút có khác ǵ so với trước kia?
- Có chứ, nếu không, người ta cần ǵ đọc sách báo. Ngay cả những táùc phẩm viết về quá khứ cũng là viết bằng tâm trạng và với cái nh́n của người đang sống giờ phút hiện tại. Vũ trụ lúc nào cũng vận chuyển, biến hoá, con người thay đổi cách sinh sống và suy nghĩ, nên thời đại của họ phải khác hơn. Nhiều thứ khác. Hẳn nhiên nhà văn bây giờ viết không giống những người trước họ. Chẳng hạn, văn chương Đức sau bức tường Bá Linh sụp đổ bớt khô cứng, lư luận g̣ bó. Các nhà văn Đức sau này nghiêng về đời sống hằng ngày, có những cái viết thực tế cởi mở, đôi khi hài hước. Người ta cũng ghi nhận họ viết nhiều về t́nh dục và đề cập đến đủ các vấn đề “tabou”.
Về “thời MN cầm bút” mà anh Thương Văn hỏi th́ cái khác mà MN thấy rơ ràng nhất đó là sự tự do, tự do trong ngôn ngữ, trong cách diễn đạt.
*/ Mai Ninh đọc và chịu ảnh hưởng của tác giả nào?
- Một câu hỏi tương tự đă được chị Thụy Khuê đặt ra nhân một phỏng vấn trên đài RFI của Pháp. MN không nghĩ ḿnh chịu ảnh hưởng của một tác giả nhất định nào, Việt Nam lẫn ngoại quốc. MN yêu thích một tác phẩm, nhưng một tác giả, th́ không. Một điều chắc chắn, văn hoá của xứ sở MN đă sống hơn 30 năm có ảnh hưởng nhiều trên suy nghĩ và cách viết. Về đọc, MN đọc đủ loại và xem đó là một sự khám phá, nên thường vào hiệu sách, thấy một cuốn sách tŕnh bày đẹp hoặc cái tựa hay hay th́ cầm lên xem, dĩ nhiên nhiều lúc tên tác giả làm ḿnh chú ư. Đọc lướt vài trang, tựa hay kết luận. Với MN, vài trang ấy thường đủ để thấy cuốn truyện có thể hấp dẫn ḿnh hay không. Cũng đôi lần thất vọng sau khi đọc, nhưng có sao đâu.
*/ Nhà văn Vladimir Nabokov có nói ông viết cho một nhóm nhỏ người, trong số này đa số là bạn bè. Hợp Âm Trong Vùng Sân Khuất viết cho ai?
- Đă viết trong lời tựa “Hợp Âm”, v́ t́nh yêu, nên HATVSK là cho những kẻ xa gần đă cho MN nhận biết thêm về hạnh phúc và đau khổ, từ t́nh yêu “giữa người và người, giữa tôi và người”. Khi viết, nếu có đối tượng sẽ hứng thú hơn. MN không viết cho đại chúng, v́ đại chúng này mơ hồ quá.
*/ Mai Ninh có một quan niệm chung nào về cách diễn tả nhân vật?
- Làm thế nào cho con người, tâm tư của nhân vật được thực sự định h́nh. Xúc cảm của nhân vật là quan trọng, hăy cho phép họ diễn tả tự do, phù hợp với cá tính, con người của họ trong truyện. Ở mỗi tác phẩm, các nhân vật phải quận lại với nhau trong cùng một thế giới. Thế giới ấy có thể tṛn trịa, đầy ắp hay méo mó, lệch lạc, ngay cả bất đồng và đầy lỗ hổng, nhưng mỗi nhân vật là bổ túc cho những nhân vật khác. Sự va chạm giữa họ là một trong những yếu tố quyết định sức cuốn hút của truyện.
*/ Khi viết, tưởng tượng của Mai Ninh bắt đầu bằng ngôn ngữ hay h́nh ảnh?
- Rất ít khi bằng ngôn ngữ, thường là h́nh ảnh nhưng là h́nh ảnh diễn tả, mở ra tâm trạng của nhân vật hay dẫn đến sự kiện muốn viết. Ngôn ngữ để kiện toàn h́nh ảnh và câu chuyện.
*/ Nghe đồn, (từ câu hỏi của chị Thụy Khuê), Mai Ninh và Trần Vũ, Nam Dao có lập một một văn đàn hay phong trào ǵ ǵ đó. Chuyện này ra sao?
- Không có văn đàn, càng không phải là phong trào ǵ cả. Ba người trên vừa là bạn bè vừa như anh em cùng yêu thích văn chương. Họ may mắn được gặp và trao đổi với nhau về một số tác phẩm đă, đang và sẽ viết…bên những ly rượu cay cay, nồng nồng thật vui và hứng thú. Khi không gặp mặt, bàn căi thẳng thừng qua email. Và để đánh dấu kỷ niệm bèn đặt ra một cái tên clan vui vui.
Đă trả lời chị Thụy Khuê, người viết hải ngoại rất cô đơn, ít nhất đó là cảm nhận của MN. Thường thường viết xong một cái ǵ rồi gửi đi cho một tạp chí, có khi chủ biên hồi âm, có khi không (trừ khi nào họ túng bài th́ thông tin sẽ thường hơn). Bài in ra, thỉnh thoảng may mắn được bạn ḿnh đọc rồi cho tiếng vọng. V́ thế khi có trao đổi giữa những người cầm bút là điều rất vui.
Trong tinh thần ấy, Trần Vũ đă đưa ra chủ đề “Nhà cho thuê” trong một số Hợp Lưu gần đây. Mười hai ng̣i viết từ nhiều nơi đă hứng khởi tham dự và nói chung họ đều hài ḷng với cuộc chơi ấy, một cuộc chơi hồn nhiên. Tiếc là thời gian lúc đó hơi gấp, không kịp có tác phẩm của một bạn văn trong nước. Nghe nói chị Trần Thị NgH có viết nhưng loạt truyện đă gửi đi mất rồi.
Chẳng phải để quảng cáo, nhưng MN xin tiết lộ một tí bí mật là một số bạn đang tiếp tục bày cuộc kiểu này.
*/ Tác phẩm kế tiếp của Mai Ninh sẽ là ǵ? Chị có dự định viết truyện dài trong tương lai?
- Hiện thời đang bận việc, công và tư, MN chẳng viết ǵ nhiều. Về truyện dài, vẫn ở trong dự định, một dự định ám ảnh. Cốt truyện đi theo, nhân vật nhảy múa kêu gọi. Nhưng viết truyện dài cần sự chuyên cần, đều đặn hơn truyện ngắn. Phải hằng ngày sống với nhân vật, nghe họ nói, nh́n họ hành động, chia sẻ và sát cận với họ th́ truyện mới có ḍng, mới sống động. Nếu viết ngắt quăng, bỏ họ đi chơi, để ḿnh cuộn ch́m vào đời sống riêng tư th́ truyện dễ bị giống như một tiểu thuyết định kỳ. V́ thế, c̣n hẹn với ḿnh, một ngày nào đó.
------------
* Chữ Thường Quán dùng trong một bài viết.