SINH HOẠT VIỆT NAM : TANG MA
Dĩ nhiên là “phú quư sinh lễ nghĩa”. Nhưng cái lễ nghĩa do “phú” sinh ra đôi khi lấp lấn hết phần “quư”. Ḿnh có câu “Được voi đ̣i tiên”. Giờ này làm ǵ c̣n tiên, thôi th́ tiên giả cũng được, thêm một thứ giả chẳng chết ai. Pháp có câu “Không thể có mọi thứ được”, thực tế và chí lư, nên “thiệt” hơn.
Hồi anh bạn từ Pháp về Hà nội t́nh cờ dự đám tang thân nhân, thấy bà chị dâu sướt mướt đúng kiểu cha (chồng) chết: chị nằm xuống đất lăn rất nhiều ṿng ngoạn mục, bứt tóc bứt tai, mặt mày diễn tả nỗi đau đớn bi ai cùng cực, nước mắt nước mũi chan hoà đất bụi bám khắp người. Kiểu thiên tai đại nạn cũng chưa ai oán cỡ này. Đă đời rồi đùng một cái chị đứng bật lên như ḷ xo, nói cười rổn rảng b́nh thường, sai bảo chồng con làm cái nọ cái kia, nhanh gọn chuẩn mực. Anh bạn ngơ ngác không tin vào mắt ḿnh, cứ như đang xem kịch. Kể lại mà anh c̣n vẻ bứt rứt xấu hổ. Được một anh khác trấn an Ờ, tục lệ ngoài bắc là vậy đó, mới chứng tỏ con cháu tiếc nuối sự ra đi của cha mẹ, khóc không... ướt đất th́ sẽ bị hàng xóm quở chúng nó chỉ chờ cho cha mẹ biến đi.
Cho nên nghề khóc mướn trước kia e ấp, bây giờ nhiều người lên hàng trung gia đại gia nên nó biến thành doanh nghiệp rồi, người hành nghề trước kia c̣n thẹn thùng, bây giờ hiên ngang rồi. Con cháu không khóc, ít khóc hay khóc không bài bản (v́ nhà đâu có người chết mỗi tuần mà biết khóc cho bài bản), th́ đă có người khóc thay. Cầm mi cà rô nằm lăn ra đất mà gào cho làng trên xóm dưới đều nghe. Phải gào cho thống thiết bi ai, mỗi gia đ́nh mỗi cảnh cho nên thê lương mà phải hạp với tang gia, cha chết đừng réo ối mẹ ôi, con chết đừng rú ối chú thím ôi. Bởi vậy đợi ǵ “nghề chơi mới lắm công phu”. Mới sinh ra không ai bày cũng biết khóc, nhưng khi hành nghề th́ phải tập tành điệu nghệ. Nhiêu khê lắm chớ đùa à. Khóc càng thảm thiết càng như thật th́ càng được tiền.
V́ ḿnh có tục “bán bà con xa mua xóm giềng gần”, nên nhà bên cạnh có người ra đi th́ láng giềng để trở 3 ngày, chồng cô vợ cậu nửa ngày cũng không (mấy ông dượng bà mợ vô tích sự ấy mà). Có cái đĩa bày ra đấy cứ đặt vào mươi ngh́n cho tên ḿnh được xướng lên tỏ ḷng tiếc thương ông/bà nhà bên cạnh mặc dù có thể mới gây dữ dội hay ấu đả hôm qua (là cho người bất đắc kỳ tử, chớ bịnh nằm đó th́ ấu đả với ai). Đang nằm trong bụng mẹ mà muốn chứng tỏ ḷng nuối tiếc ông/bà không kiên nhẫn chờ ngày ḿnh chào đời th́ mẹ cứ bỏ tiền vào đĩa là đứa bé trong bụng dù mới tượng h́nh vài ba tháng cũng rành cách thắm thiết phơi bày gan ruột. (May người viết bài này chưa từng dự đám tang ngoài bắc, chớ nh́n thấy thiên hạ diễn xuất kiểu này mà nín không nổi phải bật cười th́ là đại hoạ).
Thôi th́ trong lúc tang gia bối rối nước mắt cũng đâm bối rối chẳng biết chạy đàng nào, người chuyên nghiệp b́nh tĩnh hơn sẽ điều khiển con đường nước mắt cho hạp lẽ trời. Cái nghề bị coi là giả dối này cũng như nghề đóng kịch thôi, khác cái không được cười trên sân khấu. Nghe bên Đài Loan có cô Liu Jun Lin nào đó (xin mở cái ngoặc nhỏ: một số báo đă Việt hoá tên cô là Lưu Quân Linh, nghe c̣n hiểu là Tàu. Chớ nhiều tên như Trần Thanh..., Lê Văn..., Nguyễn Đức... ǵ ǵ, y chang tên Việt, làm sao phân biệt Ta-Tàu? V́ vậy dám xin quư báo đừng Việt hoá tên ai cả, cho dễ hiểu. Mạnh Đức Tư Cưu do Tàu phiên âm, rồi từ đó ḿnh phiên âm lần nữa, bố chẳng bảo th́ ai biết là Montesquieu cho nổi. Đóng ngoặc), là đời thứ ba hành nghề này, nói cô xúc cảm thật, khóc thật, cho nên rút được nước mắt của tang gia đôi khi điếng người không khóc nổi. Mà nước mắt thường được đựng trong b́nh thông nhau và đă chảy ra th́ dễ lây lan. Cô nổi tiếng nhờ thực thi môn khóc mướn này rất điệu nghệ và sáng tạo, cho là nghề cao quư, bầu đoàn vài chục mạng nhảy cả aerobic trước khi nằm soăi dưới đất nhào tới quan tài trong tiếng nhạc “buồn như đưa đám” do anh cô thực hiện. Đồng ư là vai đào thương có vẻ dễ đóng hơn đào hài, nhưng nước mắt ở đâu mà đổ ra như suối mỗi ngày với vẻ mặt chân thành đứt ruột th́ cũng phải cao cường. Bởi vậy nghe nói khách hàng rất hài ḷng và túi cô rất ấm. Có thể dần dần sẽ giống phong tục Phi châu chăng, tang ma nhảy nhót tưng bừng giúp người ra đi cũng vững dạ.
Chuyện đó là ngoài bắc. Trong nam th́ không thấy nhưng tang ma bây giờ có vẻ “vui” hơn. Cũng c̣n một ít nhà đ̣n chuyên bộ kèn bát âm ̣ í e thảm năo, chớ phần đông là tân nhạc. Nói chung th́ bài Phật Giáo Việt Nam coi như ban nhạc nào cũng thuộc nằm ḷng. Nghe nói bữa nhà kia có đạo Chúa, ban nhạc quen tay vẫn cứ ca tụng Phật Giáo Việt Nam. Đời ai mà chẳng có lúc nhầm, với lại chuyện giận dỗi trách móc chỉ dành cho người c̣n thở. Và bài Ḷng Mẹ th́ cũng nằm ḷng, bởi có ai từ đất chui lên đâu, nên nếu ḿnh đi trước th́ chứng tỏ ḿnh tri ơn và xin lỗi mẹ, nếu mẹ nằm trong đó th́... càng tuyệt chớ sao. Một ít đám dạo bài Riêng Một Góc Trời của Ngô Thụy Miên, riêng Trịnh Công Sơn chiếm giải là nhạc sĩ của tang ma, Một Cơi Đi Về, Cho Một Người Vừa Nằm Xuống... nhất định văng vẳng, bất kể người bên trong quan tài là nam phụ lăo ấu vẫn cứ “anh nằm xuống” cái đă, ít nhất cũng đúng cái tư thế, như Faulner As I Lay Dying. Tức là tự cổ chí kim từ đông sang tây chỉ một ḿnh ông Thanh Tâm Tài Nhân giở chứng dựng đứng Từ Hải lên, chớ chưa bao giờ nghe ai đă, hay đang dậm chân bước vào quan tài mà ngồi được cả.
Nghi lễ th́ nhà càng phú càng “hoành tráng”. Mười tám “nghệ nhân” bận áo dài gấm đỏ, đội mũ cao vài gang tay kiểu mũ quan Tàu. Mở đầu ông trưởng nhóm quỳ lạy bàn thờ với bó nhang nghi ngút, xong lùi ra chia nhang cho từng người và cứ bốn người một quỳ lạy tiếp, cuối cùng là ông phó nhóm (th́ cứ tạm gọi vậy) vào lạy cuối cùng. Cũng như cuộc thi Olympic có khai mạc và bế mạc vậy mà. Tất cả đều nhịp nhàng, nghề nghiệp. Rồi tám người khiêng quan tài. Bởi khi liệm th́ hai chân hướng ra cửa sẵn sàng bước đi nên họ đảo lại một ṿng cho mắt người quá cố hướng vào nhà, phần chân quan tài gục lên xuống ba lần ư là chào vĩnh biệt căn nhà thân yêu lần cuối trước khi lên đường về nơi cư trú mới. Đi một chút c̣n chào huống chi đi vĩnh viễn.
Hồi xưa, sáu thanh niên con cháu hay hàng xóm giúp ghé vai vào, nặng kể ǵ v́ không quen, mặt mày buồn bă tự nhiên, cảm động. Bây giờ các anh nhà đ̣n “làm việc” thôi, có ǵ mà họ phải buồn nếu không ác miệng nói là vai càng bị đè th́ túi càng phồng. Hồi xưa người ta gơ cái phách, theo mấy tiếng gơ th́ bước đi chầm chậm như mấy cô người mẫu, mấy tiếng gơ th́ dừng lại, mấy tiếng gơ th́ đưa áo quan xuống huyệt, khẽ khàng tối đa để ly nước đặt trên quan tài không chao đổ. Có lần bên Tây, gia đ́nh kia cũng đặt ly nước trên quan tài, đưa trước cho bốn anh lực lưỡng lo vụ khiêng mỗi người một “b́ thư” kiểu bên ḿnh đi hội họp, nói đồng tiền đi trước là đồng tiền khôn, dặn đừng làm chao ly nước. Mà Tây cóc hiểu chuyện đó, mới rục rịch khiêng là ly nước nhào xuống, đổ như nước mắt. Bây giờ bên nhà cũng không c̣n phách hay ly nước nữa, cứ đặt quan tài xuống, gập ghềnh hả, th́ nhấc lên đặt xuống lại. Sai đâu sửa đấy mà.
Xe tang th́ đỏ hay đen dát vàng. Không rồng rắn suốt buổi trên đường nữa, đám tang ra ngoại ô có xe ca đưa đi, muốn rượt sát xe tang tài xế tự cho ḿnh cái quyền vượt đèn, bấm c̣i la người khác dù người đó đi đúng. Inh ỏi nhức óc cho người chết thị oai lần cuối. Có lần ở Huế t́nh cờ thấy xe ǵ ǵ bên trên nhiều cái dù hay lọng màu hồng tươi chạy ngang tiệm ăn, hỏi con bé dọn bàn “Đám cưới hả chaú”, “Dạ không, đám tang”. Ngạc nhiên quá.
Đặc biệt ở Việt Nam không có cạc chia buồn, v́ nếu có thể th́ phải đến tận nơi phúng viếng, ở xa th́ điện thoại hay gửi ṿng hoa hay ǵ ǵ chớ không có lệ gửi cạc. Nhưng cạc tin vui th́ đủ kiểu, có cả cạc mừng sinh nhật chó mèo. Bây giờ đại gia th́ nhiều, người nào tay cầm củ riềng dẫn chó tới bờ vực thẳm nước sôi th́ khác, mà chó cột nơ bận áo quần đi với bà chủ ra bờ biển hay hồ bơi th́ khác, nên cũng phải mừng nó tăng tuổi thọ.
Và ngay từ ngày đầu tang gia bắt đầu bối rối cho đến khi chiếc xe cuối cùng rời nghĩa trang, bao nhiêu là máy h́nh máy quay phim hăng say hoạt náo ghi lại danh tính trên các ṿng hoa phúng điếu, các cảnh trong nhà ngoài ngơ, các gương mặt đă đến chào lần cuối cùng Xin cho một người vừa nằm xuống thấy bóng thiên đường cuối trời thênh thang... Con nít bên Tây lấy làm khó chịu về những kỷ niệm này, thường hỏi tại sao những h́nh ảnh buồn bă đó lại được ghi và giữ lại. Người ḿnh ưa kỷ niệm, càng buồn càng quyến luyến, cho nên một chuyện cười kể lần thứ ba th́ dù chọc léc cũng chẳng nhe răng, nhưng chuyện buồn th́ cả trăm lần mắt vẫn đỏ hoe được.
Đức Phật đă hoài công dạy ngày hôm qua qua rồi, ngày mai th́ chưa đến, hăy chỉ biết và sống hôm nay thôi: “bây giờ và ở đây”. Nhưng dân Việt Nam lại ưa ngoáy về quá khứ và nâng niu kỷ niệm buồn mà vẫn sống khoẻ, c̣n được thống kê cho là lạc quan nhất thế giới, đúng là một... dân tộc anh hùng!
Xuân Sương
Paris-NT, mai 2013