25
XỔ LỒNG
Cửa sập lại, và như thế chút nắng ngoài kia chỉ c̣n hắt qua những chiếc chấn song sắt han rỉ. Người đàn bà bước đến, lông mày xếch lên, môi trề ra. Tại sao anh lại đánh ông ấy? Câu nói vừa dứt, ánh nắng chao nghiêng. Hắn giụi mắt, nhướng lên nh́n, ngô nghê, hỏi tại sao đánh, mà đánh ai mới được cơ chứ! Người đàn bà lúc lắc cái đầu to quá khổ. Tay giơ chiếc nạng gỗ lên ngang tầm mắt, bà ta gằn, xem đây, c̣n dính cả máu, không phải anh th́ ai quật vào đầu ông ấy. Ới giời ơi là giời, ông ấy có sao không? Sao chứ lại không sao! Chết rồi à? Chết th́ chưa, nhưng chỉ tí nữa là toi. Lạy Giời, thật là may. Ai may, người đàn bà sẵng giọng, anh hay tôi, hay ông ấy? Chắc không phải tôi đâu, bà ta mỉa mai, giọng chua như mẻ. Hắn cúi gằm mặt, hai tay đấm thùm thụp vào ngực.
Đúng thế, viết đi, cứ kiểm điểm là xong. Bắt đầu, khai ra tên tôi là… Tên… tôi… là… Phan Thượng Nhân, xă…huyện…tỉnh…Người đàn bà ghé mắt nh́n, gắt, không phải thế! Anh không phải là Phan thượng Nhân. Thế ư? Vậy tôi là ai? Là Dân, bà ta cố trấn tĩnh. Hai tay đưa lên rồi bỏ cho rơi thơng xuống, bà ta bước ra khỏi căn pḥng hẹp cuối hành lang. Tiếng ch́a khoá tra vào ổ. Rồi tiếng xâu khóa leng keng đập nhau nhịp cho bước chân xa dần, mất hút. Hắn thở ra. Hắn dập chữ Nhân. Tôi tên là Phan Thượng Dân, quê ở…Khai thế này từ thuở học cấp hai, chán thế, như bát cơm vừa khê vừa nhăo. Quơ chiếc nạng, hắn lảo đảo đứng lên. Đến dựa bên cửa sổ, hắn lẩm nhẩm, Nhân chứ. Thằng Dân là đứa em song sinh của ḿnh cơ mà. Hai anh em, chỉ khác nhau chỗ một thằng đầu có một khoáy, thằng kia tham lam, đầu có những hai khoáy. Ḿnh nhường, một cũng được. Nhưng ḿnh chưa bao giờ thấy tận mắt đầu ḿnh một hay hai khoáy. Ở với nhau được đến năm lên sáu, lẽ ra ḿnh có thể kiểm nghiệm trên đầu thằng anh hay thằng em kia. V́ không làm, nên ḿnh là thằng nào, Nhân hay Dân? Con mụ hoạnh họe ḿnh ngu thật, nó nhầm chứ ḿnh làm sao lẫn được ḿnh với người khác. Thôi, vào xóa chữ Dân vậy.
Ơ mà này, nghe đâu có tiếng ầm ́ từ cuối trời vẳng lại. Gió bất chợt bốc từng cơn cuốn thốc những chiếc lá bàng từ nền sân đất nện lên trời. Lá bay, nh́n xa tựa một đàn bướm nhởn nhơ chao lượn. Những con bướm này chẳng khác bướm bản Chênh Vênh chân Trường Sơn, bom đạn thế mà cứ ngu dại nhởn nhơ. Thời c̣n nằm ở địa đạo Vĩnh Mốc, thỉnh thoảng bắt được con nào thật đẹp là ḿnh rút ruột rồi kẹp vào quyển sổ tay ép khô. Đồng đội trêu, ê này thủ trưởng, lính mà sao lại lăng mạn ủy mị như đàn bà con gái thế hả. Chúng nó nào có biết, xưa yêu quê hương v́ có hoa có bướm. Có những lần trốn học bị đ̣n roi[1]…C̣n nay ? Im miệng, cấm hỏi, tiên sư chúng mày, chuyện riêng tư. Ái chà, đồng đội đồng chí với nhau, ép bướm cho người yêu chứ ǵ! Cái con bé mắt lá dăm trong đội thanh niên xung phong thỉnh thoảng tải gạo đến đơn vị ḿnh, có đúng không? Th́nh ĺnh sấm động. Mưa thưa hột lộp bộp. Bóng ai như Thắm th́ phải. Bầu trời nhoáng lửa bổ dọc thành hai mảnh run rẩy. Tiếng sét xé không gian tưa ra như tấm áo mục rách tả tơi. Nay yêu quê hương v́ trong từng nấm đất… Khốn nạn, Thần Sấm vừa qua, Con Ma đă tới. F-4 hay F-108 đây ? Nh́n ra ngoài cửa sổ, ḿnh kêu toáng lên, bướm ơi, có cánh th́ bay, bay đi cho nhanh. Nhưng sao đàn bướm vẫn cứ chập chờn lượn quanh Thắm. Thắm ơi, vào hầm trú, nó đánh bom. Con Ma rú rít sẹt ngang đầu. Đất đá tung tưởi. Có một phần xương thịt của em tôi. Mưa nặng hột, rào rào vỗ lên những mái tôn cười từng tràng phụ họa cho trận bom nổ trên thân thể Thắm đang bị vây hăm trong đàn bướm nhởn nhơ.
Hắn vung chiếc nạng thẳng cánh quật vào khung cửa sổ, miệng há hốc gọi tên Thắm, mắt lồi ra đỏ lè như lửa bốc cháy rừng. Quị xuống, hắn rúc đầu giữa hai đầu gối, người co giật, bọt mép nhễ nhại ứa trắng, và cứ thế gào thét cho đến lúc có người tung cửa xông vào.
*
Cuộc hội chẩn gồm 3 giọng. Giọng 1, ề à, miệng thỉnh thoảng chép chép như thể đang xỉa răng, có lẽ là giọng một chức sắc trong ngành nghề. Giọng 2, đa dạng, lắm lúc the thé rồi bất chợt hạ xuống thầm th́ bí mật, đúng là giọng con mụ ấy, đang ở tuổi măn kinh nhưng vẫn lăm le lên chức trưởng khoa một ngành trị liệu trong cái nhà thương Sài Đồng chẳng mấy ai để ư đến này. Giọng 3, giọng thanh niên, phát ngôn kiểu có chút nóng nẩy của anh y sĩ nào đó chắc mới ra trường.
Giọng 2 : Báo cáo anh, đây là lần đầu bệnh nhân nổi hung đánh người chứ b́nh thường, anh ta ngồi đâu ngồi đó, im như thóc, lành như đất. Em theo rơi anh ta từ gần năm nay, không thấy triệu chứng ǵ, lắm lúc c̣n nghi vấn anh ta giả bệnh để khỏi phấn đấu kiếm ăn bên ngoài…
Giọng 1 : Ờ…cũng có thể, thương phế như thế khối người vờ vịt chứ ra khỏi nhà thương là chỉ có đói… (chép, chép) Thời này hết bao cấp nên thấy tống khứ đứa nào được cứ tống, ngân sách chẳng có bao nhiêu, tỉnh cứ dùng dằng, cuối năm rồi mà vẫn chỉ giao chưa đến năm mươi phần trăm. Ờ ờ… Thuốc men th́ từng bước chuyển dần sang Đông Y (tiếng mở giấy loạt xoạt) Ờ… Phan thượng Dân, thiếu úy Quân Đội Nhân Dân…ờ ờ…Mặt trận Quảng Trị, bị bom…ờ ờ …Huân Chương Chiến công, phục viên, về Kiến Thụy rồi được lên Hà Nội học Tổng Hợp, khoa Văn…Bộ Thương Binh Xă Hội báo cáo y phát rồ, suốt ngày đi bắt châu chấu, không lao động. Y lại có tật chửi đổng…(cười) có thể gây hoang mang cho quần chúng…Ờ ờ…Thỉnh thoảng y khóc rống lên rồi gọi tên Thắm, gọi mẹ. Bộ đẩy đương sự về địa phương, rồi Ủy ban Nhân Dân Xă khiếu nại trả đương sự lại cho cơ quan quản lư xă hội thương binh....Hừm …kéo qua giằng lại và cuối cùng th́ là nhà thương đây (thở dài, tiếng gấp giấy loạt xoạt). Các đồng chí nghĩ thế nào?
Giọng 2 : Báo cáo thủ trưởng, em cho là hung bạo gây thương tích th́ phải xử lư nội bộ, có biện pháp cải tạo, không được th́ trừng trị…
Giọng 3 : Em xin phép được phát biểu…(hắng giọng) Đó là đối với những người b́nh thường, chứ với người bệnh th́ hành động của bệnh nhân vô ư thức. V́ thế xử lư, cải tạo, trừng trị là thế nào ? Nhà thương chỉ có một việc là chữa bệnh cho người ốm, và muốn chữa th́ phải đi t́m căn do…
Giọng 2 (cười, khinh khỉnh) : Ai chả biết thế, học ở trường mà. Chú không biết chứ thực tế nó khác. Làm bậy, cai bệnh cứ đánh, đánh cho đau th́ sợ. Cái sự chú gọi là vô ư thức được thay bằng cái sự sợ…Thế là vào khuôn phép, cứ răm rắp cả. Báo cáo thủ trưởng, mềm th́ nắn, vào đến đây có rắn cũng nắn cho mềm.
Giọng 3 (ngắt) : Nhà thương khác, nhà tù khác. Cai tù đánh th́ khả dĩ c̣n hiểu được, chứ cai bệnh khác cai tù, chức năng là góp phần trị bệnh cho những người tâm thần. Cứ là cai th́ có quyền đánh th́ quả (cười nhạt)... ‘‘ta có cách của ta’’ thật…
Giọng 1 (xen vào): Ờ…này nhé, đại đoàn kết th́ đại thành công, phải không nào? Chúng ta trao đổi chuyên môn trên tinh thần nội bộ, các đồng chí nhớ cho…Ờ ờ…(miệng chép chép) Thế hệ mới được đào tạo có khác với cái thời của ḿnh. Cứ như ḿnh, học y được hai năm th́ lệnh đi B, thế là khăn gói lên đường, vừa đi vừa học, phấn đấu…dưới ba ngọn cờ trong ba ḍng thác Cách Mạng. Nhưng chuyên không bằng hồng, thằng nào cũng biết cái thời đó là như thế…Ờ ờ (nh́n người đàn bà, cười nháy mắt) Sau th́ khác, phải lấy hồng xen chuyên mới được. (Quay sang thanh niên) Thời của cậu th́ thế nào đây…
Giọng 3 ( chậm răi) : Thời chúng tôi là thời làm y sĩ th́ công việc là chữa bệnh, tất phải chuyên. C̣n hồng hay xanh hay đen hay trắng th́ là chuyện quản lư, chuyện lănh đạo ! Công nào việc nấy…
Giọng 2 (cười nhạt, mỉa) : Cái thời trứng khôn hơn rận mà lại!
Giọng 1 : Thôi, thôi! Tôi giao cho chú bệnh nhân này nhé…Phương án trị liệu của chú thế nào? Chú tŕnh bày sơ qua cho chúng tôi biết, được không?
Giọng 3 : Phải t́m căn do. (tần ngần, lẩm nhẩm nói một ḿnh) ...những con châu chấu, Thắm, lẫn lộn Nhân với Dân…Khung hiện thực vật chất chao đảo trên cái nền tâm linh hỗn mang…
Giọng 2 (bực bội) : Báo cáo thủ trưởng, cái nền vật chất là cơ bản. Nền, chứ không phải khung! Cơ sở của duy vật biện chứng không chấp nhận đi ngược lại…
Giọng 1 ( ê a) : Thôi, cho tôi xin…Đă bảo phải đoàn kết mà lị!
*
Tôi tiếp cận với anh bác sĩ trẻ trong tư thế một con lợn bị trói. Phần trên ngực và hai tay tôi nong tṛn trong chiếc áo vải cứng như mo mặc ngược từ trước ra sau, cột bó gị vào chiếc giường đơn bằng gỗ tạp. Phần dưới, cổ chân bị trói vào chân giường bằng một sợi chăo chắc nịch, càng đụng đậy chăo càng xiết vào khiến máu không lưu thông, lâu chân tê liệt đi. Nằm ngửa như thế hai ngày, bụng rỗng. Tôi biết đang trong Hỏa Ḷ, cái tên bệnh nhân gọi ‘’pḥng cách ly’’ dành cho những kẻ lên cơn hay phạm kỷ luật. Thế nên kêu cũng chẳng ai nghe, mà dẫu nghe th́ cũng không thay đổi ǵ, chỉ tổ khát nước. Đói c̣n chịu chứ khát th́ lâu là mê mụ đi, mà chao ơi, những cơn mê lại kinh hoàng gấp trăm gấp ngàn lúc tỉnh.
Nghe tiếng kẹt cửa, tôi giả tảng nhắm mắt, thở gấp lên, họng kḥ khè. Phương án này là để chống bọn cai bệnh, chúng thấy thế ngại mạnh tay, sợ bệnh nhân có thể ‘’ tút’’ qua bên kia thế giới. Bác sĩ cúi xuống, tay tḥ vào nắm lấy mạch tay tôi, hỏi anh thấy trong người thế nào? Được dịp, tôi rên lên. Tôi lắc đầu, thều thào, nước, cho tôi nước. Rồi vừa uống, tôi vừa nhướng mắt lên. Anh ta nhỏ nhẹ, cứ uống, từ từ thôi. Tôi gật gật, nh́n kỹ. Anh ta c̣n rất trẻ. Sau anh kể tôi mới biết anh tốt nghiệp Đại Học Y, tu nghiệp ở Cộng Ḥa Dân Chủ Đức về ngành Tâm Lư, mới quay lại Hà Nội hai năm nay. Đây là một ngành tương đối mới, chỉ gần đây mới được chính thức đào tạo. Bệnh đường ruột, dạ dày, tim, phổi…có thuốc, thuyên giảm thấy và đo được. Đến mất ngủ, nhức đầu, đái đêm, di tinh, mộng tinh.. chẳng thuốc tây th́ thuốc ta, cứ uống măi, cơ thể cũng dần dần điều chỉnh quân b́nh. Nhưng bệnh tâm là thứ bệnh nhập nhằng, bệnh không ra bệnh, kẻ mắc vào th́ nhẹ gọi là hâm, là gàn, là dở người. Nặng hơn, là “chập dây”, là rồ, là tâm thần, là điên loạn. Đánh người đến suưt gây mạng vong thuộc diện điên ác, không phải điên lành. Và không khéo người ta đưa qua khu ‘’thế giới bên kia’’, tên biệt khu dành cho những bệnh nhân xếp loại nhà thương bó tay, không chữa trị, chỉ lăm le ghi tên vào sổ Nam Tào mong nhẹ gánh càng sớm càng tốt.
Anh bác sĩ trẻ nh́n sao mà giống Chính Ủy tiểu đoàn ḿnh đến thế. Cũng cặp kính trắng trễ xuống trên sống mũi nhô cao. Cũng cái cười nửa miệng. Cũng nhỏ nhẹ, hai bàn tay xoắn vào nhau lúc nói, đầu gật gù, giọng khi nhỏ khi to. Kéo tôi ra một góc vườn, anh hỏi, đă hồi sức chưa? Làm ǵ mà phải hồi sức? Anh quên rồi ư, mấy hôm trước nằm pḥng cách ly v́ đánh người. Thế à? Đánh ai? Tôi đáp, lơ đăng nh́n xuống thảm cỏ lung linh chút nắng vàng c̣n sót buổi cuối thu. Anh nh́n ǵ vậy? Ngóng quân. Đây này, đây này! Nó đấy, thế là bổ xung được một tốt. Tay bỏ chiếc nạng, tôi rón rén ngồi, tay kia với lên rồi th́nh ĺnh từ cao chụp xuống. Mất thăng bằng, tôi chao người. Anh bác sĩ nhanh tay nắm được áo tôi, kéo lại, miệng kêu làm ǵ thế ? Đứng thẳng dậy, tôi từ từ mở bàn tay nắm hờ. Một con châu chấu c̣n non ngỏng cổ, ḿnh đen, cánh ánh sắc xanh, râu lúc lắc, chân đạp, càng giơ cao. Tôi nghiêm trang, đưa tay lên chào:
- Báo cáo Chính Ủy, bổ xung đợt này như vậy chỉ toàn lính trẻ, lại nhỏ giọt thế này, số quân trung đội tôi chưa lên được một nửa thời chốt ở Gio Linh.
Anh bác sĩ lắc đầu, ai là Chính Ủy? Th́ c̣n ai nữa! Theo chân tôi, Chính Ủy xăm xăm bước. Đến chỗ nằm, tôi bỏ nạng, mắt đảo một ṿng, cảnh giác đề pḥng rồi mới cúi xuống lôi từ gầm giường chiếc hộp các tông nắp có đục sáu cái lỗ thông hơi. Tôi mở nắp, ch́a cho Chính Ủy xem. Trong hộp có năm con châu chấu ma cúi cổ dương càng rồi rút hết vào một góc. Thả con vừa bắt vào, tôi trầm giọng:
- Báo cáo đồng chí, cách đây mấy ngày bị phi pháo, trung đội chúng tôi mất bẩy c̣n ba, yêu cầu bổ xung quân số càng sớm càng hay!
Tḥ tay vào nắm lấy con châu chấu non, tôi vặn béng một càng. Thấy Chính Ủy nh́n cḥng chọc, tôi vội nói, tay vỗ vào cái nạng:
- Đồng chí cứ kiểm soát, đội viên đứa nào cũng mất một càng. Đơn vị tôi đặt chỉ tiêu b́nh đẳng lên hàng đầu, quân trang quân dụng như nhau, tim một trái, chân một cái, cơm sấy lương khô chia đều.
Thoáng một cái bóng thoắt qua.
- ...Lại Nó ! Báo cáo đồng chí, chuẩn bị tác chiến, tôi gầm lên.
Nhưng Nó là ai? Giằng lấy cái hộp, tôi luồn xuống gầm giường, nói vội, chắc đám lính Lữ Dù 2. Không, làm ǵ có ai đâu ? Nó đấy, tôi hét, tay chỉ một người đầu quấn băng trắng vụt biến mất.
- Nó làm ǵ ?
- Báo cáo đồng chí, chính nó đă dập pháo vào đơn vị tôi, đạp một đạp, trung đội toi mất nửa.
- Anh ta nằm cùng viện, có phải lính Dù đâu!
- Chính nó đạp, anh em mới phản công, phạng cho một cú chí mạng.
À, ra thế! Anh bác sĩ chép miệng, lẩm nhẩm, tất cả là v́ những con châu chấu ma…
*
Sổ tay :
...người bệnh hai tháng liền không nói thêm một câu. Thăm anh, anh nh́n, cái nh́n vô cảm. Hỏi, anh quay đi. Vẫn vô cảm. Y tá kể, anh ôm hộp các tông có những con châu chấu, thỉnh thoảng mở ra ngắm nghía, lẩm bẩm chuyện tṛ. Thỉnh thoảng lại khóc, rấm rứt, tức tửi. Đêm đêm, anh mơ, miệng lảm nhảm. Bệnh nhân nằm giường bên nói, anh ngủ được th́ ngáy to lắm, nhưng chỉ thế, không biết ǵ thêm….
Làm sao để anh nói cho bật ra cái phần vô thức? Vô thức = vô minh? Có phải phục hồi được phần ư thức là hết điên? Chắc ǵ! Có những cơn điên tập thể. Quẳng cả triệu người Do Thái vào ḷ thiêu chẳng hạn. Một xă hội cùng rủ nhau lên cơn điên th́ ư thức trong trường hợp ấy là cái ǵ? Vừa tŕnh bày một chút lư luận, bà X, bác sĩ vừa hồng vừa chuyên bĩu môi. Bà nói nhỏ, nhưng vừa đủ cho mọi người nghe, rỗi hơi…Đồng chí Giám Đốc bệnh viện ề à phán, chủ nghĩa xă hội nghĩa là làm sao điên mà vẫn lao động cho tốt! Và nhất định cứ một câu, đoàn kết đoàn kết. Bà X gợi ư sang xin bên Công An thuốc ‘‘sự thật’’ cứ tiêm vào là có ǵ nói hết, vô thức nào cũng ḷi mặt chuột, chẳng thể giả điên trốn lao động măi được! Nóng mắt lên, ḿnh bảo: chúng ta không phải là công an. Đồng chí Giám Đốc ề à, cái thứ thuốc sự thật đó bên nhà thương dân sự không có v́ đất nước chúng ta c̣n nghèo. Và lại đoàn kết, đoàn kết, để chấm dứt buổi họp …
Điên-tập thể. Nhắc chuyện này lại nhớ ông Elhanan Donnefeld, thầy hướng dẫn ḿnh ở Berlin. Ông là Đức, gốc Do Thái, chạy sang Liên Xô vào đầu Thế Chiến 2 lúc 16 tuổi, xung phong vào Hồng Quân và là một trong số những người lính đầu vào giải phóng Berlin. Sau ông qua Moscova, học Y và chuyên ngành tâm bệnh trước khi trở về công tác ở Đức. Ông bị ám ảnh bởi cái chết của cả ḍng họ ông, nội cũng như ngoại, khi tất cả mười sáu người máu mủ lủi thủi leo lên xe lửa đi qua Ba Lan dưới mũi súng phát-xít. Thời gian ấy ông mới mười ba tuổi, may được một bà già vốn là bà giáo dậy ông cưu mang, giấu xuống hầm trong một vùng ngoại ô. Bà bảo:’’ này Elhanan, con cũng sang BaLan, nhưng đi bằng con đường khác, và đi với một cái tên khác, một cái tên arien [2] chính hiệu...’’ Bà buồn rầu, th́ thào:’’ Trong cái nước Đức này, họ phát điên lên cả rồi!’’. ‘’ Nhưng họ là ai?’’. Bà ngoảnh mặt, thở dài ‘’ Lạ một cái, họ chính là hậu duệ của những Holderlin, Heidegger [3]...Tại sao những đứa con của một nền văn minh bỗng chốc thành bầy quỉ đi tàn hại con người hả ?’’. Elhanan được những người Đức theo Cộng Sản đưa qua Liên Xô. Khi về Berlin sáu năm sau, ông đi t́m nhưng bà giáo cứu ông đă chết. Elhanan nói, câu hỏi của bà cho đến nay ông chưa t́m được giải đáp hoàn toàn thỏa đáng. ‘’ Đó là món nợ với bà mà tôi c̣n phải trả! ‘’.
*
Chính ủy dạo này thật lạ, hỏi han chuyện nhà chuyện cửa. Tôi thành khẩn :
- Thưa đồng chí, tôi không nhớ được ǵ…Cha đi công tác ở đâu tôi không biết. C̣n mẹ, mẹ tôi chết khi tôi c̣n bé. Tôi chỉ c̣n bà ngoại, già lắm rồi! Khi tôi lên đường đi B, bà dặn, sống khôn th́ chớ chết, thác thiêng mà bà đi về hầu các cụ th́ mày cũng chỉ có cháo lá đa thôi con ạ!
Chính ủy lắc đầu, tay ghi chép. Vỗ vai tôi, Chính ủy thân mật :
- Thế những người đồng đội, thân nhất là ai? Có kỷ niệm ǵ không?
Nhất định là có, báo cáo đồng chí. Khi ấy, tôi đă bị điều qua sư đoàn 325, toàn tân binh mới vào để bổ sung chiến trường. Cùng qua coi bọn lính trẻ, có Tạ, Trung đội phó, đi B từ năm 67. Nó người Băi Cháy, vạm vỡ, nhanh như vượn và khôn như quỉ. Tội một điều là nó hay nói, nói nặng, và nói thẳng với mọi người, kể cả cấp trên. Trước đó, có Trường Sơn chết ở Bàu Bính. Tay này yêu Giang, cô bé giao liên đi mua thuốc Tây bị chặn khám. Cô ta nuốt hết đủ loại thuốc để phi tang, nhưng sau đó thuốc hành đến phát điên. Bàu Bính bị tấn công, Giang cứ lừng lững đi trong lửa đạn. Sơn nhảy ra tính cứu, nhưng dẵm phải ḿn chính ta gài để chặn địch. Rồi khi rút từ bờ bắc sông Nhung về An Thái, thằng Phi người làng, nói gở là thèm một bát cháo gà. Nó cũng chết, không hiểu chết thế nào, trừ chuyện khi chết nó vẫn đói. Cũng trong đợt ấy, có thằng An. Nó c̣n măng tơ, lăng mạn, ra trận sợ nên cứ i ỉ ngâm « …chiến trường đi chẳng tiếc ngày xanh ». Về đến An Thái mới biết nó lạc đâu mất. Cả trung đội không ai nói ǵ, nhưng đứa nào cũng nghĩ chắc nó toi, không bom đạn th́ ḿn chông, chẳng thể thoát được… Đầu tháng tám, hội nghị Paris tái họp. Chiến trường đột nhiên yên tĩnh. Hội đàm, tiếng nói át tiếng bom. Tạ ngửa mặt nh́n trời chi chít sao, cười khẩy ‘‘…nhưng át được bao lâu. Tiên sư chúng nó! ‘’. Tôi không đáp. Bọn lính « tơ » hoàn hồn, rủ rỉ tâm sự với nhau, kháo là ḥa b́nh đến nơi rồi. Ngồi bên Tạ, tôi nghe tiếng sột soạt. Quay nh́n, mặt nó đờ đẫn, tay thọc trong quần. Nó hự lên một tiếng, mặt áp vào đất ẩm, chân từ từ duỗi ra. Lát sau, nó thở phào, giọng bẽn lẽn ‘‘…tớ nhớ vợ tớ quá. Cứ đêm thế này, không bom không đạn là lại nhớ! ’’. Rồi nó kể, vợ tớ kháu lắm nhé. Ngày làm than th́ nhem nhuốc, nhưng nó về tắm một cái là trắng như tiên trên giời, sờ vào là má hây hây, người hừng hực. Nó hỏi tôi ‘’…thế cậu đă… ấy với cái Thắm chưa?‘’. Ấy à ? Ấy chứ lị. Nó hềnh hệch, ừ, làm ma không chồng quỉ không vợ th́ phí của giời. Tôi khẽ quát ‘’…lại nói gở‘’.
*
Sổ tay :
… Bất ngờ, bệnh nhân buột miệng nhắc Thắm. Hỏi gặng về Thắm đôi ba lần, bệnh nhân nín lặng, làm như điếc. Điều ǵ bí ẩn? Tuần trước, tôi lại lân la khơi chuyện. Vùng đứng lên, bệnh nhân réo tên Thắm gọi ầm ĩ, xông ra vườn, lết chạy đến kiệt lực rồi ngất đi. Thời gian sau, anh ta lại im ĺm, không nghe, không nh́n. Xem lại hồ sơ bệnh lư, anh ta bị thương ở đùi, sau phải cắt v́ vết thương nhiễm trùng tấy lên…Nhưng làm thế nào để gần gũi anh ta th́ mới có thể chẩn cho sát bệnh ? Mấy hôm nay, ḿnh đi bắt châu chấu mang đến gửi bệnh nhân, miệng bảo, này quân tăng viện đây. Bà X bảo ḿnh « lây » điên. Bệnh nhân có vẻ mừng rỡ. Ít nhất, anh ta cũng ngước lên nh́n ḿnh, miệng kêu ‘’Cám ơn Thủ trưởng!‘’. Lân la hỏi anh về Thắm, anh quay mặt, tay trả lại những con châu chấu...
...Elhanan xưa có đề cập rất nhiều đến trạng thái psychose [4] v́ sự tổn thương libido [5] mà bệnh nhân không chấp nhận. Ông ta cho rằng libido không phải chỉ là t́nh yêu và khả năng thỏa măn dục tính trai gái. Libido rộng hơn thế, gần với Eros trong thần thoại Hy Lạp, chỉ thứ t́nh yêu giành cho cả cái thế giới bên ngoài của một cá thể. Nếu cái t́nh yêu đó mất và không có ǵ đền bù được, cá nhân trở thành cô độc và chỉ tồn tại được bằng cách tạo ra thế giới của riêng ḿnh với những qui luật của nó, dần dần tiến đến trạng thái tâm thần phân lập[6], có thể mất hết ư thức về mọi hiện thực khách quan. Nhưng khi cái hiện thực khách quan - Elhanan chép miệng - tương ứng với một cơn điên tập thể như trong thời Nazi ở nước Đức, th́ tạo ra và sống trong thế giới phân lập của ḿnh là điên hay tỉnh? V́ vậy, Elhanan cho rằng chữa bệnh ‘’điên’’ của một người không thể tách được sự chẩn đoán những cơn điên của cả xă hội!
*
Dân đáp, giọng quả quyết:
- Tôi không thể là Phan Thượng Dân. Thằng anh em song sinh của tôi chết rồi. Chính mắt tôi, tôi thấy nó chết ngày 19 tháng tám. Phan Thượng Nhân th́ c̣n sống.
- Dân chết ngày 19 tháng tám? Chết ra sao? Anh cố nhớ lại đi…
Dĩ nhiên là nhớ v́ muốn quên cũng chẳng được! Phải, tôi kể cho Chính Ủy, đầu tháng tám, chiến trường yên tĩnh. Bên ta ngưng pháo, địch cũng thôi bom. Lính kháo, ḥa đàm ở Paris nhất định sẽ thành công. Chúng tôi chuyển thương binh về phía bắc sông Thạch Hăn. Xác lính chết đầy gịi bọ, sau khi kiểm tra đơn vị, tên tuổi, đem xúc tất cả vào những căn hầm chữ A, thắp hương cúng kiếng rồi lấp. Bọn lính « tơ » lầm rầm khấn, các anh phù hộ, cho ḥa đàm suôn sẻ, chúng em nguyên vẹn mà về lại hậu phương. Chính ủy tiểu đoàn đến động viên, báo ta thắng lớn ở Paris, Ních-xơn nhượng bộ, chỉ cần ta cho phép nó rút hết sáu mươi ngàn lính Mỹ an toàn là cái ǵ nó cũng chịu. Tạ cao giọng ‘’…th́ cho chúng nó cút, giữ làm đéo ǵ ! Cuốn xéo sớm lúc nào hay lúc đó ! ‘’. Chính ủy cười, dĩ nhiên, nói ‘‘nhưng c̣n nhiều vấn đề. Bồi thường chiến tranh chẳng hạn. Các cậu yên trí, « trên » lo hết. Lính chúng ḿnh sẽ được đền bù ‘’.
Chỉ ba ngày ba đêm không bom không đạn đă là một đền bù rồi. Lính chúng tôi không phải ḅ, không phải lết, không phải kéo xác đồng đội, không phải há mồm để giảm sức áp của bom trong không khí, không phải giỏng tai nghe tiếng đạn xé gió để đoán địch đang đến từ đâu. Chúng tôi đi đứng thẳng thắn khoan thai, hít thở thảnh thơi, thong dong tỉ mẩn lau súng, thông ṇng, soát lại cơ bẩm. Tạ cười ‘’ Đéo mẹ nó, súng với đạn ! Bây giờ đánh đấm ǵ nữa mà lau với chùi! Sờ vào ṇng, ghê cả tay - nó quay lại bọn lính tơ, hềnh hệch - chúng mày may, vừa ra chiến trường là hoà b́nh, toàn mạng về với cha, với mẹ…‘’. Thằng Thao, mới mười bảy tuổi, rú lên ‘’Em ấy à, em sẽ đi học nốt cấp ba…‘’. Nó vỗ ngực ‘’…đây, học sinh chuyên toán nhé. Loại giỏi nhất Ư Yên, Nam Định nhé ‘’. Nghe đến quê Thắm, tôi nh́n sang nó, ḷng bỗng nôn nao. ‘’Cậu Ư Yên hở, nhưng làng nào?‘’. ‘’Em ở ngay thị xă…‘’ . ‘’Cậu tả cho tôi xem, tôi có người quen ở Ư Yên’’. Tôi nghe nó nói, ghép h́nh bóng Thắm vào phố, vào chợ. Vào con sông Đáy lững lờ. Tạ ngồi nghe, th́nh ĺnh lên tiếng ‘’…thằng bé con ḿnh năm nay mới học xong cấp 2 ‘’. Nói xong, nó quay mặt về phía biển, tay quệt nước mắt.
Sáng tinh mơ ngày thứ tư, Quảng Trị bị lùa dậy bằng một trận mưa pháo đại bác 105 ly. Quà sáng, điểm tâm bằng bom bướm do một đoàn Con Ma bay qua rắc xuống. Ôi, thế là những ngày ḥa b́nh bèo bọt. Tạ quát lính xuống công sự, chửi địt mẹ nó, vừa đánh vừa đàm, hết đàm lại đánh, hết đánh đến đàm. Thằng Thao vội vă kẹp súng, quơ nón cối, nhảy ào xuống giao thông hào. Mặt nhớn nhác, rỉ mắt tép nhèm, nó nắm lấy tay tôi, hỏi ‘’…thế lại đánh nữa à? ’’. Chúng tôi nằm trong công sự cầm cự có lẽ đến hàng tuần. Ngày qua ngày, tiếng cánh quạt những đợt trực thăng đổ quân tiếp viện. Tiếng xích sắt M-113. Lính Lữ Dù 1 đang lấn đất tiến vào. Ống liên hợp điện đài réo lên. Chính trị viên trung đoàn phổ biến đến toàn thể bộ đội lệnh từ Quân Ủy Trung Ương, ta không lùi một bước, bám công sự giữ vững trận địa để mừng ngày kỷ niệm Cách mạng Tháng tám.
Lữ Dù 1 xua quân đánh thẳng vào những công sự pḥng thủ đúng ngày đó. Trước khi xung phong, máy bay địch thả bom xăng, lửa hừng hực bốc cháy trong chiến hào. Hàng chục con người ḿnh mẩy thành những ngọn đuốc sống vùng nhẩy lên mặt đất, cắm đầu chạy, miệng la thét đau đớn, làm bia cho hàng tràng đạn đại liên tới tấp ghim vào thân thể. Họ co giật rồi ngả xuống như những thân cây đổ, mỡ người cháy xèo xèo bốc khói lẫn vào mùi xăng hăng hắc. Không c̣n cách nào tránh chết cháy, tôi hô lính bỏ công sự, ḅ về phía lính Dù. Đêm tối, lính rút lưỡi lê, trùi người vào cát, cứ trước mặt ḅ tới. Khi hỏa châu bựt sáng, nằm im giả chết. Đạn veo véo bay sát đầu, gió xé rách khoảng không vạch ra một hấp lực vô h́nh xô đẩy lính vào ṿng tay thần chết đang mở ra đón đợi.
Lính hai bên trộn vào nhau trong đêm đen mịt mùng, một tay nắm lưỡi lê, tay kia quơ lên. Nón sắt, ta đâm. Nón cối, là bạn. Và ngược lại, nón cối, địch đâm… Cứ như thế, những con người đâm nhau, máu phọt ra thấm xuống cát trắng, cát thản nhiên nhấm nháp vị tanh tưởi của máu đổ ra mặt đất khốn khổ. Pháo tắt, người đâm, kẻ bị đâm rú lên. Pháo sáng, tất cả nằm im giả chết. Vũ trụ thu lại thành một tṛ chơi kinh dị, sống chết lập đi lập lại, xác người văng văi khắp nơi. Tiếng thằng Thao, thằng bé ở Ư Yên, hực lên ‘’Giời ơi, em vừa đâm ḷi ruột một người, thủ trưởng ơi. Em… em …!’’. Pháo sáng lại chiếu rọi một vùng trời. Thằng Thao th́nh ĺnh nhổm lên đứng thẳng người, hai tay đưa lên trời, kêu ‘’…Thôi, bắn đi… Bắn cho tôi chết đi…’’. Một loạt đạn vang lên chát chúa. Tôi nhắm mắt lại, lẩm bẩm, Thao ơi, sao mày lại tự tử kiểu ấy. Có cái ǵ lành lạnh dí vào trán. Tôi mở mắt. Ṇng khẩu súng M-16 đưa đẩy nghịch ngợm. Người lính dù, miệng nhếch cái cười khinh mạn, mắt nháy tôi như trêu trọc. Tôi nh́n kỹ. Anh ta giống tôi. Cũng mắt. Cũng mũi, cũng mồm. Anh chỉ khác bộ quần áo rằn ri. Tôi, quân phục xanh rêu. Anh, nón sắt. Tôi, mũ cối. Anh có thể bóp c̣. Tôi buông con dao găm vấy máu. Bỗng nhiên thật b́nh thản, tôi chậm răi nhắc lại lời thằng Thao ‘’Thôi… bắn đi!’’. Anh ta lắc đầu. Có lẽ anh là Nhân chăng? Tôi hỏi. Anh lắc đầu, buồn bă ‘’Là ai cũng thế! Bắn làm ǵ nữa. Chết vậy quá đủ rồi! ’’. Anh không bắn, thế th́ anh là Nhân, anh em của tôi, không thể khác được. Tôi vui mừng đứng dậy, tay giơ về phía anh. Đúng lúc đó, tôi nghe một tiếng nổ lớn. Như khán giả xem ảo thuật, tôi nh́n thấy cả thân thể ḿnh bật lên đu bay trên những đám mây rám sắc thép tôi đỏ đêm 19 tháng tám. Không mong nó rơi xuống, tôi biết tôi chỉ muốn từ biệt trái đất kinh hoàng này. Và tôi bay, mỗi lúc một cao…
*
Sổ tay:
.... Thằng Thao điên hay tỉnh? Anh lính dù điên hay tỉnh? Trong cái tập thể lính hai bên đang chém giết như thế, tách khỏi hành vi giết người bằng cách giết chính ḿnh chắc không ai trong cơn điên cuồng đó cho là tỉnh!
... Nhưng cái ǵ là cơn điên của tập thể? Ḿnh hỏi, rồi nghe tiếng Elhanan đáp, là hiện tượng ám thị của đám đông bị thôi miên! Trong trường hợp này,người điên tách khỏi đám đông hóa ra kẻ tỉnh nhất. V́ hắn là kẻ chối bỏ hiện thực bên ngoài hầu giữ được nguyên vẹn ư thức về bản thể của ḿnh !
*
Tôi nhớ những buổi tối, bà tôi lẩm nhẩm cầu kinh, tiếng th́ thầm, lạy Chúa ba ngôi ḷng lành, Chúa không cứu rỗi th́ ai cứu được bày cừu con Chúa tội nghiệt khi vào giờ lâm tử. Bà cầu kinh một ḿnh, giấu giếm cả tôi. Cho đến khi tôi phát hiện cây thập tự làm bằng hai đơn tre buộc lại, bà mới bảo, cháu ơi, người ta bảo tôn giáo là thuốc phiện, nghiện ngập tất sa đọa, thiếu đạo đức cách mạng. Một ḿnh bà, bà cầu Đức Mẹ che chở. Phần cháu, muốn sống như mọi người th́ chỉ được phép tin vào Cách Mạng... Thế đi, cho bà yên ḷng… Vâng, để yên ḷng bà, tôi ngậm tăm, lớn tiếng hô phất ba lá cờ trong ba ḍng thác cách mạng như mọi người, được quàng khăn đỏ, làm cháu ngoan bác Hồ. Nhưng khi học hết cấp 3, tôi không được vào đại học, lư do úp úp mở mở nhưng tôi sau cũng hiểu được rằng tôi gốc công giáo. Muốn tiến thân, chỉ có một cách là đăng kư đi bộ đội, thề diệt Mỹ Ngụy, góp tay vào công cuộc thống nhất đất nước. Để có hy vọng nhập ngũ, tôi biếu bà Bí thư xă cái nhẫn đính hôn của mẹ tôi, vừa khóc vừa van xin bà nói với ông Bí thư lờ đi cái khoản tôn giáo trong lư lịch tôi. Và đấy là lần đầu tiên tôi thành công. Oái oăm thay, đó là sự thành công cho phép tôi khoác lên ḿnh cái áo màu xanh xỉn, đeo lên vai vũ khí giết người, kẹp vào hông lựu đạn «ù ét», cứ từng bước ḷ ḍ đến chỗ chết. Bác sĩ biết, tôi không chết, chỉ cụt một chân. Hạ bộ mất một ít cơ năng, đái dắt cả ngày, lắm khi sót đến không chịu nổi. Tất cả để đổi lấy cái Huân chương Chiến Công năm 72 tôi đă vất đi đâu mất.
Cuối năm 73, tôi ra viện, về làng. Thương binh Phan Thượng Dân được đón tiếp như một vị anh hùng. Tôi nh́n xuống phần thân thể gửi tặng lại những ngày tháng chiến tranh, vừa mừng, vừa tủi. Ông Chủ tịch xă bảo, bà tôi đă qua đời, nhân dân xă ta lo lắng ma chay đầy đủ. Tôi điếng người, nước mắt chạy quanh. Vào nhà, trống trơn vẫn một chiếc trơng con, dưới gầm trơng là hai cái nồi, một cái xoong và dăm cái bát, cái đĩa dân làng đă xếp gọn. Tôi vất cây nạng, ngồi thụp xuống, khóc nức lên, khóc tức tưởi. Chao ôi, những ngày đầu tàn cuộc chiến là cái tang bà tôi. Ngồi trong căn nhà gianh, tôi gục đầu, ôm mặt khóc suốt đêm như một đứa trẻ con lạc đường. Bây giờ, tôi là người cô độc. Không thân thích. Không nghề nghiệp. Không đồng đội. Những thằng Tạ, thằng Phi, thằng Thao… chúng mày đâu cả rồi? Thắm nữa, em ở đâu? Nếu em c̣n, em sẽ thấy thân thể tôi tật nguyền, liệu em có nhắc lại cái câu ngày xưa dưới địa đạo Vĩnh mốc, rằng em không muốn mất tôi nữa không? Gặp lại thằng Thành, cũng thương phế, tôi đi với nó và em gái nó ra nghĩa địa viếng mộ bà. Hôm sau th́ tôi qua nhà bà Nhiều ở làng bên, người gần gũi giúp đỡ bà tôi. Lúc đó tôi mới biết bà tôi trối trăn để lại cho tôi vài chữ do ông bác viết, dặn lên Hưng Nguyên t́m một người tên Tín. Hóa ra đấy là chú tôi. C̣n người tôi cứ tưởng là bác th́ chính là cha tôi, cũng chết và chôn ở làng...Tôi kín đáo t́m hiểu. Chủ tịch xă bảo ‘’Bác nhà về quê đây th́ đồng chí đang ở mặt trận, khoảng giữa vụ mùa năm 72‘’. ‘’Thế sao bác tôi lại chôn ở đây ?’’. Ông bí thư găi đầu ‘’Ấy là khi bà ốm nặng th́ bác nhà từ Hưng Nguyên về. Nhưng bà chưa đi, bác nhà đă lăn đùng ra đâu hai tuần sau khi đến đây, đúng lúc Mỹ ném bom mọi nơi trước khi ta ‘’bắt’’ nó kư Hiệp Định Paris… Đồng chí biết, chúng tôi cũng cố gắng nhưng chỉ có thể ma chay sơ sài cho bác nhà. Nghĩa tử là nghĩa tận mà ’’...
*
Sổ tay :
…Ông giám đốc ề à ‘‘ Trên điều cậu đi Qui Nhơn, công tác trong một bệnh viện chuyên sâu về tâm thần đấy! ’’. Bà X chua loét, giọng hồ hởi ‘’…mừng cho anh. Cứ ở cái nhà thương Sài Đồng này, chữa trăm thứ bệnh, thuốc lại không có, nửa Tây y nửa Đông y măi, làm sao lên tay nghề được!’’. Tôi cám ơn cả hai. Trong đợt bàn giao bệnh nhân, tôi đề nghị, để Phan Thượng Dân cùng tôi vào Qui Nhơn. Lư do: bệnh nhân đang ở giai đoạn b́nh phục, đổi bác sĩ có thể làm chậm, thậm chí đảo ngược hẳn tiến tŕnh hồi phục. Bà X, nay đă lên chức Trưởng khoa, đỏng đảnh ‘’ Vâng, tôi đồng ư, đi cho có cặp. Trên đường, tha hồ bắt cào cào, châu chấu!’’. Nh́n bà, tôi cười mỉm. Tôi nhớ, y tá kể lại, là bà từng lớn giọng ‘’…đám bác sĩ trẻ chúng nó có cái cười hỡm thế nào ấy, không ưa được!’’. Dù sao, thời gian trước mắt vẫn cứ phải lo cho Dân. Anh ta đang có đà b́nh phục, bỏ th́ phí, sợ lắm khi không c̣n dịp…
...Chúng tôi lên đường vào đầu mùa mưa. Dân không hỏi ǵ, tay giữ rịt hộp đựng châu chấu, lẳng lặng lên ngồi cạnh tôi trong chiếc xe của bộ Thương Binh Xă Hội. Đi được một ngày mới đến địa phận Vinh. Quốc lộ 1 có sửa sang, nhưng c̣n những đoạn xe ́ ạch tránh hầm hố lồi lơm. Hôm sau xe vào địa phận Quảng B́nh. Từ lúc đó, nét mặt Dân bỗng âu lo, ôm hộp châu chấu vào ḷng, miệng mím lại. Cơn xúc động lúc một mạnh khi xe đến Vĩnh Linh. Dân lắp bắp: ’’Thủ Trưởng, ḿnh vào chiến trường rồi hẳn? ‘’. Tôi lắc đầu, nói giọng chắc nịch ‘’Hết chiến tranh lâu rồi, làm ǵ có chiến trường nào nữa!’’. Dân không tin, tai giỏng lên nghe ngóng, miệng lẩm bẩm ‘’ đă chiến tranh rồi, làm sao thật sự hết để có được ḥa b́nh !’’. Chợt có tiếng máy bay. Dân hoảng hốt quát: ‘’ Bom...Ngừng lại. Nó sắp đánh’’. Anh nhổm người lên, nhưng thật may, tiếng máy bay xa dần. Dân thở ra, lẩm bẩm ‘’ chắc bọn thám thính. Nó phát hiện th́ tí nữa thế nào Con Ma cũng bay đến ‘’. Đột nhiên, Dân quay sang nh́n tôi, hỏi: ‘’ Cứ đi thế này là đi đến đâu? Đi làm ǵ?’’. Tôi chưa kịp trả lời th́ Dân nhoài người về phía anh lái xe, khẩn khoản ‘’ đồng chí, vào đường ṃn mà đi chứ thế này trống hếch trống hoác nó đánh th́ ḿnh phăng teo ngay! ‘’. Tôi lại phải gh́ Dân xuống. Và cho đến nay tôi cũng chẳng hiểu động lực nào khiến tôi khi đó bật miệng đáp ‘’ đi t́m Thắm...’’. Dân nghe, ngơ ngác một lúc rồi trở nên hiền ḥa. Anh nh́n tôi, ‘’đây đâu có phải đường về Ư Yên đâu! ‘’. Tôi không biết phải nói ǵ, bỗng hối hận. Nói mà không có, bệnh nhân có thể mất hết niềm tin tuởng vào người y sĩ. Và khi không thể chinh phục lại được cái niềm tin ấy th́ coi như là vô phương chữa chạy.
... Xe chạy thêm nửa ngày th́ vào địa phận Quảng Trị. Tay chỉ về hướng Tây, Dân bảo: ‘’ Cổ thành ở bên kia...Đi tí nữa th́ đến Ngă Ba Máu !’’. Nói xong, mặt Dân tái mét, người run lên như sốt rét. Dạo gần đây, tôi dùng phương pháp thôi miên trấn an Dân. Tôi yêu cầu Dân lập lại một số động tác, rồi đưa anh ta vào giấc ngủ. Dân nhắm mắt nhưng chân tay vẫn thỉnh thoảng co giật...
*
Cha xứ Hưng Nguyên tên là Nguyễn Trường Văn. Sau năm 54, văn đổi tên thành Tín khi Cha quyết định ở lại không đi Nam, nhắc ḿnh giữ đức tin vào Chúa để phục vụ giáo dân. Cha có những nét thân quen lạ lùng. Cha nói, tôi mới biết cha là chú tôi. Tôi không phải họ Phan, mà là họ Nguyễn, tên cha đẻ ra tôi là Nguyễn Trường Vơ. Họ Phan là họ cha mượn một người đồng chí thời Quốc Dân Đảng bị chết trôi sông. Phan Thượng Chính thật ra là Nguyễn Trường Vơ, người Giáp Đoài. Chú tôi lôi ra cho tôi xem gia phả. Ông cố tổ tôi là Nguyễn Trọng Thức, đă từng sang Pháp, sau cộng tác với Tây Sơn trong thời Gió Lửa. Đến đầu triều Gia Long, con ông là Nguyễn Quốc Thư cùng mẹ là Đặng thị Mai về tá túc xứ đạo Bùi Chu, đẻ ra Nguyễn Trường Tộ. Cụ Tộ cũng bôn ba đây đó, dâng Tế Cấp Bát Điều lên triều đ́nh Tự Đức, không được dùng, đau đến đứt ruột mà chết. Cụ sinh ra ông tôi, Nguyễn Trường Cửu, tục gọi là Đồ Cửu. Ông tôi nối chí cố tổ, tiếp tục biên soạn cuốn Tề Nhân Thế Luận, nhưng lực bất ṭng tâm. Ông sinh được ba người con trai, cha tôi là con cả. Ngoài chú tôi, tôi c̣n một ông chú khác hiện là Linh mục tại Rô-ma. Chú tôi chép miệng, gia tộc ḿnh là vậy, may c̣n có tôi nối ḍng. Hai chữ nối ḍng làm tôi điếng người. Tôi vội thưa, c̣n anh Nhân, Phan Thượng Nhân. Chú bảo chú biết rồi, đưa cho tôi một cái phong b́, thư cha tôi gửi cho tôi.
Tôi ở lại giáo xứ, hỏi chú, Tề Nhân Thế Luận là ǵ? Sao ông tôi làm tiếp chuyện cố tổ để dở dang mà lại lực bất ṭng tâm? Chú kể, cố tổ tháp tùng hoàng tử Cảnh đi Paris, quen Seyès, một Linh mục theo cách mạng Pháp, nhờ thế được đọc Công Ước Luận của Rousseau, Vạn Pháp Tinh Lư của Montesquieu. Tề Nhân là mọi người như nhau. Cố tổ yêu lẽ công chính, muốn đưa xă hội phong kiến quân quyền đến một xă hội mới, con đường ắt phải khởi đi từ truyền thống nước ta, văn hoá là văn hóa Tống Nho ràng buộc. Đến đời cụ Tộ, cụ kêu gọi cách tân qua con đường khoa học kỹ thuật, từ phát xuất đó mà từng bước cải cách chính trị và tổ chức xă hội. Rồi đến thời ông tôi, ông lại cho rằng đề xuất của cụ chỉ có một mặt, mặt kia là văn hóa, cái mặt đă thấm sâu vào đến xương tủy dân tộc. Ông dạy ‘’tu thân, tề gia, trị quốc, b́nh thiên hạ’’ là một thể loại qui nạp bóp chẹt con người. Thiên hạ phức tạp hơn quốc gia, quốc gia phức tạp hơn gia đ́nh. Từ tề gia đến trị quốc, là hai khuôn mẫu khác biệt, không thể suy từ cái nọ qua cái kia như hệ luận. C̣n đúc kết về tu thân, tu thế nào? Trai th́ Trung, Hiếu, Tiết, Nghĩa. Gái, Công, Dung, Ngôn, Hạnh. Tất cả đều nhằm ổn định một xă hội dựa trên quân quyền và phụ quyền. Cá nhân mỗi con người teo tóp lại đến chỉ c̣n là những cái đinh con vít mất hết tự do, tự chủ, quay thế nào cho phù hợp với guồng máy xă hội là quay. Như thế, kỹ thuật và khoa học có đổi thay là đổi thay bề mặt, hời hợt như sóng trên biển, như gió trên cây. Ông cho rằng phải thay thế quân quyền - phụ quyền bằng ư thức về dân quyền. Muốn vậy, cá nhân như chủ thể phải giải phóng khỏi khuôn mẫu cũ, cướp lại cái tự do mà xă hội phong kiến tước đoạt, cùng nhau tạo ra một tập hợp đồng thuận trong tinh thần Công Ước. Trầm ngâm, chú tôi tiếp, sau cuộc khởi nghĩa của Quốc Dân Đảng ở Yên Bái thất bại, cha con gia nhập đảng Cộng Sản Đông Dương, đọc Tư Bản luận, cảm thấy cái hy vọng một xă hội công chính là có thể có được. Khả năng có và con đường để đạt đến là hai phạm trù tách biệt. Cái trước, đến từ lư luận. Cái sau, từ hành động, làm đ̣n bẩy thay đổi xă hội. Hành động th́ sai một ly, đi một dặm… Chú chép miệng, hành động lại là sự cụ thể hóa chẳng phải chỉ của cả lư luận mà c̣n cả tâm linh. Phần tâm linh sâu thẳm là phần những người theo cách mạng ngày nay phủ nhận. Họ giản lược con người theo phép duy vật nhưng lại thiếu phương pháp biện chứng, đến độ con người trong lư luận của họ là con người chỉ c̣n một tầm kích, không toàn diện, và v́ thế không có thật. Họ cũng hứa hẹn thiên đàng, đặt tên là thế giới đại đồng. Thay cho ba ngôi trong Ki Tô giáo nay có biện chứng lịch sử một bên. Có tính khoa học bên kia. Ở giữa là Đảng chuyên chính của những người Vô Sản, không thể sai lầm, vô cùng quyền lực, chẳng khác ǵ Thượng Đế. Muốn thành linh thiêng phải có uy vũ, và thế là người ta đề ra đấu tranh giai cấp. Không tạo được mưa, được nắng, chú tôi bảo, thôi th́ người trần mắt thịt tạo ra oan khổ vậy.
*
Sổ tay :
...Thú thật, ra đến bệnh viện tâm thần Qui Nhơn, tôi có cảm tưởng như bị đi đầy. Nằm chơ vơ ở khúc rẽ sang cầu Sông Ngang, bệnh viện có khoảng gần một trăm bệnh nhân, một bác sĩ ‘’chế độ cũ’’ đă luống tuổi, mười hai nhân viên gồm y tá, y công và năm cái chuồng nhốt đâu độ mấy chục con chim. Bệnh nhân thường không thân thích, bị những cú sốc cực kỳ bạo liệt trong chiến tranh, mất cha mẹ, vợ con... trong những hoàn cảnh trớ trêu bi đát. Điên để quên hết nên gợi trí nhớ cho họ là phương thức điều trị nghịch lư và vô vọng. Chỉ có một ít thuốc an thần, bất khả kháng tôi mới dùng đến. Thiếu mọi phương tiện, tôi gần như bị bó tay. Một trăm người điên, tức một trăm thế giới cá biệt. Mỗi ngày tôi đặt chân vào mười cho đến mười lăm thế giới, nửa tiếng sau lại bước ra, xoay tua quá một tuần th́ hết số bệnh nhân. Tôi bất lực, cuối cùng v́ bất lực nên kiệt lực. Ông bác sĩ ‘’chế độ cũ’’ lo, bảo ‘’ bác sĩ không thể tiếp tục như thế, sẽ phát điên lên đấy!’’.
Nhưng trong một tập thể những người ai cũng điên những nỗi điên riêng, không có cái điên-tập thể kiểu Elhanan đề cập. Ông ta bảo, điên-tập thể đến từ sự ám thị của lịch sử. Người Đức bị cộng đồng Âu Châu o ép đè nén, khiến cái Tôi-thăng hoa lư tưởng bị cái Tôi-tục lụy trần trụi của mỗi cá nhân kéo xuống xé rách thành hai mảnh, một bên là bản năng, bên kia là trí huệ. Chỉ bật một que diêm kiểu ḍng giống arien là ḍng đặc tuyển của đấng Tối Cao, tức th́ ngọn lửa tiền sử của bản năng bùng cháy trong những ḷ thiêu ở Auschwitz, thiêu sống hàng triệu người Do Thái. Oái oăm thay, tôn giáo của những nạn nhân người Do Thái này cũng cho rằng xưa nay họ vốn được Thượng Đế chọn lựa. Và thật kinh hoàng khi chỉ một thoắt, những kẻ văn minh được nuôi dưỡng trong Chân-Thiện-Mỹ của thế kỷ Ánh Sáng bỗng trở thành loài thú man rợ nhất từ khi có trái đất này!
Tôi nói với Elhanan, hiện tượng vừa nói trên khá gần với chuyện lên đồng ở xứ sở tôi. Elhanan căn vặn, thế nào là lên đồng? Tôi kể có những người từ thưở thiếu thời ‘’đội bát hương’’ xin được các ông Hoàng bà Chúa linh thiêng thu nhận, người th́ ‘’cốt’’ ông Hoàng Mười, kẻ ‘’cốt’’ bà Chúa Thượng Ngàn...Lên đồng là nhập ‘’cốt’’, thường được một đồng-cô dẫn giắt qua những ‘’giá đồng’’, mỗi giá tương ứng với một ‘‘cốt’’. Người lên đồng đầu phủ khăn, lắc lư theo tiếng hát của cung văn, tiếng nhạc bát âm đủ kèn, nhị, chiêng, trống ...cho đến khi nhập đồng là hoàn toàn mất ư thức về cái Tôi, trở thành cái Tôi-thăng hoa, hành xử như những ông Hoàng bà Chúa ở ngoài mọi thực tại. Elhanan hỏi, những người lên đồng thường là những ai? Họ h́nh như đều có một đặc điểm là họ không tương hợp hoàn toàn với giới tính của họ, ít là về mặt tâm lư.
Elhanan ngẫm nghĩ, mấy ngày sau gặp lại, nói tôi nên đào sâu hiện tượng lên đồng-tập thể. Ông nhấn mạnh, tập thể đó có tổ chức, nghĩa là một tập thể có chủ tể và một thứ ‘’vật linh’’ mang khả năng tập hợp mọi cá thể và điều khiển hành động tập thể ngoài nguyên tắc hiện thực. Tập hợp trong trường hợp này có tính loại trừ và triệt tiêu ư thức cá nhân khi ‘’vật linh’’ xúc tác lên tiềm thức tập thể, thậm chí khơi dậy bản năng nguyên thủy trong vô thức, đưa mọi người vào trạng thái nhập ‘’cốt’’. Thời xa xưa, ‘’ vật linh’’ có thể là một tiếng phèng, một câu chú, một buổi tế vật cho thần linh. Sau này, ‘’vật linh’’ là bất cứ ǵ gây ra một phản ứng tự động của tập thể, và thường nó được cấu thành từ lịch sử, văn hóa của một xă hội. Người chủ tể, như thời con người tổ chức bộ lạc, là kẻ được đồng loại tin đă sở hữu được ‘’vật linh’’ và có quyền năng phân bố nó đến mọi thành viên trong bộ lạc. Ngày nay, người chủ tể đó là những nhà chính trị.
*
Thấm thoát hơn ba năm chúng tôi ở Qui Nhơn. Thời gian sau này, anh ta thôi không gọi tôi là Chính ủy, nhưng lẩn thẩn hỏi :
- Điên có phải là bệnh không, bác sĩ ?
Tôi nh́n xuống cánh đồng vừa gặt phía dưới khu vườn của nhà thương. Ngẫm nghĩ, tôi tránh trả lời thẳng, thành thật :
- Trong ban quản trị ở Sài Đồng, có vài vị bác sĩ bảo tôi điên. Tôi «lây» bệnh anh. Họ đă làm báo cáo, cho rằng hành vi tôi khiến bệnh nhân trong viện mất ḷng tin, nghi ngại, và v́ thế họ thuyên chuyển tôi về Qui Nhơn đây…
- Hành vi nào ?
- Th́ tôi cũng đi bắt châu chấu ma. Anh có nghĩ rằng tôi điên không ?
- Có lẽ cũng đôi chút. Điên ở cái nghĩa đồng loại không hiểu. C̣n tôi, tôi biết bác sĩ không điên…Bác sĩ có ǵ cứ nói thật với tôi. Như tôi, nói được với bác sĩ, h́nh như tôi đỡ hẳn. Nay chỉ thỉnh thoảng tôi mới lại nhức đầu, rồi hoảng hốt, chẳng duyên cớ ǵ…
- Trong những giấc mơ, anh vẫn gọi Thắm, gọi mẹ… Anh nói về mẹ anh cho tôi nghe đi…
- Bác sĩ biết, mẹ tôi đi Nam năm tôi mới lên sáu… Tôi chỉ có một bức ảnh mẹ tôi khi mẹ c̣n là con gái. Bà tôi c̣n giữ, nước ảnh đă ố vàng, bà cho lại tôi cái nhẫn hứa hôn của cha, cùng bốn năm tờ bưu thiếp mẹ tôi gửi từ Sài G̣n vào năm 55…Bà tôi kể, cha tôi đi kháng chiến biền biệt, mẹ về vùng tề với bà bảy năm, chỉ bí mật gặp cha đúng được ba lần. Cuối năm 54, Nhân ốm. Ở nhà quê bấy giờ chẳng có thuốc men ǵ. Mẹ ẵm Nhân lên Hải Pḥng chữa bệnh, kẹt không về được, rồi không hiểu thế nào lọt xuống tàu há mồm xuôi Nam... Đấy, chuyện mẹ tôi chỉ có vậy !
Nh́n khuôn mặt anh ta dúm dó, mép giật lên như sắp vào một cơn động kinh, tôi im lặng, giả tảng nh́n ra xa. Anh lại ôm hộp các-tông lên vuốt ve. Lát sau, anh lẩm bẩm lập lại như nói với chính ḿnh, chuyện mẹ tôi chỉ có vậy ! Tôi đánh bạo, thốt :
- Chắc là anh có đôi chút giận hờn mẹ …
- Tôi không chọn làm đứa trẻ mồ côi mẹ ! Ân oán từ kiếp nào đấy, tôi không biết !
Nh́n vào mắt anh ta, tôi nhỏ nhẹ :
- Mẹ anh cũng đâu chọn vứt đứa con trai ở lại. Những sự ngẫu nhiên trong bàn cờ đời khiến có những con chốt sang sông thí mạng do định mệnh…
*
Gần như bực bội, Dân ngắt lời tôi:
- Oan khổ dễ tạo ra hơn hạnh phúc. Bác sĩ cứ hỏi về cha tôi, tôi chẳng biết nói ǵ. Thôi, bác sĩ đọc bức thư cha tôi gửi cho tôi, may ra bác sĩ hiểu phần nào.
Đưa vào tay tôi một phong thư khá dày, Dân quay ngoắt người, chống nạng bỏ đi. Bức thư dài, kể chuyện từ khi Nguyễn Trựng Vơ thành Phan Thượng Chính, gia nhập Đông Dương Cộng Sản Đảng sau khi khởi nghĩa Yên Bái thất bại, cướp chính quyền vào thời điểm Nhật hàng Đồng Minh cho đến cuộc Trường Kỳ Kháng Chiến. Bức thư hé một chút chi tiết về cuộc t́nh giữa cha và mẹ Dân. Nhưng sự bí mật về người cha đi không về mới là yếu tố giúp tôi t́m ra phương pháp trị liệu cho con bệnh. Tôi xin trích bức thư:
Ngày… tháng…
Con thân yêu,
…
Chiến tranh tiếp tục… Kết cục là chiến thắng Điện Biên. Và sau đến hiệp định Genève. Năm 55, cha về Kiến Thụy th́ bà ngoại cho biết mẹ bế Nhân lên Hải Pḥng chữa bệnh. Chỉ kịp ôm con ngủ một đêm, sáng hôm sau cha tức tốc đi t́m mẹ con. Không t́m được, cha lại về Kiến Thụy. Vẫn biệt vô âm tín. Đến đầu năm 56, bà ngoại cho cha xem bức bưu thiếp đầu tiên mẹ gửi từ Sài G̣n về. Thời gian đó, chuyện gia đ́nh đă chia ly, c̣n chuyện đất nước, lại là những day dứt khủng hoảng. Cha nói với bác Vũ Đ́nh Huỳnh, người gần gũi ông Hồ,Đảng ta đang thanh lọc nội bộ đồng thời phá nát cơ sở gia đ́nh, làng xă bằng cách vu oan giáo họa, lấy quyền lợi nhử người này để giết người kia. Thế th́ c̣n cái ǵ gọi là xă hội ? Bác Huỳnh chua chát, ‘‘duy vật dở chứng, chẳng biện bác ǵ cả. Không c̣n xă hội cũ, th́ xây dựng xă hội mới!’’. Cha kêu, Đảng bị sói ṃn, vỡ thành mảng. Đồng chí chúng ta bị đánh, bị bức tử! Bác Huỳnh lại cười nhạt, ‘‘ th́ đồng chí này đánh đồng chí kia, chứ c̣n ai vào đấy ! Chỉnh Đốn Tổ Chức mà!’’. Cha nài nỉ, anh phải nói thẳng với ông Hồ. Bác nhún vai, buông thơng, nói rồi! Nh́n cha buồn bă, bác tiếp, c̣n cậu nữa, cậu cũng phải cẩn thận. Bác Huỳnh dặn, ‘‘ cậu cứ bám lấy thành thị. Ai bắt đi công tác về quê th́ cáo ốm. Nhớ đấy! Và thu ḿnh lại…’’.
Ḥa b́nh mới chập chững, quyền lực ngoài miệng nhận sai trong Cải Cách Ruộng Đất và Chỉnh Đốn Tổ Chức nhưng vẫn tiến hành Cải Tạo Công-Thương nghiệp, thủ tiêu mầm mống một xă hội dân sự pháp trị qua vụ đàn áp Nhân Văn-Giai Phẩm, tước đoạt quyền ngôn luận, thu tất cả về một mối là Đảng lănh đạo mọi mặt. Đầu những năm 60, những người nắm quyền lực muốn thống trị toàn bộ xă hội, tiêu diệt mọi mầm mống dao động đối kháng trên miền Bắc Việt Nam Dân Chủ Cộng Ḥa chưa đầy sáu tuổi. Cách tốt nhất là dọa giặc ngoài. Có giặc ngoài, ắt diệt thù trong thành lẽ tất nhiên. Giặc ngoài là giặc Mỹ, cấu kết với Diệm, kẻ phá Hiệp Thương và Tổng Tuyển Cử. Nghị Quyết 15 cho phép tổ chức đấu tranh vơ trang trong miền Nam là một sai lầm khủng khiếp. Sau đó ít lâu, thời gian Đảng họp hành sửa soạn Nghị Quyết 9 rất căng. Con đường chung sống ḥa b́nh không thông, chủ nghĩa giáo điều Mao-ít áp đảo. Và như thế,những người chủ trương Chiến Tranh Giải Phóng ở miền Nam hoàn toàn thắng thế. Một cuộc thanh trừng nội bộ được sửa soạn. Cha sẵn bất măn, nay người ta biết là mẹ đang ở miền Nam, hẳn cha trở thành đối tượng đáng ngại. Cục Bảo Vệ thuộc bộ Công An yêu cầu cha tiếp tay với họ kết tội một vài đồng chí của cha thời Quốc Dân Đảng. Cha không làm, viết thư cho ông Hồ và ông Giáp rồi treo cổ định chết, nhưng cha chết hụt, công an ŕnh sẵn xông vào chứ không để cho chết. Bức thư lại là cái cáo giác quan điểm của cha về vấn đề Giải Phóng miền Nam!
...Cha đi học tập cải tạo. Một, rồi hai, ba lệnh kéo đến đâu 10 năm. Gặp Phùng Cung, anh em chuyện tṛ hỏi nhau, nếu phải làm lại từ đầu th́ sẽ làm ǵ ? Khi đó cha chỉ biết cha sẽ chống Giải Phóng miền Nam bằng vơ trang, chống Cải Cách Ruộng Đất, chống Cải tạo Công-Thương nghiệp...C̣n xây dựng một quốc gia với những tiêu chí như Độc Lập - Tự Do - Hạnh Phúc th́ cha vẫn cứ tâm nguyện như từ thời dấn thân đi làm Cách Mạng. Một năm tù ở Cổng Trời, cha nghĩ lại và biết ḿnh như thế vẫn cứ c̣n lầm lẫn. Cho đến nay, cuộc chiến giành Độc Lập chỉ vẫn đơn thuần là giành quyền lực từ ngoại bang về tay Đảng. Sau đó, Đảng làm ǵ để Giải Phóng Dân Tộc th́ c̣n là một bước.
Dân Tộc nào cũng tập hợp những con người. Cha tự hỏi, có thể nào giải phóng dân tộc mà không giải phóng con người? Ở đây, con người cá nhân là cứu cánh, chứ không phải con người tồn tại qua phận vụ trong vận hành xă hội. Con người - phận vụ, thành tố trong gia đ́nh, làng xă, quốc gia... có thể trải qua những giai đoạn phải giữ vai tṛ những con vít, cái đinh trong một guồng máy để giữ cho tập thể tồn tại trước những nguy cơ hủy hoại đến từ bên ngoài. Trong những giai đoạn đó, con người phải thỏa hiệp và tương nhượng với tập thể, phủ nhận cá nhân ḿnh như cứu cánh. Nhưng đă gọi là giai đoạn, sự phủ nhận kia không mang thuộc tính tất yếu. Và giải phóng chính là tiêu hủy những giai đoạn nói trên để mang con người - phận vụ quay về con người - cứu cánh. Trong chiến tranh, con người - phận vụ với chức năng chiến sĩ có thể chết phanh xác. Nhưng trong thời b́nh, một thời dĩ nhiên lâu dài hơn, con người - cứu cánh có thể nào sống không hồn không vía giữa đồng loại, múa may rập theo chức năng của những con rối để mặc cho quyền lực điều hành xă hội giật dây ?
Giải phóng con người là ǵ ? Cha thiết nghĩ, tạo điều kiện cho mỗi con người phát huy được cá thể của ḿnh trong niềm tương ái và sự đồng thuận về những giá trị tạo nên chất keo gắn bó những cá nhân cấu thành xă hội, là giải phóng. Đó chính là Giải Phóng Văn Hóa, cái nền tảng cho Giải Phóng và Độc Lập Dân Tộc, một công cuộc thường trực, không quyền lực nào có thể tự nhận là ḿnh đă hoàn tất. Cơ sở của Giải Phóng Dân Tộc là giải phóng cho mỗi con người, con người - cứu cánh, và những con người này chỉ có thể là những con người tự do trong một xă hội tập hợp trên sự đồng thuận.
Không, chết phanh xác chứ không thể sống phanh hồn ! V́ vậy, cha nghĩ lại, th́ ra cha tưởng đi giải phóng dân tộc mà hóa thành kẻ xây nhà tù để tước đoạt tự do của chính ḿnh. Th́ ra cha bị ngôn từ đánh bùa, hai chữ Độc Lập không đồng nghĩa với Giải Phóng Dân Tộc, và chẳng thể nào có giải phóng dân tộc mà lại không giải phóng con người. Cho nên cha mất Tự Do và hiểu, nếu mai này thế hệ các con chinh phục được quyền con người - cứu cánh, Tự Do là tất yếu. Và không Tự Do, th́ đừng nói ǵ đến Hạnh Phúc...
*
Mấy hôm sau, Phan Thượng Dân đ̣i lại bức thư. Anh ta nh́n xuống đất, vẻ băn khoăn, xoắn tay bóp lấy nhau. Tôi biết anh chờ đợi ǵ. Rủ anh ra vườn, chúng tôi thủng thỉnh người trước kẻ sau. Gió Lào thỉnh thoảng thổi về, nóng rát mặt. Ngồi trên chiếc ghế đá quay mặt về phía biển, tôi khẽ khàng :
- Tôi chỉ mong có được một người cha như cha anh.
Dân tṛn mắt nh́n tôi. Lát sau, anh ngả người tựa vào thành chiếc ghế gỗ dưới lùm cây, tay đưa lên trán che nắng.
- Bác sĩ ạ! Đêm qua tôi nằm mơ. Một giấc mơ khủng khiếp. Trong giấc mơ, tôi không tật nguyền, đứng giữa sân cổ thành Quảng Trị nguyên vẹn chứ không phải chỉ là gạch đá bây giờ, mắt cứ ngong ngóng trông về phương Bắc. Th́nh ĺnh, một đám người ở đâu xông ra. Họ mặc áo chẽn màu trắng, quần thùng, đầu quấn khăn đỏ, tay kiếm tay dao. Vây quanh, họ la thét, gầm gừ : hai châu Ô Lư của chúng tao. Bay ở Quảng Trị chết, chết hết, là để trả cái oán xưa. Nói đến đấy, họ biến mất, nhưng sau đấy lại toàn là lính hiện ra. Bộ đội ta, có Thao, có Phi, có đám lính «tơ» bổ xung sư 325. Lính miền Nam, có lính Dù mũ đỏ, Thủy Quân Lục Chiến mũ xanh, Biệt Động Quân mũ nâu. Họ chen vai thích cánh, lởn vởn, da trắng xanh, mắt nh́n buồn bă. Nhưng không có tiếng xe tăng, máy bay. Không có tiếng bom, tiếng đại pháo, tiếng AK, tiếng M-16. Tất cả là một sự im lặng chết chóc. Tôi kêu, Tạ đâu, tao ở đây ! Thằng Phi, thằng Thao… súng chúng mày đâu, sao không quàng lên vai ? Tất cả vẫn im lặng. Ṿng trong, ṿng ngoài, lính lẳng lặng xiết dần vào. Trên không, bỗng có tiếng ầm ́. Chắc lại Con Ma. Chắc lại Thần Sấm. Tiếng ầm ́ mỗi lúc mỗi gần, rồi nổ tung, choáng óc, ù tai. Lính cả hai bên Nam - Bắc bỗng biến sạch, chỉ c̣n một đàn bướm nhởn nhơ trong máu, lửa bùng lên khắp ngả. Đâu đó, có tiếng Thắm thét ‘’ Trời ơi, sao trời làm khổ chúng tôi thế này!’’. Nh́n quanh nhưng Thắm đă biến đâu mất, tôi gào ‘’Thắm ơi, vào hầm trú, nó đánh bom…’’. Đấy...
Hổn hển, Dân đưa tay lên quẹt nước mắt trên má trên môi. Anh ta hít hà, vai cứ bần bật run lên, nghẹn ngào:
- Thế có phải là cả Thắm, cả Tạ cũng như thằng Phi, thằng Thao đều chết hết rồi sao ? Hả, bác sĩ ?
Tôi biết trả lời thế nào đây? Và không thể ḱm ḿnh, tôi mặc cho nước mắt tôi đổ ra. Tôi cũng khóc, khóc cho hả. Dân ôm lấy vai tôi nức nở. Đám bác sĩ, y tá và bệnh nhân trong nhà thương ùa ra xem. Ai đời, anh bác sĩ trẻ ôm con bệnh của ḿnh cùng khóc. Tôi cố nén :
- Anh Dân ơi ! Bây giờ ai cũng bảo là chúng ḿnh cùng điên…
Nh́n tôi, Dân đưa tay quệt mắt. Tôi nghẹn giọng :
- Thế giới này điên, điên...điên đến độ kẻ tưởng ḿnh không điên chính là người điên nhất!
Dân mỉm cười. Một lúc sau, Dân nói, giọng độ lượng:
- Mặc, ai nói ǵ mặc ai! Vô tư đi thôi !
Ngẫm nghĩ, Dân chậm răi hỏi :
-... nhưng cái ǵ cứu được chúng ta bây giờ, bác sĩ ?
- Cái Đẹp ! Tôi quả quyết.
- Có phải bác sĩ bảo là một trong ba cái Chân-Thiện-Mỹ ?
- Không, tôi đáp, ba cái đó là một. Cái ǵ đúng, cái ǵ tốt, th́ tự thân đều đẹp cả. Cái đẹp của Tâm Hồn...Một cái Đẹp toàn diện là thế! Thế giới chỉ có thể thay đổi bằng cái Đẹp ấy...Và chỉ cái Đẹp mới giữ được trí nhớ !
- Không, giữ trí nhớ là những trang sử, ai cũng nói vậy!
Tôi lắc đầu, ngậm ngùi :
- Sử do người chiến thắng viết, và họ chỉ nói già ra là một nửa sự thật. C̣n nửa kia, dối trá cả, chẳng đáng tin. Bây giờ làm ǵ có người yêu sự thật lịch sử đến độ bị thiến như ông Tư Mă Thiên đâu!
Dân ngẫm nghĩ, rồi khẩn khoản :
- Tôi phải làm ǵ ?
Tôi buột miệng :
- Làm thơ…
Dân bật cười :
- Người điên làm thơ ?
Tôi nói, giọng chắc như đóng đinh :
- Chứ sao ! Điên làm thơ, thơ mới hay. C̣n tỉnh, người ta làm tiền bằng đủ cách, cách hiển nhiên là chiếm chức trọng quyền cao. Bây giờ họ thế cả !
Bóp trán, Dân ngẫm nghĩ một lát rồi nói, giọng tiếc nuối :
- Tôi có học văn ít năm, luận văn tốt nghiệp định viết về Chùa Đàn của nhà văn Nguyễn Tuân...Làm sao ở đây có sách để đọc nhỉ? Vùng này lại là quê hương của Bích Khê, của Hàn Mạc Tử. Bác sĩ có đọc họ chưa?
- Chưa...Miền Bắc chúng ḿnh coi loại văn chương không hiện thực xă hội chủ nghĩa là phản cách mạng cho nên tôi cũng mù tịt. Nhưng để tôi hỏi xem. Có lẽ ông bác sĩ ‘’ chế độ cũ’’ biết chỗ t́m sách đấy!
*
Ông bác sĩ già ngạc nhiên nh́n tôi, rồi nhẩn nha:
- Cách nhà thương chừng sáu bảy cây số, ḍng nữ tu đó ở trong một dăy nhà dân địa phương gọi là cu-văng Francesco. Các bà nữ tu đều đă có tuổi, nhưng xưa vẫn cử người đến giúp đỡ nhà thương những công việc như giặt rũ, khâu vá và bếp nước. Ông Giám Đốc nhà thương ngày trước lên thị xă báo cáo với ông Trưởng pḥng Y Tế, Đảng ủy của nhà thương. Ông Trưởng Pḥng mắng mỏ thế là mất lập trường, tôn giáo cũng như thuốc phiện, hút vào th́ c̣n đâu là xă hội chủ nghĩa.
Tôi nghe, bật cười. Đợi ngày nghỉ, tôi rủ ông đến thăm các d́ trong nhà tu, nhân tiện hỏi thăm xem có cách nào t́m được thơ Hàn Mạc Tử và Bích Khê. Các d́, gọi là ma-sơ, vui vẻ tiếp chúng tôi và đưa vào chào Mẹ bề trên. Bà năm nay chắc ngoại thất tuần, lưng gù, nhưng cặp mắt vẫn tinh anh. Bà dịu dàng:
- Từ ba năm nay, chúng tôi không c̣n được làm ǵ phục vụ nhà thương. Nhưng lúc nào chúng tôi cũng sẵn ḷng. Thơ th́ tôi sẽ bảo t́m cho các ông, dân ở đây chắc thế nào cũng có người c̣n giữ được. Gớm, sao cán bộ trên thị xă ngặt nghèo đến độ đuổi không cho chúng tôi giặt rũ, nấu ăn cho những người bệnh. Các ông ấy sợ chúng tôi tuyên truyền tôn giáo, nhưng quên bệnh nhân là những kẻ không b́nh thường, điên th́ tuyên truyền để làm ǵ! Người tu hành chúng tôi chỉ muốn làm cái phần vụ của ḿnh để góp phần xoa dịu những bất hạnh, thế thôi...
- Dà, dà...Ông bác sĩ ‘’chế độ cũ’’ bắt lời...Tụi tui nhiều cái hổng hiểu nổi. Thôi th́ trên biểu, dưới nghe cho rồi!
Tôi xấu hổ, đỏ mặt. Lát sau, tôi quả quyết :
- Thưa Mẹ, một số người phục vụ bệnh viện vừa xin nghỉ. Nhà thương có nhu cầu, nhân tiện đến xin Mẹ giúp như ngày xưa.
Mẹ bề trên ngạc nhiên nhưng cười :
- Các sơ đến giúp th́ Chúa Nhựt, ngày của Chúa, là ngày nghỉ phải về nhà tu, bác sĩ Giám Đốc có ưng không?
Tôi mau mắn gật. Khi đi về, ông đồng nghiệp ‘’ chế độ cũ’’ kêu, thế nào cũng sẽ lại có vấn đề với ‘’ trên’’.
Độ một tuần sau, Mẹ bề trên phái một bà sơ mang đến cho nhà thương hai tập thơ. Sơ người thanh mảnh, tóc bạc trắng, ăn nói mềm mỏng, và nói giọng Bắc chứ không là giọng địa phương. Sơ bảo Mẹ bề trên phái đến để giúp việc. Tôi hỏi :
- Sơ làm được việc ǵ ?
- Việc ǵ tôi cũng làm được! Sơ nhếch miệng cười dịu dàng.
Từ đó, sơ giặt rũ khâu vá cho bệnh nhân, buổi trưa giúp một số người ăn uống, sau th́ ra vườn ngồi cạnh những chiếc lồng chim, che mắt nh́n về phía biển cuối tầm mắt. Đó cũng là nơi Dân thường ra, tay vẫn lăm lăm hộp cạc-tông đựng châu chấu như một đúa trẻ ôm đồ chơi như một vật tùy thân. Lạ là mỗi khi gặp sơ, Dân nói nho nhỏ :
- Không, không phải đâu. Mẹ tôi ở trên trời cơ mà!
Sơ chỉ cười dịu dàng, lẳng lặng ngồi xa ra, và lại nh́n về nơi biển nḥa vào chân trời.
Phần Dân, tôi biết bệnh t́nh anh khá hơn trước nhiều, nghĩ đến lúc nào Dân bỏ được cái hộp châu chấu th́ chắc Dân có cơ b́nh phục.
*
Nhưng dẫu ǵ th́ Dân cũng đă từng nhập đồng trong chiến tranh và khi đồng thăng, anh ta đă phản ứng thật bất thường để rơi vào t́nh trạng thương tích. Phản ứng đó, vô t́nh hay cố ư? Phải chăng đó là cách thanh tẩy để t́m lại cội nguồn của bản thể?
... Tôi loay hoay mở ra đọc lại luận án tôi viết về hiện tượng lên đồng tập thể do Elhanan làm giáo sư hướng dẫn. Ông gợi ư, Hitler từng là chủ tể Nazi. Và Stalin, chủ tể thời Liên Xô hy sinh gần hai mươi triệu người để xây dựng xă hội chủ nghĩa Stalinít. Năm sau, tôi tŕnh bầy trong luận án rằng ‘’vật linh’’ của người Việt Nam là đất-nước trong truyền thống yêu nước để chống nạn ngoại xâm từ phương Bắc hàng ngàn năm nay. Và chủ tể, cố Chủ Tịch Hồ Chí Minh. Elhanan đọc và bảo hết tệ sùng bái cá nhân th́ chủ tể là Đảng Cộng Sản. Và ông hóm hỉnh tiếp, đất-nước như ‘’vật linh’’ th́ hầu như đó là chuyện tự nhiên cho mọi cư dân vùng sản xuất lúa-nước từ thuở chưa có công nghiệp và giai cấp tư bản. Nhưng không hiểu làm sao mà ông thở dài, vẻ mặt băn khoăn, gỡ kính ra lau. Tôi hỏi. Ông đáp bằng một câu hỏi lại, giọng buồn bă, ‘‘Hết ngoại xâm rồi th́ các anh làm ǵ?’’. Tôi không ư thức hết được tầm câu Elhanan nói . Ông trầm ngâm, ‘‘ Tập thể các anh xác định ḿnh bằng cách chống lại những cái khác-ḿnh. Nhưng khi những cái khác-ḿnh không c̣n hiện hữu như đối tượng để chống th́ có hai nguy cơ. Thứ nhất, các anh chống lẫn nhau. Thứ nh́, các anh t́m cách thành nạn nhân cho một cái thế lực ngoại lai nào đó đè nén để chống lại. Trong cả hai trường hợp, tôi đều buồn. Không một dân tộc nào lại có thể khẳng định ḿnh bằng toàn những phủ định, kể cả sự phủ định của những cái khác ḿnh. Người Việt Nam các anh đă giang tay đóng đinh chịu tội cho cả nhân loại. Lẽ ra, các anh có thể xuống thập tự giá để phục sinh, sống b́nh thường, và chết hạnh phúc. Để được thế, các anh phải biết ḿnh là ai và muốn trở thành ǵ...’’.
*
Giải sông Thạch Hăn uốn quanh Cổ thành lấp loáng ánh thép một lưỡi dao quắm trong chiều tàn buổi đầu thu rờn rợn gió. Hôm ấy là ngày 16 tháng 9, kỷ niệm đúng 20 năm sau trận đại hồng thủy mang tên mặt trận Quảng Trị với những Đại lộ Kinh Hoàng, Ngă ba Máu, Đồi Bom, Cứ điểm Gọi Hồn. Thành xưa, nay không c̣n ǵ. Người xưa, những ai mất những ai c̣n? Túm lại chút trí nhớ, người ta xây lại Cổng thành, kè hào, trồng dừa và kẻ bảng ghi hai chữ tưởng niệm ở góc Đông Nam, đặt trên nền đất 81 tảng đá tạc văn bia mô tả 81 ngày thịt rơi máu đổ. Góc Đông Bắc, người ta phục chế thành với một tỉ lệ nhỏ hơn, trồng một rừng mai gợi lại biểu tượng non Mai sông Hăn. Góc Tây Nam, là khu trưng bày hàng trăm hiện vật của trận đánh khốc liệt nhất trong cuộc chiến. Tham chiến, miền Bắc có sư đoàn 304, 308, 312, 320, 324, 325…Miền Nam, Lữ đoàn Dù 1 và 2, Sư đoàn Thủy quân Lục chiến, Sư đoàn 1 bộ binh, 3 liên đoàn Biệt Động quân, lữ đoàn 1 thiết giáp…Thị xă Quảng Trị diện tích tổng cộng 3.2 km vuông với Thành cổ mỗi cạnh dài 100 m đă chịu trong 81 ngày đêm 328 ngh́n tấn bom, 9552 ngh́n đạn pháo 105 ly, 55 ngh́n đạn pháo 155 ly, 8164 đạn pháo 175 ly, 615 ngh́n đạn pháo bắn từ hải hạm Mỹ, 2240 lần oanh tạc của không quân Mỹ với sức công phá tương đương 7 lần hai quả bom nguyên tử thả trên đất Nhật cuối Thế Chiến 2 …Đấy là phe ‘‘địch’’. C̣n ‘‘ta’’ ? Tổn thất vẫn là một bí mật. Nhưng chắc chắn không chỉ ḥ hét mà loại được 249 xe, 230 khẩu pháo, 205 máy bay các loại, 26400 quân trong đó có trên dưới 10,000 phơi xác trên chiến trường!
Họ rời cổng Thành, men về phía trái, một đi trước chống nạng khập khiễng, một theo sau, lưng thồ một thồ đầy hoa, mắt đăm đăm nh́n về phía chân trời. Th́nh ĺnh, anh đi trước ngừng bước đợi kẻ đồng hành.
- Thống kê không cho biết thiệt hại về phần ta. Và nhất là số thương binh tàn phế như tôi đây. Bị B-52, nghe nói vừa chết vừa bị thương đến cả trăm ngh́n. Rồi cả hai bên, bên ‘’ta’’ bên ‘’địch’’, số vợ góa con côi là bao nhiêu ? Chẳng ai biết, lờ đi như nạn nhân không hề có mặt trong sự bất hạnh của cái chiến công oanh liệt thần thánh được ca ngợi trong căn nhà lưu niệm trên kia. Nói cho cùng, súng đạn ‘’ta’’ là súng đạn Liên Xô, Trung Quốc. Súng đạn ‘’địch’’ là súng đạn Mỹ…Chỉ người chết là Việt Nam !
Thở dài, người đồng hành đăm chiêu, giọng chua xót:
- ‘’Ta’’ với lại chẳng ‘’địch’’, rơ quẩn! Cái cuộc đánh nhau lấn đất cắm cờ hồi ở Quảng Trị không thay đổi ǵ nội dung bản dự thảo cuối cùng kư kết dưới cái tên Hiệp Định Paris tháng giêng năm 73. Thế mà sau Quảng Trị, B-52 quần thảo toàn bộ miền Bắc, kết thúc bằng trận ném bom Hà Nội vào dịp Giáng Sinh năm 72. Nhất chiến công thành vạn cốt khô. Nhưng khốn nạn thay, chiến công nào? Thay đổi được ǵ mà trả giá bằng ấy xương máu?
Anh th́ thào như nói một ḿnh:
- Bức tường Bá Linh giờ nay sụp rồi! Chính thế là duy vật biện chứng đấy. O ép niềm tin vào chủ nghĩa xă hội và ư thức hệ Mác-Lê như một tôn giáo cuối cùng dẫn đến sự phá sản không tránh được của cả một chế độ xă hội…Bây giờ lại phải chờ một bước ngoặt mới của lịch sử. Phải đợi cho thời gian gạn sạch những vùng ô nhiễm hận thù, soi sáng trí tuệ và đánh động lương tâm!
Một lũ trẻ ở đâu xồ ra. Chúng chỉ trỏ hai người, cười rú lên rồi la inh ỏi, ‘’ông già điên’’, ‘’ông già điên!’’. Người chống nạng đưa tay lên vuốt tóc. Đúng là ḿnh già, tóc nay chớm bạc, ḷa xoà rơi xuống ngang vai. Điên, cũng đúng, ḿnh mới ra nhà thương. Bọn trẻ con đến gần hai người, khúc khích cười, mắt tṛn lên nh́n cái hộp các tông trong tay ông ta. Một đứa bạo dạn nói, nè ông, ông đọc thơ như bữa qua giữa chợ đi ông. Người chống nạng buồn buồn bảo, quên hết rồi, không nhớ nổi. Bọn trẻ ré lên, lạ chi rứa, mới bữa qua quên sao được hè! Ông ta hứa cho qua chuyện, chút nữa, sẽ đọc. Nói xong, hai người xuống dốc, người lành dắt người què. Đám trẻ ồn ào theo sau. Tới ven sông, hai người lẳng lặng ngồi. Người lành mở thồ hoa. Hoa có đủ loại, vét mua khắp chợ thị xă. Này lan, huệ, cúc, hồng, thậm chí cả những loài hoa dại người ta kết thành bó. Người chống nạng mở một xếp báo, xé thành mảnh nhỏ rồi gấp những chiếc thuyền giấy. Bọn trẻ đ̣i, ông ta lẳng lặng đưa. Cả đám lụi cụi gấp, bẻ, và không hiểu sao tất cả đều im lặng. Trên cao, chỉ c̣n gió, gió vi vút, và ánh nắng yếu ớt đang lụi dần. Ngước nh́n lên bờ thành, người chống nạng th́nh ĺnh khóc rưng rức. Bọn trẻ ngơ ngác, đứa khóc theo, đứa nắm lấy áo ông, đứa mím môi nh́n lên trời.
Đặt những bông hoa lên thuyền giấy, cả bọn đến mé nước. Mặt sông Thạch Hăn lăn tăn sóng. Bên kia là làng Nhan Biều ủ dột, khói bếp đâu đó lững lờ vươn lên trời bắt đầu im gió. Người chống nạng nghẹn ngào:
- Buồn ơi là buồn…Làm sao quên những mảnh gạch vỡ trong Cổ thành năm xưa đây. Chẳng có đến một ḥn nguyên vẹn…
Người lành bảo đám trẻ:
- Ta thả thuyền đi các cháu…
Trên sông, những chiếc thuyền giấy chở hoa sang bờ. Chúng dập dềnh theo những gợn sóng, có cái chao ṿng, nhưng rồi lại theo con nước ṛng quay về một hướng. Người chống nạng cất tiếng, giọng tha thiết, se sẽ ngâm:
Đ̣ xuôi Thạch Hăn xin chèo nhẹ
Đáy sông c̣n đó bạn tôi nằm
Dâng tuổi hai mươi cho sóng nước
Vỗ yên bờ măi măi ngh́n năm
Trên mặt ông ta, nước mắt đầm đ́a. Bọn trẻ th́nh ĺnh cùng nhau lập lại, như reo,
Vỗ yên bờ măi măi ngh́n năm.
Gịng sông mang tên mồ hôi của đá bỗng chồng chềnh, nước sủi bọt, bọt vỡ, tiếng đánh động linh hồn những kẻ nằm dưới đáy sông. Một đàn chim trắng bay ngang, cánh chim bắt những ánh nắng cuối cùng trong ngày, sáng lên màu của lửa, đảo một ṿng rồi tít tắp bay xa. Người lành đến cạnh ôm xiết lấy vai người chống nạng. Người chống nạng thụp xuống, tay gh́ hộp các tông vào ḷng. Lát sau, ông ta mở nắp. Đàn châu chấu ma lách tách nhẩy ra, con lủi vào cỏ, con đập cánh vù bay đi. Bọn trẻ con sửng sốt nhưng im lặng. Người chống nạng dịu dàng:
- Đă đến lúc phải cho tất cả giải ngũ rồi! Đời sống chỉ đáng sống trong ḥa b́nh. Chiến tranh là chuyện ngu xuẫn nhất khiến con người c̣n xuống thấp hơn cả những loài thú man rợ...
Đó là câu chuyện kẻ cứu ḿnh bằng thơ một hôm ghé bờ sông ven Cổ thành Quảng Trị. Truyền thuyết đàn châu chấu ma t́m được tự do và bốn câu thơ kia không biết thế nào được truyền tụng trong dân gian. Rồi hàng năm, cứ vào ngày tưởng niệm anh hùng liệt sĩ cả Bắc lẫn Nam trong trận đánh khốc liệt nhất trong toàn bộ cuộc chiến tranh, các mẹ, các chị thả hoa trên những chiếc thuyền giấy trôi qua bờ Thạch Hăn, nước sông là do đá rịn mồ hôi, nhớ những kẻ dưới đáy sông để nhắc nhở những người đang sống trên bờ đă có một thời dâu bể.
*
Phan thượng Dân ở bệnh viện Qui Nhơn với tôi tất cả đâu khoảng năm năm. Thời gian cuối, anh hí hoáy viết, tâm hồn an b́nh dần, mặt mũi đôi khi thoáng thấy chút niềm vui. Anh không cho xem anh viết ǵ, và tôi, tôi tôn trọng tư riêng, chẳng dám hỏi. Thuở ấy trời vào Xuân. Én bay về từng đàn, chao lượn, cánh như dát bạc dưới nắng vàng tươi. Anh ngày ngày ngồi ngắm, rồi một hôm thủ thỉ, cắt cánh hay bỏ lồng, chim mất chức năng bay bổng th́ nó thành ǵ? Mấy ngày sau, anh trầm ngâm, bay là chức năng của chim, nhưng cái ǵ là chức năng của con người? Tôi buột miệng, ăn ở, làm việc, mưu cầu hạnh phúc. Anh lắc đầu, muốn thế th́ phải tự do. Tôi ngạc nhiên, trong đầu nổi lên hai chữ tất yếu trong những bài giảng ở cấp 3 nghe tù mù khó hiểu đến nỗi hỏi là các thầy các cô thời đó hoặc lảng đi hoặc gắt lên. Lập lại một cách máy móc, tôi lên giọng như hỏi, tự do là tất yếu ? Dân lại lắc đầu. Tôi hỏi, thế nó là cái ǵ ?
Dân thủ thỉ, nếu anh chỉ một ḿnh trên thế giới này, tự do không có nghĩa ǵ hết, một ḿnh anh muốn ǵ cứ làm. Giả thử không chỉ một mà bây giờ có hai người. Điều anh làm không đụng chạm đến người kia, kẻ cùng chia xẻ một môi trường, anh vẫn có thể cứ làm. Nhưng nếu ngược lại, anh không thể cứ làm như anh một ḿnh một cơi. Tự do có nội dung khi nó là phạm trù xă hội, và phải chăng nó là qui ước kết hợp những ư thức cá nhân với nhau để tạo ra một không gian xă hội đồng thuận. Nhưng cái nền cho mỗi người vẫn là ư thức cá thể, Điều này cấu thành từ tư duy, tức là suy nghĩ độc lập. Không tự ḿnh nghĩ, những điều vừa kể vô nghĩa. Tư duy là chức năng quí báu nhất, cần phải phục hồi. Đối với con người, nó như cánh của loài chim bay. Có tư duy, mới có khả năng chính ḿnh chọn lựa tương lai cho ḿnh. Chọn lựa thực sự, ắt phải trong điều kiện tự do, chính như vậy tự do mới có ư nghĩa tất yếu. Và chỉ thế, chúng ta mới có thể làm người với nhau. Không làm người, không thể là người được.
Đêm hôm ấy, anh rón rén đi bẻ gẫy tất cả cửa những cái lồng chim trong sân nhà thương. Sáng tờ mờ, anh lẳng lặng ra đi, để lại cho tôi một bài trường ca mang tính sử thi anh từng đọc cho tôi nghe những đoạn rời. Bài thơ lạ. Nó không giống bất cứ ǵ tôi đă đọc trong quá khứ. Khác từ âm điệu, kết cấu. Nhất là những chữ rời ghép với nhau đôi khi bằng những khoảng trống. Anh có lần nói với tôi, giọng bí mật, chính những khoảng trống ấy là không gian để người đọc toàn quyền tự do cảm nhận và dự tưởng. Có vậy, mới là Thơ. Băn khoăn, thỉnh thoảng tôi lại xin anh đọc lại. Cho đến hôm tôi bảo tôi hiểu, nhưng anh khoát tay, nói chính anh, anh không hiểu hết, không biết hết. Anh chỉ tay lên trời xanh, cười :
- Trên ấy, ông Trời hiểu hết biết hết. V́ thế, ông ấy không c̣n sáng tạo ǵ được! Ông ấy chưa hề làm thơ, bác sĩ ạ!
Tôi ngửng lên. Cao vót, một cánh chim trắng liệng tṛn. Cái có thể hiểu rất giới hạn. Nhưng tôi hiểu chim sinh ra để bay. Tôi hiểu, tư duy với chúng ta hệt như chim vẫy cánh. Và làm Thơ, những nhà Thơ mong phục hồi cái chức năng ấy cho chính ḿnh và cho tất cả mọi người.
Những hôm trời nắng, tôi ra ngắm những lồng chim cửa đă mở. Cuối chân mây, những cánh chim bay, thật cao và thật xa, vào tương lai.
16-05-2003
30-05-2006